Rozmiary i dynamika przestępczości nieletnich na przełomie drugiego i trzeciego tysiąclecia

Krzysztof Biel

Przestępczość dziewcząt

rodzaje i uwarunkowania

ISBN: 978-83-7505-170-4

wyd.: WAM 2008

Rozdział 1

Rozmiary i dynamika przestępczości nieletnich na przełomie drugiego i trzeciego tysiąclecia

Przestępczość nieletnich ma swoją długą historię. Już prawo rzymskie potwierdza ograniczoną odpowiedzialność za popełnione przestępstwa dla dzieci w wieku 7-10 lat, a niektóre prawa stanowione lub zwyczajowe w Europie z okresu średniowiecza przewidywały łagodzenie kar dla osób poniżej 12-13. roku życia. Przestępczość nieletnich jako zjawisko społeczne pojawia się jednak dopiero pod koniec XIX wieku i kojarzona jest z powstaniem społeczeństwa industrialnego, w którym następował szybki rozwój przemysłu, rozwój miast i znaczna migracja ludności. W krajach zachodnich etapy finalne ewolucyjnego rozwoju masowej przestępczości młodzieży przypadają na lata sześćdziesiąte i siedemdziesiąte XX wieku. W Polsce natomiast przestępczość nieletnich do roku 1989 nie stanowiła większego problemu. Wyrażała się głównie w kradzieżach przedmiotów o małej wartości i dotyczyła przeważnie chłopców z dużych aglomeracji miejskich. Ogólnie przestępczość młodzieży była traktowana jako przejaw patologii społecznej, jednak wiązano ją jedynie z wąskim marginesem społecznym i środowiskami wysoce spatologizowanymi, które wymagały szerszego zainteresowania ze strony instytucji świadczącej opiekę społeczną oraz instytucji profilaktyczo-resocjalizacyjnych¹.

Ogólny wzrost przestępczości w naszym kraju po roku 1989, spowodowany w dużej mierze przeobrażeniami społeczeństwa na płaszczyznach społecznej, politycznej, kulturowej i ekonomicznej, ukazał potrzebę naukowego określenia zjawiska przestępczości w jego aspekcie tak ilościowym, jak i jakościowym. Pojawienie się nowych, dotąd nieobserwowanych lub występujących w znikomym nasileniu rodzajów przestępstw, jak przestępczość gwałtowna, zorganizowana oraz rosnący stopień kryminalizacji społeczeństwa stało się bodźcem dla kryminologów, socjologów, psychologów czy pedagogów do podejmowania badań nad rozmiarami, strukturą i przyczynami występowania zachowań przestępczych.

Ze szczególnym niepokojem obserwuje się wzrost zachowań dewiacyjnych i przestępczych, których sprawcami są osoby nieletnie. W ostatnich kilkunastu latach znacznie obniżyła się dolna granica wiekowa osób wchodzących w konfl ikt z prawem. Wydaje się, że wiek inicjacji przestępczej ustabilizował się obecnie w granicach 12-13 lat. Dodać jednak trzeba, że również młodsze dzieci wchodzą w konfl ikt z prawem. Dane statystyczne Komendy Głównej Policji wskazują, że w roku 2006 stwierdzono 2 117 zabronionych czynów popełnionych przez dzieci. Ponadto widoczne jest również współwystępowanie przestępczości z innymi rodzajami patologii społecznej. Przykładem może być pojawienie się oryginalnego rodzaju zachowania dewiacyjnego, jakim jest przestępczość „zabawowa”, która posiada pewne wspólne cechy z tradycyjnym wandalizmem i chuligaństwem, ale przybiera niejednokrotnie formę masowych aktów przemocy i agresji.

