Daleki wschód i Azja południowa. Indie

Stanisław Stabryła HISTORIA KULTURY EUROPEJSKIEJ STAROŻYTNOŚĆ ISBN: 978-83-7767-839-8 wyd.: Wydawnictwo WAM 2013

Wybrane fragmenty Uwagi wstępne Daleki wschód i Azja południowa Chiny Indie

Daleki wschód i Azja południowa

Indie

Pierwsza cywilizacja w dorzeczu Indusu

Około połowy III tysiąclecia przed Chr. w dorzeczu Indusu na terenie dzisiejszego Pakistanu pojawiła się pierwsza cywilizacja, której zawdzięczały powstanie dwa duże miasta: Harrapa i Mohendżo Daro. Kultura Indusu istniała mniej więcej 600 lat i około roku 1900 przed Chr. rozpoczął się proces jej upadku, którego przyczyny nie są nam znane.

Inwazja Arjów

Mniej więcej 200 lat po upadku cywilizacji Indusu, około roku 1500 przed Chr. dolina Indusu została opanowana przez wojowniczy lud indoeuropejski Ariów migrujący z terenów między Morzem Czarnym i Morzem Kaspijskim. Stopniowo nomadyczny lud Ariów ujarzmiwszy miejscową ludność zaczął prowadzić osiadły tryb życia, zajmować się uprawą ziemi i tworzyć liczne państewka, które ukształtowały się zapewne około roku 900 przed Chr.

Indie pod władzą perską i macedońską

W roku 518 przed Chr. dolina Indusu została opanowana przez armię króla perskiego Dariusza I, a w latach 327-326 przed Chr. żyzną nizinę zwaną Pendżabem zdobył wódz macedoński Aleksander Wielki, pokonując króla Porosa w bitwie nad rzeką Hydaspes, jednak wskutek oporu własnej armii musiał opuścić Indie.

Ćandragupta i dynastia Maurjów

Około roku 320 przed Chr. założyciel dynastii Maurjów Ćandragupta stworzył wielkie państwo indyjskie Magadha w dolinie Gangesu. Następcy Ćandragupty, jego syn Bindusara (297-272 przed Chr.) oraz wnuk Aśoka (270-227), opanowali prawie cały subkontynent indyjski. Po śmierci Aśoki nastąpił rozpad imperium na mniejsze królestwa pod naporem plemion irańskich Partów i Kuszanów z gór Hindukuszu. Północno-zachodnia część Indii ok. roku 200 przed Chr. dostała się pod panowanie Greków. Z początkiem I wieku przed Chr. Pendżab został podbity przez koczownicze plemiona środkowoazjatyckie Saków, później Kuszanów.

Dynastia guptów, napad hunów i inwazja arabska

Ponownie Indie zostały w IVwieku po Chr. zjednoczone przez dynastię Guptów, którzy utworzyli silne państwo w krainie Magadha zamieszkałej przez Maurjów. W następnym stuleciu władza tej dynastii została obalona przez wojownicze plemiona Hunów, którzy zniszczyli i ograbili bogate miasta Guptów. Wreszcie w VII wieku Harsza (606-647) zorganizował pod swoją władzą państwo w północnej części Indii. W VIII wieku pojawiły się w Indiach po raz pierwszy wojska arabskie, zdobywając w roku 712 pod wodzą Ibn Kasima Pakistan (starożytny Sindh).

Kultura Indusu

Kultura Indusu (ok. 2500-1900 przed Chr.), w której szczególną rolę odegrały dwie stolice, Harappa i Mohendżo Daro, a także port Lothal, opierała się na silnie scentralizowanym systemie politycznym i administracyjnym. Pierwotną religią tego rejonu był animizm w formie kultu natury, drzew i zwierząt; prawdopodobnie istniał także kult Wielkiej Bogini. Ludność zajmowała się głównie rolnictwem i hodowlą, pola uprawne były nawadniane jedynie dzięki wylewom rzek, gdyż nie tworzono systemów irygacyjnych. Wznoszono z cegły nie tylko domy mieszkalne, wyposażone w łazienki i kanalizację, ale także pałace, łaźnie i budowle użyteczności publicznej. Rozwinął się handel i rzemiosło, przede wszystkim wyrób broni, narzędzi, naczyń ceramicznych, biżuterii i różnego rodzaju ozdób. Pismo, które wytworzyła cywilizacja Indusu nie zostało dotychczas odczytane.

Kultura aryjska

Ariowie, którzy zaczęli jako zdobywcy napływać do doliny Indusu kolejnymi falami około połowy II tysiąclecia przed Chr., stworzyli nowy system polityczny, w którym władzę sprawował naczelnik plemienia z pomocą kapłanów. W VII i VI w. przed Chr. rozwinęły się małe królestwa aryjskie toczące z sobą nieustanne walki o kontrolowanie Indusu. Królowie wybierani przez zgromadzenie ludowe mieszkali w pałacach, przy czym dwór składał się z żon królewskich, urzędników, kapłanów i niewolników. Ludność wiejska trudniła się głównie pasterstwem i hodowlą bydła, na zachodzie zaś rolnictwem.

