ADHD - Nie tylko nadpobudliwość

Przypadłość u dzieci i młodzieży znana jako zespół ADHD wywołuje wiele emocji. Ludzie, którzy stykają się z osobą dotkniętą tym zaburzeniem oceniają ją  zwykle przez pryzmat nietypowych zachowań, jakie ona przejawia. W potocznym rozumieniu nauczycieli, szkolnych kolegów i osób postronnych jest ona hałaśliwa, nie umie ustać w miejscu, nie przestrzega poleceń, zasad.  Jest w ich opinii bardziej ruchliwa niż inni. W szkole taki uczeń jest postrzegany jako kłopotliwy wychowawczo, któremu trzeba poświęcać więcej czasu. Nauczyciele skarżą się, że utrudnia on prowadzenie lekcji.

Jest w tym trochę racji. Takie dzieci zachowują się nietypowo i wyraźnie odbiegają zachowaniami od rówieśników w ich wieku. Potrafią one wyrywać się do odpowiedzi bez pytania, wtrącają się w wypowiedzi innych, bawią się przedmiotami w trakcie zajęć. Częste zwracanie im uwagi i konieczność ciągłego uspokajania uniemożliwiają innym naukę oraz wykonywanie zadań na lekcji. Z kolei na szkolnych wycieczkach wielką trudność stanowi upilnowanie ich, aby nic im się nie stało. Muszą  one być pod stałym nadzorem. Wystarczy chwila nieuwagi i jedno z nich może albo się zgubić, albo ulec wypadkowi. Jest to szczególnie trudne dla nauczyciela, gdy trzeba pilnować jednocześnie wielu uczniów. Poza tym, dzieci z ADHD ciągle wpadają w konflikty z otoczeniem przez kłótnie z rówieśnikami, bójki oraz zaczepki słowne. Niektóre z nich, z kolei zdają się być leniwe. Nie potrafią się skoncentrować w trakcie zajęć szkolnych, nie pamiętają o czym mówił nauczyciel. Dodatkowo rzadko są dobrze przygotowane do lekcji. W efekcie otrzymują gorsze oceny, co doprowadza do rozpaczy rodziców i nauczycieli, którzy nie wiedzą jak im pomóc¹².

Dorośli często tłumaczą takie zachowanie dziecka jego rozpieszczeniem i brakiem wychowania. Nie wiedzą oni, że jest to spowodowane zespołem ADHD, który objawia się przez takie zachowania u danego dziecka. Nie wiedzą też, że te zachowania są często niezależne, zarówno od osoby dotkniętej tą przypadłością jak i jego bliskich.  O ile kiedyś, gdy identyfikowanie przypadłości ADHD było dopiero w powijakach, a trudne zachowania dziecka były tłumaczone zaniedbaniami rodziców, o tyle dzisiaj istnieje już w społeczeństwie świadomość jego istnienia. Zawdzięczać to można licznym publikacjom poświęconym tej tematyce. Opisują one zarówno podstawowe objawy tej przypadłości jak i prawdopodobne przyczyny jej występowania wraz z metodami leczenia. Wydaje się więc, że otoczenie powinno być wyrozumiałe dla osób z tym zaburzeniem. Mimo to, wiele osób zapytane o ADHD kojarzy je albo z niegrzecznym dzieckiem, albo z samą nadpobudliwością. Tymczasem warto wiedzieć, że ta przypadłość wiąże się z dwoma typami objawów oraz trudności, które one powodują.

Nazwa kluczem do zrozumienia natury przypadłości

 Główny problem w postrzeganiu zjawiska ADHD przez społeczeństwo polega na tym, że większość zauważa jedynie część jego objawów. Chodzi tu oczywiście o hałaśliwość, nadmierną ruchliwość oraz skłonność do robienia wokół siebie zamieszania. Tymczasem, sama nazwa ADHD zawiera w sobie informację o występowaniu dwóch grup zachowań, wynikających z zaburzenia.