Ze statystyk Komendy Głównej Policji wynika, że w roku 2006 nieletni sprawcy dopuścili się 75 515 czynów karalnych. Niepokoi nie tylko ogólna liczba czynów karalnych popełnianych przez nieletnich, ale również wzrost czynów noszących znamiona brutalności i przesyconych agresją i przemocą. W przypadku przestępczości ludzi młodych nie można zapominać również o przestępstwach związanych z narkomanią. Rozmiary i dynamika przestępczości nielet- Kraków 2000, s. 15-16; B. Urban, Przestępczość młodzieży polskiej w okresie transformacji społeczno-ustrojowej na tle przestępczości ogólnej, [w:] Profilaktyka społeczna i resocjalizacja młodzieży, red. B. Urban, Mysłowice 2004, s. 22. 1. Rozmiary i dynamika przestępczości nieletnich 17 nich oraz różnorodne zachowania dewiacyjne młodzieży wskazują, że zjawisko to nie dotyczy jedynie wąskiej grupy osób wywodzących się ze środowisk dysfunkcjonalnych i rodzin patologicznych, ale zatacza coraz to szersze kręgi, obejmując także młodzież z tzw. dobrych domów, dlatego też należy je traktować jako poważny problem społeczny.

Zwiększone zainteresowanie kryminologów badających zjawisko przestępczości nieletnich wynika, jak podaje Brunon Hołyst, z trzech przesłanek: 1) uwrażliwienia społecznego na wykolejenie młodego pokolenia; 2) nadziei resocjalizacyjnych związanych z niższym stopniem demoralizacji młodzieży; 3) możliwości precyzyjniejszego niż w przypadku dorosłych określenia genezy zachowań przestępczych². Ten sam autor dodaje, że populacja nieletnich sprawców przestępstw wymaga szczególnej troski ze względu na: 1) dalsze losy tej części młodzieży, jej przyszłe przygotowanie do życia i pełnienie w przyszłości ważnych dla społeczeństwa ról i obowiązków; 2) niebezpieczeństwo, jakie grozi tej części młodzieży, a tym samym i społeczeństwu. Wczesne nieprzystosowanie społeczne, manifestujące się między innymi popełnianiem przestępstw, może prowadzić do dalszego wykolejenia społecznego. Przejawy niedostosowania społecznego, zapoczątkowane w okresie dzieciństwa i wczesnej adolescencji, mogą się nasilić i stać się podstawą do rozwinięcia się innych form dewiacji, co utrudni nieletnim przystosowanie do wymagań życia w społeczeństwie i funkcjonowanie w nim jako jego pełnoprawnych członków; 3) niebezpieczeństwo zasilania źródeł przestępczości dorosłych przez nieletnich sprawców, którzy z czasem mogą stać się dorosłymi przestępcami³.

Przeciętnemu człowiekowi przestępczość kojarzy się prawie wyłącznie z niezgodnymi z prawem zachowaniami, dokonywanymi przez chłopców i mężczyzn. Badając zjawisko przestępczości nieletnich, większość autorów koncentruje się głównie na definiowaniu przestępczości w populacji męskiej. Przestępczość dziewcząt i kobiet pozostaje zagadnieniem, którym w literaturze pedagogicznej i kryminologicznej naszego kraju zajmowano się sporadycznie. Wypływa to przede wszystkim z faktu, że rozmiary przestępczości dziewcząt i kobiet są znacznie mniejsze w porównaniu z przestępczością mężczyzn. Tymczasem, w ostatnich latach wskaźniki zachowań dewiacyjnych i przestępczości dziewcząt w Polsce znacząco rosną, notuje się także zwiększony udział dziewcząt w przestępczości gwałtownej i w zorganizowanych grupach zajmujących się działalnością przestępczą, dlatego też analiza empiryczna tego zjawiska wydaje się uzasadniona i może się przyczynić do lepszego zrozumienia mechanizmów warunkujących zachowania przestępcze oraz wypracowania skutecznych kierunków wychowania resocjalizującego. W pierwszym rozdziale niniejszej rozprawy dokonamy najpierw wyjaśnienia podstawowych pojęć, jak przestępczość nieletnich, dewiacja czy demoralizacja. Następnie przedstawimy rozmiary, dynamikę i strukturę przestępczości nieletnich w Polsce na przełomie drugiego i trzeciego tysiąclecia. Wreszcie zaprezentujemy dane statystyczne dotyczące zachowań przestępczych nieletnich kobiet i dziewcząt na świecie i w Polsce.

Pojęcie przestępczości nieletnich w kryminologii i pedagogice

Pojęcie „przestępczość nieletnich” nie jest terminem jednoznacznym. Istnieje wiele kryteriów, według których można określić podstawowe cechy tego pojęcia, jest to między innymi granica wieku osoby, którą określa się jako „nieletnią” czy też katalog zachowań uważanych za przestępstwo.