Buddyzm i dżinizm

W VI w. przed Chr. urodzili się i działali dwaj wielcy założyciele nowych religii, Budda i Mahawira (Dżina). Pierwszy z nich, Budda, który naprawdę nazywał się Siddhartha Gautama, sprzeciwiając się poglądom braminów, nauczał, że podstawą wiedzy jest analiza ludzkiej natury i doświadczenia. Ma ona prowadzić do przekształcenia teraźniejszości i wyzwolenia się od cierpienia dzięki przestrzeganiu pewnych zasad etycznych i wyzbyciu się pragnień. Druga z tych nowych religii, dżinizm, którego założycielem był Mahawira, opierał się na złożeniu, że dusza jest elementem trwałym, a wszechświat, nieograniczony w czasie i przestrzeni, jest zamieszkały przez wszelkiego rodzaju dusze. Głównymi przykazaniami Mahawiry był zakaz krzywdzenia lub zabijania kogokolwiek, przywłaszczania sobie cudzej własności, mówienia nieprawdy, ograniczenie stanu posiadania. Dżinizm nie zdobył jednak popularności porównywalnej z buddyzmem ze względu na swój ascetyczny charakter.

Religia hinduska

Zarówno w epoce prehistorycznej, jak i w okresie cywilizacji Indusu panowała religia, w której prymat należał do Wielkiej Matki uosabiającej jednocześnie kobiecość i siły przyrody. W okresie wedyjskim (1550-500 przed Chr.) dominowały męskie bóstwa, tzw. Dewa, które reprezentowały zjawiska nadprzyrodzone i kosmiczne. Najwyższym królem bogów był Indra, władca deszczu, burzy i gromów, nieulękły wojownik. Rozróżniano trzy kategorie bogów: rządzących ziemią, powietrzem i niebem. Najważniejszym z bogów ziemskich był Agni, bóg ognia, który władał także powietrzem. Panem Nieba i Słońca był Waruna, który oceniał także ludzkie czyny. Z nielicznych bóstw żeńskich oddawano cześć bogini jutrzenki Uszas, matce bogów Aditi, matce Ziemi Prythiwi. W okresie epickim (IV w. przed Chr. — IV w. po Chr.) bogowie wedyjscy stracili znaczenie.

Trójca hinduistyczna

Miejsce bogów wedyjskich zajęła w okresie epickim Trójca hinduistyczna (Trimurti): Brahma, Wisznu i Śiwa, którzy stanowią trzy różne objawienia tego samego bóstwa. Brahma był twórcą wszechświata, portretowany był z czterema tablicami Wed w rękach reprezentującymi święte nauki. Wisznu, opiekował się życiem i stał się panem Opatrzności, zstąpił na ziemie w licznych wcieleniach, z których dwa zdobyły największe znaczenie: Rama i Kryszna. Wreszcie Śiwa (dosłownie w języku sanskryckim „przychylny”, „łaskawy”), bóg wieloznaczny i złożony, w obrębie koncepcji Trimurti był uznawany za niszczyciela światów, odpowiedzialnego za koniec cyklu istnienia; trójząb, który trzymał w ręce na wizerunkach, symbolizuje liczne triady hinduizmu (np. trzy wymiary czasu). Każdy z trzech bogów miał towarzyszkę, która była jego żoną-partnerką. Życie religijne w starożytnych Indiach obfitowało w liczne rytuały i ceremonie, obejmujące również ofiary z ludzi lub zwierząt.

System kastowy

Już w IV wieku przed Chr. zarysował się w Indiach system kastowy, jakkolwiek nie był on jeszcze całkowicie zamknięty. Obejmował cztery główne warny (kasty): najwyższą tworzyli mu, kapłani, znawcy i nauczyciele religijnych tradycji, do drugiej należeli kszatrijowie pełniący głównie funkcje wojskowe, trzecią stanowili wajsijowie — rolnicy i rzemieślnicy, czwartą siudrowie, którzy zajmowali pozycję służebną w stosunku do kasty wajsijów. Na samym końcu owej drabiny społecznej znajdowali się tzw. „nieczyści” oraz niewolnicy.

Sztuka

Sztuka indyjska, jedna z najstarszych na świecie, rozwijała się w sposób nierównomierny, pomimoswego konserwatyzmu, ulegając także wpływom mezopotamskim, perskim, chińskim, a nawet europejskim. Z epoki prehistorycznej znamy dość prymitywne malarstwo skalne zachowane w grotach Hoszangabadu. Dopiero sztuka cywilizacji Indusu, pomimo pewnego podobieństwa do sztuki mezopotamskiej, wykazuje charakter indywidualny, szczególnie w zakresie rzeźby, która stworzyła w tym okresie liczne popiersia ipieczęcie — amulety zwizerunkami zwierząt oraz gliniane figurki kobiet. Inwazja Ariów zniszczyła dorobek artystyczny cywilizacji Indusu. Dopiero buddyzm i dżinizm, poczynając od VI wieku przed Chr., zaznaczyły się wyraźnie w sztuce indyjskiej w dolinie Gangesu.