Skrót ADHD tłumaczy się na język polski, jako zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytami uwagi. Pierwszy człon skrótu od nazwy ADHD (ang. Attention Deficit Hyperactivity Disorder) zwraca uwagę na dysfunkcję zdolności do koncentracji na różnych czynnościach i utrzymywania jej przez dłuższy czas (Attention Deficit).  Dopiero drugi człon tego skrótu mówi o skłonnościach do nadpobudliwości (Hyperactivity Disorder). Oznacza to, że do zachowań charakterystycznych dla tej przypadłości należą również zaburzenia uwagi. Objawiają się one: niemożnością skupienia się na lekcji, rozkojarzeniem, rozmarzeniem. Uczeń dotknięty ADHD często nie dokańcza zadań wykonywanych w trakcie lekcji. Na polecenia nauczycieli reaguje z opóźnieniem, lub ich nie słyszy. Ma on wyraźne kłopoty z pamięcią. Skutkiem tego ostatniego jest brak notatek z lekcji, brak zapisanych zadań do pracy domowej oraz skargi nauczycieli, że: „dziecko nie uważa”, „nie słucha się”, „śpi na lekcji”, a nawet, że  „nie uczy się”.  Przedkłada się to niestety na stopnie takiego ucznia.  Drugi człon nazwy ADHD mówi o skłonnościach do nadpobudliwości. Zachowaniami typowymi będą tutaj (w przypadku uczniów): niemożność usiedzenia w miejscu, bawienie się przedmiotami, wyrywanie się do odpowiedzi, gadatliwość, zaczepianie kolegów w trakcie zajęć¹³. Wymienione objawy ADHD występują zawsze razem. Ich obecność decyduje o tym, że można potwierdzić tą przypadłość u danej osoby. Jednak stopień nasilenia obu ich rodzajów może być inny. To oznacza, że nie ma dwóch takich samych przypadków tej przypadłości wśród osób nią dotkniętych.

Typy i Podtypy ADHD

 Ustalenie, czy dana osoba ma ADHD wymaga diagnozy postawionej przez specjalistów wykształconych w tej dziedzinie. Musi się to dokonać we współpracy z rodzicami. Dzięki temu, oprócz uzyskania medycznego potwierdzenia przypadłości można określić też jej dokładną odmianę, jaką przejawia dane dziecko. Jest to ważne ponieważ zależy od tego rodzaj terapii. Część dzieci wymaga korekcji niespokojnych zachowań, a część większej pracy nad ich koncentracją. 

Pediatra Christopher Green, opisuje trzy główne odmiany ADHD. Zaznacza on, że nie da się zaobserwować u wszystkich osób tych samych objawów oraz w tym samym stopniu oraz intensywności. Pierwszy typ tej przypadłości to postać mieszana. Oznacza to, że dziecko, uczeń czy nawet osoba już dorosła przejawia w równym stopniu zachowania charakterystyczne dla problemów z koncentracją i zachowaniami nadpobudliwymi. Osoba ma problemy ze skupianiem się na zadaniach wymagających dłuższego wysiłku intelektualnego. Jest czasem rozkojarzona, zapomina rzeczy, gubi przedmioty. Ma nieco niedbały styl życia. Zostawia po sobie nieporządek, nie kończy wszystkich zadań. Potrafi ona przenosić uwagę z jednego zajęcia na drugie nie kończąc pierwszego. Przejawia ona, obok tego zachowania impulsywne: jest drażliwa, podejmuje nieprzemyślane decyzje, nie może usiedzieć na miejscu, przerywa wypowiedzi innych osób. W tym typie ADHD żadna grupa zachowań nie ma przewagi. Panuje tutaj równowaga i można obserwować przez dłuższy czas oba ich rodzaje¹⁴.