Kodeks karny definiuje przestępstwo jako czyn człowieka zabroniony przez ustawę pod groźbą kary. Przestępstwo jest więc czynem bezprawnym, zawinionym i społecznie szkodliwym w stopniu większym niż znikomy (art. 1). Zgodnie z przepisami kodeksu prawa karnego przestępstwo może popełnić tylko osoba fizyczna, która w chwili popełnienia czynu zabronionego ukończyła 17 lat, a w pewnych wyjątkowych sytuacjach 15 lat (art. 10 k.k.). Nieletni w zasadzie nie popełniają przestępstw w rozumieniu prawa karnego, czyny 1. Rozmiary i dynamika przestępczości nieletnich 19 popełnione przez nieletnich nie są zatem nazywane przestępstwami (z wyjątkiem określonym w art. 10 § 2 k.k.), a nieletni sprawcy popełnionych czynów o charakterze przestępczym — przestępcami. Pomimo takiego definiowania przestępstwa i osoby sprawcy, posługiwanie się pojęciem „przestępczość nieletnich” jest w naszym kraju powszechne, między innymi dlatego, że w języku polskim brakuje innego określenia na oznaczenie zachowań nieletnich, które wymagają ingerencji sądu⁴. Konieczne jest jednak uściślenie określenia „nieletni”, które również jest terminem wieloznacznym.

Posługując się pojęciem „nieletni” trzeba odróżniać: 1) Nieletnich w rozumieniu prawno-karnym, a więc stosując terminologię kodeksu karnego. Są to osoby poniżej lat 17 (art. 10 § 1 k.k.). Wśród nich należy wyróżnić dwie kategorie: a) nieletnich niezdolnych do ponoszenia winy, a więc do popełnienia przestępstwa (art. l § 3 k.k.), lecz jedynie czynu zabronionego pod groźbą kary (art. l § 1 k.k.); b) nieletnich, którzy mogą odpowiadać za popełnienie niektórych prze stępstw, określonych w kodeksie karnym w art. 10 § 2 (np. zamach na prezydenta RP, zabójstwo, ciężkie uszkodzenie ciała, zgwałcenie ze szczególnym okrucieństwem, rozbój).

2) Nieletnich w rozumieniu proceduralno-wychowawczym (według kryteriów ustawy z dnia 26 X 1982 roku o postępowaniu w sprawach nieletnich, DzU nr 35, poz. 228). Wśród nich należy wyróżnić trzy kategorie: a) osoby w wieku do lat 18 wykazujące przejawy demoralizacji; b) osoby, które dopuściły się czynu karalnego po ukończeniu 13 lat, a nie ukończyły lat 17; c) osoby w wieku do 21 lat, wobec których orzeczono środki wychowawcze lub poprawcze⁵.

¹ Por. H. Kołakowska-Przełomiec, Przestępczość nieletnich, [w:] Kryminologia, red. W. Świda, Warszawa 1977, s. 175; B. Urban, Zachowania dewiacyjne młodzieży,

² Por. B. Hołyst, Kryminologia, Warszawa 2000, s. 444.

³ Por. B. Hołyst, Kryminologia, Warszawa 1994, s. 601.

⁴ Por. J. Błachut, A. Gaberle, K. Krajewski, Kryminologia, Gdańsk 2001, s. 317. Język angielski przy określaniu pojęcia „przestępczość” posługuje się dwoma terminami: „criminality” oraz „delinquency”. Termin „criminality” odnosi się bardziej do przestępczości dorosłych, natomiast termin „delinquency” kojarzony jest z zachowaniami dewiacyjnymi nieletnich (juvenile delinquency).

⁵ Por. B. Stańdo-Kawecka, Prawne podstawy resocjalizacji, Kraków 2000, s. 235; L. Wieczorek, Przestępczość nieletnich jako jeden z przejawów patologii społecznej końca XX wieku, [w:] Wybrane zjawiska powodujące zagrożenie społeczne, red. A. Nowak, Kraków 2000, s. 70-71.

opr. aw/aw