Umiejętności ogólnotechniczne i ich klasyfikacja

Fragment książki "Umiejętności manualne dzieci w wieku 5-7 lat"

Beata Grabowska

Umiejętności manualne dzieci w wieku 5-7 lat

ISBN: 978-83-927267-9-1

wyd.: Wydawnictwo PETRUS 2008

1. Kształtowanie umiejętności technologicznych w świetle literatury przedmiotu

1.1. Umiejętności ogólnotechniczne i ich klasyfikacja

Termin umiejętność jest szeroko definiowany. Określają go zarówno pedagodzy, psycholodzy, socjolodzy jaki i językoznawcy.

Mieczysław Szymczak przez umiejętność rozumie „praktyczną znajomość czegoś, biegłość w czymś, zdolność wykonywania czegoś”¹.

Zdaniem Wincentego Okonia umiejętność to „sprawność w posługiwaniu się właściwymi regułami przy wykonywaniu odpowiednich zadań”²;.

Według S. L. Rubinsztejna umiejętność oznacza „sposób wykonania czynności, odpowiadający celowi i warunkom, w jakich działanie się odbywa”³;.

Inny psycholog Włodzimierz Szewczuk bardzo podobnie definiuje to pojęcie, określa umiejętność jako „gotowość do sensownego skutecznego działania realizowanego przy wykonaniu zadań określonego typu, z możliwością dostosowania się do zmiennych warunków sytuacyjnych ich przebiegu”⁴. Również Waldemar Furmanek postrzega pojęcie umiejętność jako „gotowość świadomego działania, do rozwiązywania zadań wymagających dostosowania sposobu działania do zmieniających się warunków lub szczegółowych celów działań”⁵.

Podobnie Tadeusz Nowacki określa termin umiejętność. Tak jak inni autorzy uważa, że umiejętność to sprawdzona możliwość wykonania określonego działania przy którym należy uwzględnić określone warunki. Jednak trafnie zauważa, że „umiejętność to przede wszystkim CELOWE działanie wiążące się z otrzymaniem właściwych rezultatów”⁶.

Z pojęciem umiejętność wiążą się dwa bliskoznaczne terminy sprawność i nawyk. Wedle Romana Polnego ⁷ sprawność to dojrzałość do wykonywania określonej czynności. Natomiast nawyk to dojrzałość do wykonania danej czynności w oparciu o wiedzę naukową bez potrzeby rozważania nad każdym ruchem. Z kolei według W. Szewczuka ⁸ nawyk to mniej lub bardziej złożona czynność, która w wyniku wielokrotnego powtarzania przebiega w sposób zautomatyzowany lub zbliżony do zautomatyzowanego, nie wymaga koncentracji uwagi.

Termin umiejętność odnosi się do różnych dziedzin naukowych, w tym do edukacji ogólnotechnicznego.

Dawniej pojęcie umiejętności ogólnotechniczne było określane mianem umiejętności politechniczne, miało jednak takie samo znaczenie. Pojęciem umiejętności politechniczne posługiwał się między innymi R. Polny ⁹. Rozumiał je jako wartość osobowości wyrażającej się w dojrzałości do wykonania określonych czynności, które chcemy wykonać w oparciu o wiedzę. Uważa także, że są one „odbiciem skutków działania prawa integracji w zakresie kwalifikacji zawodowych i czynności samoobsługowych, które wykonujemy za pomocą urządzeń i narzędzi technicznych w gospodarstwie domowym”¹⁰.

T. Nowacki ¹¹ również posługiwał się pojęciem umiejętności politechniczne, twierdził, że umiejętność techniczna pojawia się dopiero wówczas kiedy istnieje umiejętność wykonywania składających się na tę czynność elementów ruchowych. W związku z tym wyróżnia on trzy rodzaje umiejętności: elementarne, czynnościowe i złożone. Według autora umiejętności elementarne dotyczą wykonywania prostych ruchów, natomiast z umiejętnościami czynnościowymi mamy do czynienia dopiero wówczas, gdy te ruchy wzajemnie się łączą dla wykonania określonych czynności. Kiedy zachodzi możliwość wykonania wielu czynności tworzących bardziej złożoną strukturę, to za J. Mrożkiewiczem ¹² ten zespół czynności nazywamy czynnością złożoną.

Zdaniem Gracjana Stasiłowicza umiejętność techniczna „to oparta na wiedzy możność działania skutecznego i społecznie uznanego za prawidłowe, prowadzącego do przekształcenia wycinka materialnej rzeczywistości zgodnie z potrzebami człowieka”¹³.