Kolejny typ ADHD, to postać z przewagą zachowań nadaktywno-impulsywnych.  Oznacza to, że u osoby obserwuje się przez dłuższy czas i znacznie częściej, niż u innych niepokój ruchowy oraz niemożności usiedzenia na miejscu. Objawy te najłatwiej zauważyć w wieku szkolnym takiej osoby. Cechują ją gwałtowne reakcje: przechodzenie od wesołego zachowania do złości. Wypowiada ona na głos swoje opinie, często niestosownie do sytuacji. Jest ona skłonna do nieprzemyślanych żartów i częstych wygłupów. Podejmuje niespodziewane dla otoczenia działania. Jako uczeń stanowi kłopot w prowadzeniu zajęć. Absorbuje uwagę nauczyciela, który musi go ciągle uspokajać, kosztem czasu poświęcanego innym uczniom. Często wypowiada się nie na temat i zagaduje do innych uczniów. Gromadzi przy tym zaległości w nauce z powodu ciągłego zmieniania obiektu zainteresowań. Szybko nuży się tematyką lekcji. Ma potrzebę zwracania na siebie uwagi. Lubi, gdy dzieje się coś niespodziewanego na lekcji i często jest autorem takich sytuacji¹⁵.

Z kolei dla rówieśników szkolnych osoba z ADHD jest często trudnym do lubienia kolegą. Dzieje się to z powodu zmienności jej nastrojów i zachowań z tym związanych. Charakterystyczne jest tutaj wrażenie, że osoba nie ma skłonności do hamowania zachowań, które mogłyby sprawić komuś przykrość. Ma ona tendencję do kłótliwości, wpadania w konflikty z kolegami szkolnymi oraz wtrącania się w wypowiedzi innych. W czasie zajęć rekreacyjnych nie potrafi zachować spokoju. Uwielbia przedmiot wychowania fizycznego, gdzie może dać upust swojej potrzebie  ruchu. Jednak zdarza jej się nie przestrzegać zasad gier i zabaw. Może się zdarzyć, że nadmiernie krytykuje innych. Wypomina rówieśnikom ich niedociągnięcia, nie zauważając przy tym własnych. Jak widać, opisana tu odmiana nadpobudliwości jest szczególnie uciążliwa dla osób ze szkolnego otoczenia takiego dziecka. To właśnie z powodu tak odbiegających od normy zachowań wiele osób postrzega stereotypowo osoby z ADHD. Tacy obserwatorzy zauważają tu wyłącznie nadpobudliwe zachowania, które przecież nie są jedynymi w tej przypadłości¹⁶.

Trzeci typ, to postać nadpobudliwości z przewagą deficytów uwagi. Osoba dotknięta tą odmianą ADHD jest na co dzień spokojna. Rodzice i nauczyciele głównie  tak opisują takie dzieci. Na lekcji siedzą one cicho i nikomu nie przeszkadzają. Impulsywne zachowania i reagowanie złością niewspółmiernie do sytuacji rzadko się im zdarza. Często więc nie zwraca się na nie uwagi i nie podejrzewa się o posiadanie tej przypadłości. Jednak one również przejawiają zachowania nie akceptowalne przez otoczenie, szczególnie nauczycieli. Dziecko z tą odmianą ADHD często zapomina odrabiania prac domowych. Ma kłopotów z pamięcią. Często nie pamięta tego, co przed chwilą powiedział nauczyciel, mimo, że zdawało się słuchać. Jest rozkojarzone przez dłuższy czas lekcji. Poproszone do odpowiedzi wydaje się być jakby obudzone z głębokiego snu. Zapomina, albo nie pojmuje zasad gier i zabaw. Ma ono trudności w nauce oraz z wypowiadaniem się przed klasą. Nagminnie gubi rzeczy. Tacy uczniowie przejawiają  problemy ze zdolnością do zajmowania się wieloma czynnościami na raz, w ramach zadań realizowanych na lekcji.¹⁷.