Budownictwo pałacowe i rzeźba

W czasach panowania Aśoki (270-227) powstało nowego typu budownictwo pałacowe, w którym na dużą skalę stosowano kamienne filary i wysokie, ozdobne kolumny. Zaczęły powstawać pierwsze kopce, tzw. stupy z bogatą dekoracją rzeźbiarską przedstawiającą postaci ludzkie, figury zwierząt i stworów mitologicznych. W rzeźbie indyjskiej znajdujemy bardzo liczne ujęcia bogów w postaci ludzkiej, niekiedy są to królowie, wpływowe osobistości polityczne itp.

„Złoty wiek” cywilizacji indyjskiej

Epoka panowania dynastii Guptów (320-497) uważana jest za „złoty wiek” cywilizacji indyjskiej, gdyż nastąpił wówczas nie tylko wyraźny rozwój gospodarczy, ale również rozkwit wszystkich niemal gałęzi kultury i nauki. Już od III wieku przed Chr. zaczęły powstawać bardzo liczne świątynie wykute w skałach, jak np. w Adżancie, Bhadży czy w Kanheri. Budowano także świątynie kamienne lub skalne świątynie wolno stojące. Starożytne malarstwo indyjskie reprezentują pochodzące z wieków II przed Chr. — VIII po Chr. freski zAdżanty na wewnętrznych ścianach skalnych pieczar — świątyń.

Muzyka i taniec

Już w II tysiącleciu przed Chr. w Indiach składaniu ofiar towarzyszyły mimiczne dialogi i tańce. Pierwszy typ tańca przedstawiał zmaganie się bogów i demonów w sercu człowieka, drugi wyrażał przez ruchu i układy jedynie emocje tancerza. Akompaniament muzyczny wykonywano na instrumentach dętych, tamburynach, harmonii i cymbałach.

Muzyka indyjska pierwotnie była podkładem do hymnów liturgicznych, ale przyznawano jej także pochodzenie nadnaturalne związane z „wibracją” wszechświata.

Nauka indyjska

Starożytni mieszkańcy Indii dokonali wielu doniosłych odkryć w dziedzinie matematyki, medycyny i astronomii. W okresie wedyjskim powstała hinduska szkoła medyczna, tzw. ajurweda („sztuka życia”) oparta na zielarstwie i naturalnych sposobach leczenia. Matematycy hinduscy znali i używali pojęcia zera, posługiwali się ułamkami dziesiętnymi, elementami algebry. Astronomowie obliczyli dokładnie długość roku słonecznego i dowodzili, że ziemia jest kulą, która obraca się wokół swej osi dookoła Słońca. Zasługą filozofów hinduskich była budowa spójnego systemu etyki.

Literatura sanskrycka

Najstarszym zbiorem tekstów indyjskich są Wedy („Wiedza”), powstałe w okresie od 1500-300 przed Chr., które zawierają opisy wierzeń religijnych, obrzędów, zwyczajów, a także traktaty filozoficzne i teologiczne. Zjęzyka wedyjskiego wywodzi się starożytny język Indii, sanskryt, którym posługiwały się wykształcone warstwy społeczeństwa indyjskiego W połowie I tysiąclecia przed Chr. w użyciu były także inne odmiany języka. Każda Weda tworzyła następujący szereg odpowiadający czterem etapom życia bramina i każdego Hindusa, który prowadził życie „wyższe”:
— mantra (samhita) — podstawowy, metryczny tekst każdej Wedy;
— brahmany — teksty komentujące mantry, obejmujące opisy rytuałów ofiarnych i ich interpretacje, etymologie imion bóstw, znaczenie słów sakralnych itp.;
— aranjaki — „teksty leśne”, gatunek starożytnych tekstów spisywanych przez pustelników mieszkających w lesie;
— upaniszady — pochodzące z okresu od VIII do III w. przed Chr. teksty należące do wedyjskiego objawienia o treści religijno-filozoficznej. Był to ostatni etap literatury wedyjskiej.

Najstarszą z Wed jest Rigweda złożona z przeszło tysiąca hymnów w 10 księgach. Starożytne Indie stworzyły dwa wspaniałe poematy, z których jeden, Mahabharata, liczący około 100 tysięcy dwuwierszy, opowiada o zmaganiach dwóch rywalizujących z sobą rodów — Kurawów i Pandawów. Drugi, Ramajana, zawiera podanie o księciu Ramie, który podbił kraj księżniczki Sity. Obydwa poematy zostały skompilowane przez poetów i kapłanów w ciągu kilkuset lat, począwszy od roku 300 czy 200 przed Chr. Zbiorem sanskryckich utworów są purany, legendy o królach i o walkach świata bogów ze światem demonów.

opr. ab/ab