W. Furmanek określa „umiejętność ogólnotechniczną” jako „ sprawdzoną zdolność jednostki do celowych działań w sytuacjach technicznych, działań wspomaganych wyborem określonych prawidłowości i sposobów postępowania uwzględniających warunki działania technicznego i prowadzących do uświadomionych celów”¹⁴.

W ujęciu psychologicznym, umiejętność ogólnotechniczna to „sprawność posługiwania się prostymi narzędziami, maszynami i rysunkiem technicznym, nabyta w procesie uczenia się (szkolnego)”¹⁵.

Reasumując można przyjąć za W. Furmankiem ¹⁶, iż umiejętności ogólnotechniczne są zespołem ważnych cech osobowości człowieka żyjącego w środowisku technicznym, ukształtowanym w procesie praktycznego stosowania wiadomości ogólnotechnicznych.

Dokonanie klasyfikacji umiejętności ogólnotechnicznych jest zadaniem bardzo trudnym, ze względu na wielość czynników określających ich treści i strukturę. Dlatego autor uwzględnia szereg różnych wyróżników klasyfikacyjnych, zalicza do nich:

I. Klasyfikację umiejętności ogólnotechnicznych ze względu na ogólną strukturę działania

technicznego człowieka, jako świadomego ciągu zachowań.

II. Klasyfikację umiejętności ze względu na treść etapów cyklu organizacyjnego jako podstawowej wytycznej prakseologicznej, określającej warunki skutecznego i sprawnego działania technicznego.

III. Klasyfikację umiejętności ogólnotechnicznych ze względu na charakter działania technicznego ¹⁷.

Wyżej wymienione wyznaczniki klasyfikacji zawierają szereg umiejętności. Do głównych należą:

umiejętności identyfikacji struktur i zjawisk technicznych,

umiejętności zbierania informacji technicznych,

umiejętności planowania działań technicznych,

umiejętności programowania działań technicznych,

umiejętności wykonawcze zwane także realizacyjnymi,

umiejętności operacyjno — kontrolne,

umiejętności identyfikacji potrzeb ¹⁸.

Mniej rozbudowaną klasyfikację umiejętności politechnicznych, ale bardzo podobną ze względu na rodzaj umiejętności prezentuje R. Polny. Autor wymienia następujące umiejętności:

1. Dokonywanie pomiarów (za pomocą wzorników i przyrządów pomiarowych, przez szacowanie, posługując się normami);

2. Komunikowanie się za pomocą rysunku technicznego;

3. Obróbka surowców za pomocą narzędzi pracy ręcznej i mechanicznej;

4. Montaż i demontaż mechaniczny i elektrotechniczny prostych urządzeń;

5. Organizacja miejsca pracy;

6. Analiza tekstu statystycznego informującego o zagadnieniach produkcji i techniki ¹⁹.

Również w klasyfikacji umiejętności politechnicznych proponowanej przez

T. Nowackiego znajdują się:

a. umiejętności posługiwania się prostymi narzędziami i maszynami;

ale rozszerza swoją klasyfikację o:

b. umiejętności diagnozowania, rozpoznawania konstrukcji i funkcji urządzeń technicznych;

umiejętności poznawcze;

c. umiejętności myślenia kategoriami technicznymi i ekonomicznymi;

d. umiejętności związane z przygotowaniem człowieka do zmienności jego technosfery ²⁰.

Inne ujęcie klasyfikacji umiejętności technicznych przedstawia G. Stasiłowicz, który wyróżnia trzy kategorie umiejętności technicznych:

1. umiejętności typu motorycznego:

przygotowawcze — normalizacyjne, prefabrykacyjne, transportowe

wytwórcze — obróbcze, montażowe

usługowe — porządkowe, konserwacyjne, regulacyjne

2. umiejętności typu intelektualnego:

organizacyjne i kierownicze — planowanie pracy, kierowanie ludźmi, decydowanie

koncepcyjne — rozwiązywanie problemów, w zakresie rysunku technicznego

i projektu, wcielenie projektu w materiał

3. umiejętności typu intelektualno-motorycznego:

w zakresie informacji — badawcze, zbieranie informacji, wykorzystanie informacji

w zakresie eksploatacji — obsługi, użytkowania ²¹.

Zdaniem Zenobii Szamotulskiej ²² umiejętności ogólnotechniczne przejawiają się w różnych sytuacjach technicznych, w wytwarzaniu dóbr materialnych, w projektowaniu urządzeń technicznych oraz w posługiwaniu się rysunkiem technicznym. Kształtowaniu zaś tych umiejętności, przyjmując za W. Furmankiem ²³, sprzyjają działania wykonawcze czyli technologiczne, dlatego nie wolno utożsamia umiejętności ogólnotechnicznych z umiejętnościami praktycznymi.