  Christopher Green nazywa takie osoby, z powodu ich częstego rozkojarzenia i zamyślenia „dryfującymi marzycielami”. Uważa on, że ta odmiana ADHD stanowi źródło trudności i cierpienia najbardziej dla samego dziecka. Nie powoduje ono zamieszania w klasie z powodu zachowań, które mogłyby przeszkadzać innym. Nie przejawia niespodziewanych zachowań, tak jak w wypadku pozostałych typów tej przypadłości.  Rzadko dostarcza ono otoczeniu powodów do wrogości. Pozostaje ono jednak wyraźnie w tyle wobec innych rówieśników. Otrzymuje gorsze stopnie z powodu kłopotów z pamięcią oraz niezdolnością do koncentracji uwagi, która jest niezbędna przy rozwiązywaniu zadań domowych¹⁸. Jak pisze psycholog Katarzyna Białek, dziecko z przewagą deficytów uwagi ma skłonność do odpływania w sen na jawie czyli marzenia. Angażuje się w nie do tego stopnia, że odcina się od rzeczywistości i nie rejestruje tego, co się wokół niego dzieje. To jest główną przyczyną zaległości w przyswajaniu szkolnego materiału. Z tego też powodu takie dziecko funkcjonuje w życiu towarzyskim klasy jakby z boku¹⁹. Jest zbyt zaabsorbowane marzycielstwem i dopływaniem w świat własnych myśli. Z powodu niezaradności w relacjach z rówieśnikami może stać się ofiarą szkolnej przemocy.

Są to trzy główne odmiany ADHD jakie zidentyfikowali specjaliści. Jest niezwykle ważnym, aby rodzice otrzymując diagnozę wiedzieli jaki typ zaburzenia posiada ich dziecko. Dzięki temu, będzie można dostosować terapię i działania wychowawcze  stosownie do występujących trudności, a także do osobowości dziecka. Warto wspomnieć też o istnieniu bliżej nieokreślonych przypadków, których nie da się jednoznacznie zakwalifikować do jednej z wymienionych grup. O tym fakcie wspomina Psychiatra Edward M. Hallowey. Według niego, czasem obok samej przypadłości ADHD (z którą człowiek się rodzi) pojawiają się poważne zaburzenia emocjonalne, lękowe, choroby psychiczne oraz stany chorobowe wynikającego z popadnięcie w uzależnienia. Wymienione choroby i zaburzenia mogą pojawić się w następstwie zarówno nie leczonego ADHD jak i czynników niezależnych od tej przypadłości. Mogą być to: traumy, zaniedbania wychowawcze, opuszczanie się w nauce, negatywny wpływ rówieśników, przemoc domowa lub inne szkodliwe dla psychiki wydarzenia z życia dziecka. W takich sytuacjach niezwykle trudno jest odróżnić ADHD od towarzyszącej mu choroby²⁰. Niezależnie od faktu, czy obok ADHD zdiagnozowano inne zaburzenia czy nie, rodzice powinni zaakceptować fakt, że ich pociecha zmaga się z trudnościami oraz podjąć działania zalecane przez terapeutę.

opr. ab/ab

¹² Por. Mieczysław Dudek. Nieprzystosowanie społeczne dzieci  z ADHD, Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Warszawa 2009 r., s. 15-17.

¹³ Por. Christopher Green, Kit Chee. Zrozumieć ADHD, przeł K. Sobiepanek-Szczęsna, Wydawnictwo Larum 2009 r.,  s. 27-29.

¹⁴ Por. Tamże, s. 60-61.

¹⁵[15] Por. Tamże.

¹⁶ Por. Tamże, s. 270- 274.

¹⁷ Por. Tamże, s. 60-62.

¹⁸ Por. Tamże, s. 65.

¹⁹ Por. Katarzyna Białek. Style Posługiwania się  uwagą a trudności w regulacji emocji u dzieci., [w]
 Problemy psychologiczne dzieci z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej, pod, red. Małgorzaty Święcickiej, wydawnictwo EMU , Warszawa 2003r .s. 39-40.

²⁰ Por. Edward M. Hallowell, John J. Ratey. W świecie ADHD, Nadpobudliwość psychoruchowa z zaburzeniami uwagi u dzieci i dorosłych. przeł. Izabela Sowa, Wydawnictwo Media Rodzin, Poznań 2004 r., s. 184-231.