Kręgi kulturowe Czarnej Afryki

Andrzej Szyjewski

RELIGIE CZARNEJ AFRYKI

ISBN: 83-7318-562-3

wyd.: WAM 2005

Kręgi kulturowe Czarnej Afryki

Liczbę rdzennych, plemiennych kultur afrykańskich szacuje się, w zależności od kryterium, na 800-1200. Z tej perspektywy jedność afrykańskiej kultury staje się raczej poszukiwanym ideałem niż posadowioną w czasie rzeczywistością kulturową, jak świadczą współczesne prace V. Mudimbe czy D.A. Masolo. Tym niemniej można nie tylko znaleźć pewne wspólne większości Afrykanów wątki myślenia, na co wskazują Tempels, Alexis Kagame i Janheinz Jahn, ale i duże obszary kontynentu, które cechuje rzeczywiste podobieństwo zamieszkujących kultur. Henri Baumann wylicza 27 takich kręgów kulturowych w Afryce. Jego zdaniem cechują je historyczne związki, podobne typy gospodarki i instytucji społecznych łącznie z religią. Źródłem ich tradycji są p i e r w o t n e  c e n t r a k u l t u r o w e, z których rozpowszechniały się poszczególne grupy językowo-plemienne. Baumann wymienia 6 takich wyjściowych centrów:

1. P i g m e j ó w — pierwotnych łowców i zbieraczy leśnych, najlepiej przystosowanych do warunków bytowania w dżungli tropikalnej. Ślady głównych ośrodków tej kultury znajdziemy pomiędzy Zatoką Gwinejską a Jeziorem Wiktorii.

2. Ł o w c ó w   s t e p o w y c h, zajmujących się okazjonalnie także pasterstwem i kopieniactwem. Ich kultura w najczystszej formie zachowała się u ludów khoisańskich, zwłaszcza Buszmenów. Wyraźne ślady jej ośrodków znajdujemy w części południowo-zachodniej kontynentu, jak też na zachodzie, w strefie sawannowej i na wschód od Wielkich Jezior.

3. H o d o w c ó w   b y d ł a  długorogiego, czyli kultura wschodnich Kuszytów. Cechuje ją patriarchat, pasterstwo zastrzeżone wyłącznie dla mężczyzn, pogarda dla kowali i obróbki metalu. Główne jej ośrodki znajdują się na wschód od Nilu i gór Wirunga, a także w Afryce Południowo-Wschodniej. Pewne zapożyczenia z niej znajdujemy na zachodzie, np. u Fulanów i Hausa.

4. P a l e o n e g r y t ó w  — z tego centrum rozwinęła się większość dzisiejszych kultur Czarnej Afryki: zachodnioafrykańskie znad Zatoki Gwinejskiej, sudańskie, nilotyckie oraz Bantu. Charakterystyczne dla niej są tajne i jawne stowarzyszenia inicjacyjne, technologia wytopu żelaza (rury, miechy kowalskie), szczególny szacunek dla starców i kowali, szerokie zastosowanie bębnów (tam-tamów) i innych instrumentów muzycznych, rolnictwo kopieniacze oraz kult przodków. Ślady tej kultury, narodzonej w regionie pobrzeża Sahary, obecne są w całej niemal Czarnej Afryce.

5. B a n t u — kultura wywodząca się z paleonegryckiego kręgu kulturowego, bardzo specyficzna, z silnymi cechami matryfokalnymi (czyli wysoką pozycją kobiet). Cechuje ją bogactwo obrzędów (w których istotna rola przypada właśnie kobietom) i kult ziemi. Główne jego ośrodki powstały na południe od równika i na zachód od jeziora Tanganika, w dorzeczu górnego Kongo (Lualaba), promieniowała ona na jednak szeroko przenikając na wschód i aż po najdalsze krańce Afryki Zachodniej i Południowej.

6. P a l e o ś r ó d z i e m n o m o r s k i e centrum, powstałe w wyniku kontaktów z Afryką Północną, w szególności z Berberami — skąd przenikały do niej również umiejętność budowania domów z gliny, pewne typy wyrobów ceramicznych, geometrycznych ornamentacji itp. Wpływy te zaznaczyły się niemal w całej Afryce Zachodniej i dolinie Nilu, docierając miejscami, w wyniku migracji, aż po strefę równikową.

Z przenikania tych kultur i ich wzajemnego odziaływania powstała, zdaniem Baumanna, współczesna mozaika kulturowa Afryki, określona przez 27 głównych kręgów kulturowych. Na nasz użytek posługiwać się będziemy podziałem prostszym, opartym na koncepcji powiązania modeli językowo-kulturowych i trybu gospodarki. W dużym stopniu zgodny jest on z koncepcją pierwotnych centrów Baumanna, jak i proponowanym w polskiej literaturze afrykanistycznej układem:

1. Ludy khoisańskie Afryki Południowej (Buszmeni i Hotentoci);

2. Pigmeje Afryki Środkowej;

3. Afryka Wschodnia (Azania) od górnego Nilu (plemiona Luo: Dinka, Nuer, Szylluk) przez obszar między Wielkimi Jeziorami po wybrzeże Oceanu Indyjskiego. Jest to obszar sawanny i stepu, gdzie w wyniku inwazji nilotyckich ludów pasterskich, jak Masajowie, nastąpiło nałożenie i przemieszanie wielu ludów różnego pochodzenia: Nilotów, Kuszytów i Bantu. Na tym terenie powstawały arystokratyczne organizmy państwowe, tu też dominowały wpływy arabskie. Istotnym spoiwem kulturowym jest „międzynarodowy” język suahili.

4. Afryka południowa i równikowa — obszar sawanny i strefy leśnej zajęty w całości przez kopieniacze ludy Bantu, nakładające się na szczątki ludów khoisańskich i Pigmejów.

5. Zatoka Gwinejska — strefa leśna na południe i wschód od basenu Gambii po południowy Kamerun, zamieszkała przez ludy bantuidalne: Mande, Kru, Kwa, należące do wielkich grup o rozwiniętej i bardzo specyficznej kulturze: ludów Akan, Ewe, Joruba, Ibo. Tutaj istniały centra kulturowe wypracowujące tradycję władzy króla, kowala itp. Tu też rozwinęły się w niespotykanym wymiarze tajne stowarzyszenia.

6. Sudan i Afryka Zachodnia — obszar sawanny od Zielonego Przylądka po północny Kamerun, na którym rozciągają się tereny Wolofów, Sererów, ludów grupy językowej Mande, Songhaj, Gur, Hausa i Fulanów (Tukulerów). Jest to obszar w zachodniej części poddany wpływom islamu, gdzie już w średniowieczu rozwinęły się wielkie i potężne państwa afrykańskie (Ghana, Mali, Songhaj), a jednocześnie tu odkryto zdumiewająco skomplikowane rdzenne systemy ideologiczne (Dogoni i Bambara). Tu też znajdował się jeden z punktów stycznych ludów „czarnych” i „białych” i wymiany kulturowej z cywilizacjami śródziemnomorskimi.

7. Madagaskar podległy kolonizacji ludów austronezyjskich z obszarów Indonezji. Jego kultura stanowi mieszaninę wpływów negroidalnych i austronezyjskich oraz arabskich faktorii. Na wschodzie wyspy rozwija się rolnictwo, natomiast na nieurodzajnej północy i zachodzie — hodowla bydła.

opr. aw/aw