Z pojęciem umiejętności praktycznych ściśle wiąże się pojęcia działanie, działanie techniczne i działalność techniczna.

Pojęcie działanie zdaniem W. Furmanka ²⁴ jest trudne do jednoznacznej interpretacji.

Według autora w prakseologii — nauce o logice czynu — działaniem nazywa się zachowanie celowe, świadome i dowolne. Spotyka się też określenie działania jako zachowania zmierzającego do określonego celu.

W socjologii — działaniem nazywa się zachowanie ludzkie (obojętnie, zewnętrzne czy wewnętrzne czynienie czegoś, zaniechanie lub tolerowanie) jeżeli o ile działający wiąże z tym zachowaniem pewien subiektywny sens.

W psychologii np. M. Przetacznikowa — określa działanie jako rodzaj aktywności regulacyjnej, który polega na celowym przekształceniu zewnętrznego lub wewnętrznego środowiska.

W. Furmanek ²⁵ zauważa, iż szczególnym rodzajem działań ludzi są działania techniczne. Autor pisze, że są one zorganizowanym ciągiem aktywności jednostki. Działania techniczne są ukierunkowane na zaspokojenie potrzeb życiowych człowieka poprzez zmianę jego położenia, dzięki przekształceniu rzeczywistości ²⁶. Według Aleksandry Grodzkiej- Borowskiej ²⁷ działanie techniczne to celowo zorganizowany zespół czynności ukierunkowanych na osiągnięcie wyniku (przedmiotu lub zjawiska materialnego, projektu konstrukcji, planu technologicznego, także rezultatu badania rzeczy czy zjawiska) o technicznym charakterze.

Przyjmując taką interpretację działania technicznego autorka wyróżnia następujące jego rodzaje:

eksploatacyjne (obsługa, konserwacja, naprawa urządzeń technicznych)

wytwórcze (obróbka materiałów i montaż elementów)

projektowe (projekty konstrukcji, formy, technologii, organizacji pracy)

badawcze (badanie diagnostyczne, modelu i prototypu)²⁸.

W. Furmanek wymienia też inne pojęcie związane z działaniem — działanie praktyczne, które związane jest z bezpośrednim oddziaływaniem na otaczający, materialny świat ²⁹.

Pojęcie to definiuje również T. Tomaszewski ³⁰ w bardzo podobny sposób. Uważa, że działanie praktyczne to „system czynności zmierzających do przekształcenia przedmiotów otaczającej rzeczywistości w sposób społecznie użyteczny”.

Także Grzegorz Gaca ³¹ przez, działanie praktyczne rozumie wszelkie czynności (także drobne i szczegółowe) prowadzące do zmiany obiektywnej rzeczywistości.

Zdaniem W. Furmanka pojęciem nadrzędnym w stosunku do pojęć działanie i działanie techniczne jest pojęcie działalność techniczna³². Według autora działalność techniczna to świadome organizowanie ciągu działań technicznych, które winny by podporządkowane celowi głównemu”, zmierzających do zaspokojenia określonych potrzeb człowieka ³³. Według autora podstawowymi cechami działalności technicznej są:

świadomość celu,

ocena działań składowych i uzyskiwanych wyników częściowych będąca warunkiem racjonalizacji,

programowanie sekwencji celów i działań w oparciu o wyniki oceny ³⁴.

W. Furmanek proponuje ogólny model struktury działalności technicznej (ryc.1.)

Umiejętności ogólnotechniczne i ich klasyfikacja

Ryc.1. Model działalności technicznej człowieka

Źródło: W. Furmanek, Nauczanie techniki w klasach początkowych, Rzeszów 1992, s. 32.

Przez działanie kształtują się umiejętności działania praktycznego inaczej umiejętności technologiczne. Zdaniem H. Pochanke ³⁵ umiejętności technologiczne polegają na opanowaniu poprawnych sposobów działań w zakresie obróbki materiałów i łączenia uzyskanych w ten sposób części, przy użyciu odpowiednich narzędzi, przyrządów i urządzeń technicznych. Autor jednak o umiejętnościach działania praktycznego mówi ,że „definiują one szeroki wachlarz nie tylko czynności motorycznych związanych z posługiwaniem się urządzeniami technicznymi zarówno toku przetwarzania surowców i materiałów na nowe wytwory, jak i z działaniem o charakterze usługowym (w gospodarstwie domowym i w procesie dydaktycznym, w medycynie i łączności...)”³⁶.

