Praca jako wartość

Jak wiadomo, każda praca zakłada istnienie wykonawcy. Uczniowie kończący szkołę podstawową, podobnie jak studenci badani przez Małgorzatę Mazurkiewicz-Brzozowską - uznali człowieka za jedynego wykonawcę pracy.

Zdaniem badanej młodzieży, człowiek jest zobligowany zarówno przez nakazy religijne, jak i świeckie normy społeczno-moralne do uczciwego wykonywania pracy. Jest ona czynnością nieuniknioną, przynoszącą wymierne korzyści społeczne i przyczyniającą się do właściwego funkcjonowania jednostki ludzkiej w społeczności. Oto typowe wypowiedzi uczniów:

"Praca jest nieunikniona. Każdy musi swoją pracę wykonywać. Musimy pracować, jeśli chcemy, aby dobrze funkcjonowało nasze społeczeństwo" /dz., Tarnów, szk. nr 8/.

"W życiu ten, kto dobrze wykonuje swoje zajęcie czy zawód, powinien mieć zapewniony byt" /chł., wieś Sieniawa, woj. przemyskie/.

Większość uczniów uważa, że wykonawcy należy się satysfakcja z wykonywanych zadań.

"Praca powinna dawać człowiekowi zadowolenie, że może ją wykonać" /chł., wieś Korzenna, woj. nowosądeckie/.

"Praca daje radość, gdy ją człowiek lubi" /dz., wieś Żyraków, woj. tarnowskie/.

"Potrzebne jest zadowolenie z wykonywanego zawodu" /chł., wieś Jadowniki, woj. tarnowskie/.

Uczniowie dowodzą, że wykonywaną pracę, mimo iż wiąże się ona z wysiłkiem fizycznym i/lub umysłowym, należy lubić. Jest to podstawowy warunek solidnego i rzetelnego traktowania jej w wymiarze realizacyjnym.

Atrybuty pracy

Praca zdaniem badanych ósmoklasistów jest niezbędna do zaspokojenia potrzeb życiowych każdego człowieka. W pełni dostrzegają trud pracy, marząc wszakże o tym, by była przyjemna i dawała satysfakcję. Instrumentalnie traktowana przez nich praca ma być podporządkowana nadrzędnej wartości witalnej, jaką jest życie ludzkie. Nie uznają pracy za zło konieczne, nie wypowiadają się też na temat zawodów społecznie uznawanych lub pogardzanych.

Cele pracy

Cele pracy w opinii uczniów mają też wyraźnie instrumentalny wymiar. Zostały one jednoznacznie zwerbalizowane w większości definicji omawianego terminu. Przyjrzyjmy się typowym wypowiedziom:

"Praca zapewnia nam utrzymanie, jest podstawą i warunkiem istnienia oraz rozwoju społeczeństwa, do którego należymy" /dz., wieś Perola Siemieńska, woj. bielsko-bialskie/.

"Praca jest środkiem utrzymania siebie i swojej rodziny" /chł., wieś Szreniawa, woj. krakowskie/.

"Praca daje pieniądze, a za pieniądze mogę kupić środki potrzebne do życia" /chł., Tarnów, szk. nr 16/.

"W dzisiejszych czasach kto nie ma pracy, umiera z głodu lub załamuje się psychicznie” /dz., wieś Parądzice, woj.. sieradzkie/.

Szczególnie interesujące dla naszych rozważań są wypowiedzi tych uczniów, którzy wyjaśniając wyżej zasygnalizowane cele pracy posługują się metaforą /przysłowiem/ - "Bez pracy nie ma kołaczy”.

"Każdy powinien pracować, bo bez pracy nie ma kołaczy. Każdy dorosły człowiek powinien pracować, aby utrzymać rodzinę" /chł., Tarnów, szk. nr 8/.

"Bez pracy nie ma kołaczy, a więc żeby coś mieć, trzeba pracować" /dz., wieś Perola Semeńska, woj. bielsko-bialskie/.

"Bez pracy nie ma kołaczy. Aby jeść, trzeba na to zapracować" /dz., wieś Żyraków, woj. tarnowskie/.

Około 12 % uczniów próbuje interpretować wartość pracy za pomocą owej metafory, podając ją albo w formie cytatu, albo też cytatu i komentarza. Metafora ta uwypukla dotychczasowe doświadczenia egzystencjalne młodzieży. Właśnie nadrzędna metafora, zdaniem George'a Lakoffa i Marka Johnsona, zakłada możliwość zidentyfikowania pracy i odróżnienia jej od zjawisk, które nie są pracą. Pomaga powiązać rodzaj czynności z jej wykonawcą oraz intelektualnym emocjonalnym stosunkiem do niej.

Cele pracy zorientowane na przynoszenie określonych korzyści materialnych są skorelowane z celami wpisanymi w sferę emocji wykonawcy. Praca powinna bowiem, na co zwracaliśmy uwagę, dostarczać człowiekowi satysfakcji. Przyjrzyjmy się typowym wypowiedziom:

"Praca to poszerzanie swej wiedzy i doskonalenie swoich umiejętności" /dz., Kraków, szk. nr 111/.

"Praca uszlachetnia, daje siłę i kształtuje charakter" /chł., Kraków, szk., nr 12/.

"Praca jest bardzo ważna w życiu człowieka, ponieważ dzięki niej wyrabiamy sobie charakter, poprawiamy sprawność fizyczną" /chł., wieś Brzóza Stadnicka, woj. nowosądeckie/.

Wypowiedzi respondentów o znaczącym wpływie pracy na rozwój osobowości człowieka są udziałem tylko uczniów dojrzałych umysłowo, umiejących przekroczyć barierę celów doraźnie pragmatycznych.

Jak można zauważyć, w obrębie celów pracy uwzględniane są sens pracy i owoce pracy.

Rozumienie przez uczniów pojęcia "praca" jest rozumieniem potocznym. Językowy obraz pracy dostrzegany przez ósmoklasistów w wymienionych na poprzednich stronach konceptualizacjach jawi się jako obraz ukształtowany w doświadczeniach rodzinnych i środowiskowych oraz częściowo tylko w toku edukacji szkolnej. Na perspektywę interpretacyjną słowa i przyjęty przez uczniów punkt widzenia znaczący wpływ miały zmiany społeczno-kulturowe w ostatnich kilku latach w Polsce /np. rola pracy w okresie transformacji gospodarczej, praca jako pieniądz w warunkach gospodarki kapitalistycznej, bezrobocie i jego konsekwencje społeczne etc./.

Wypowiedzi badanej młodzieży świadczą o tym, że szkoła w procesie instytucjonalnego kształcenia nie potrafiła wyrobić u swoich podopiecznych świadomości dostrzegania duchowych dóbr jako potencjalnego efektu pracy. Aksjologiczny wymiar słowa "praca” jest więc wyraźnie zubożony i zorientowany głównie na konceptualizacje odnoszące się do przestrzeni dóbr materialnych.

dr Ryszard Jedliński - WSP w Krakowie