Podobnie pojęcie umiejętności technologiczne określa W. Furmanek. Rozumie je jako „sprawność (zdolność) w posługiwaniu się regułami technologicznymi wiążącymi się z właściwościami kształtowanych materiałów, konstrukcją narzędzi oraz procesach technologicznych”³⁷. Natomiast W. Okoń umiejętności technologiczne nazywa specyficznymi i określa je jako „możność wykonywania czynności celowej, której wynikiem jest zmiana w otoczeniu materialnym”³⁸. Przy czym dodaje i słusznie zauważa, że zawarta w definicji „możność” rozumiana jest w sensie dyspozycyjnym, nie sytuacyjnym, i że odnosi się do siły, sprawności ruchów i wiedzy podmiotu działania, połączonym w jedną całość oraz że jest wynikiem procesu nauczania — uczenia się.

Z pojęciem umiejętności praktyczne, umiejętności technologiczne ściśle wiąże się termin technologia. Terminowi technologia przypisuje się wiele znaczeń, a także spotyka się jego zróżnicowane zastosowanie ³⁹.

Technologia, w ujęciu słownikowym, to „całość wiadomości o technikach wytwarzania różnych dóbr i metodach przetwarzania materiałów; także techniki wytwarzania dóbr i przetwarzania materiałów”⁴⁰. W. Furmanek definiuje pojęcie technologia, jako „nauka stosowana zajmująca się badaniem metod wytwarzania, nauka o sztukach użytecznych”⁴¹. Według Cyryla Gilberta technologia to „proces, w którym otrzymujemy produkty zaspakajające określone zapotrzebowanie”⁴², zaś „kolejne etapy prowadzące do powstania końcowego produktu nazywamy procesem technologicznym”⁴³.

¹ Słownik języka polskiego, red. M. Szymczak, PWN, Warszawa 1995, T. III, s. 556.

² W. Okoń, Proces nauczania, Państwowe zakłady wydawnictw szklonych, Warszawa 1965, s.189.

³ S.L. Rubinsztejn, Podstawy psychologii ogólnej, KiW, Warszawa 1962, s. 730, [w] G. Gaca, Skuteczność kształtowania umiejętności działania praktycznego uczniów klas I-III Szkoły Podstawowej w procesie nauczania techniki, WSiP, Bydgoszcz 1994

⁴ W. Szewczuk, Psychologia, 1975, s.208.

⁵ W. Furmanek, Umiejętności technologiczne uczniów szkół ogólnokształcących, WSiP, Rzeszów 1986,

⁶ T. Nowacki, Podstawy dydaktyki zawodowej, PWN, Warszawa 1977, s. 214-215.

⁷ R . Polny, Nauczanie techniki w szkole ogólnokształcącej, WSiP, Warszawa 1981, s.95.

⁸ W. Szewczuk, Słownik psychologiczny, Warszawa 1979, s.159

⁹ R. Polny, Nauczanie techniki, op. cit., s.94.

¹⁰ R. Polny, Analiza wymagań programu pracy techniki z punktu widzenia umiejętności politechnicznych. Wychowanie Techniczne w Szkole 1985 nr 1, s. 4-5.

¹¹ T. Nowacki, Podstawy dydaktyki, op. cit. s. 217.

¹² J. Mrożkiewicz, Kształcenie ogólnotechniczne w nauczaniu początkowym, WSiP, Warszawa 1985, s. 77.

¹³ G . Stasiłowicz, Struktura umiejętności technicznych uczniów. Wychowanie Techniczne w Szkole.1983 nr 10, s. 443.

¹⁴ W. Furmanek, Umiejętności technologiczne, op. cit., s. 14

¹⁵ W. Szewczuk, Słownik Psychologiczny, op. cit., s.319 [E. Franus].

¹⁶ W. Furmanek, Umiejętności technologiczne, op. cit., s.14.

¹⁷ Tamże, s. 15-17

¹⁸ Tamże.

¹⁹ P. Polny, Analiza wymagań programu nauczania, op. cit., s. 4.

²⁰ T. Nowacki, Podstawy dydaktyki, op. cit.

²¹ G. Stasiłowicz, Struktura umiejętności technicznych, op. cit., s. 443.

²² Z. Szamotulska, Kształtowanie umiejętności stanowiących o kulturze technicznej dzieci 6 letnich. Wychowanie w przedszkolu 1983 nr 11, s. 662-663.