Woda w starożytności greckiej i biblijnej

Począwszy od najdawniejszych świadectw ludzkiej kultury woda pojawia się zasadniczo w trzech znaczeniach¹.

1. Najpierw jako wyraz pierwotnego chaosu, który potem postrzegany jest jako zagrożenie pod postacią potopu.
2. Drugie jej znaczenie, to element dający życie i stanowiący jedną z jego zasadniczych podstaw.
3. Trzecie zaś znaczenie to środek służący oczyszczeniu.

Wszystkie te trzy znaczenia występują w kulturach starożytnych i zyskują sobie rozliczne aspekty znaczeniowe od najdosłowniejszych począwszy aż po najbardziej wysublimowaną symbolikę w mitologiach, teologiach i rytach. Tu z konieczności omówimy tylko z grubsza te trzy nurty znaczeniowe w tradycjach starożytnych, przede wszystkim w tradycji greckiej i biblijnej. Wspomnimy itradycje inne, które dla tych dwu stały się inspiracją niekiedy poprzez swoje przeciwieństwo.

1. Woda jako wyraz pierwotnego chaosu

Wiele kosmogonii bliskowschodnich wyprowadza cały świat z pierwotnych wód. Według babilońskiego eposu Enuma Elisz, na początku były Apsu (ocean wody słodkiej) i Mummu oraz Timat (ocean wody słonej — reprezentującej chaos, i smok morski). Marduk — najwyższe bóstwo panteonu babilońskiego zabija smoka i z jego ciała tworzy wszechświat. W kosmogonii egipskiej ziemia wynurza się jako wzgórze z pierwotnych wód. Dla Homera z kolei to właśnie Okeanos jest źródłem wszystkich rzeczy. Także w Biblii widzimy na początku tworzenia ziemię jako bezkształtną pustkę i ciemność, a nad powierzchnią wód unosi się — jak to tłumaczy Szacha Pecaric — Obecność Boża². Stwórca wyprowadza świat z pierwotnego morza-chaosu, porządkując wody, ustanawiając firmament, a więc stałą granicę pomiędzy wodami. W tłumaczeniu S. Pecaricia czytamy, że Bóg ustanawia sklepienie pomiędzy wodą a wodą, oddzielając wody ponad sklepieniem, od wód pod sklepieniem. Po oddzieleniu światła od ciemności, jest to drugi zasadniczy akt wprowadzania porządku w stworzeniu.

Drugim momentem, kiedy wody w tym znaczeniu pojawiają się w Biblii, to opis potopu. Wody zalewają wtedy ziemię od góry i od dołu. Załamuje się porządek wprowadzony na samym początku przez Boga i powraca pierwotny chaos. Jak wiemy z Biblii, ten chaos kosmiczny jest skutkiem chaosu moralnego, do którego doprowadziła się ludzkość (Rdz 7,11-12). Na skutek Bożej interwencji wody potopu zmienią swe znaczenie. Z budzących przerażenie wód chaosu i śmierci stają się wodami oczyszczającymi (Rdz 8,1-3).

Innym momentem, kiedy wody znów odsłonią swój złowrogi charakter, to wyjście Izraela z niewoli egipskiej. Izrael znajdzie się wtedy w potrzasku pomiędzy wojskiem faraona a wodami Morza Czerwonego, które okazują się drugą stroną śmierci. I znów podobnie jak przy stwarzaniu Bóg rozdzieli wody. Izrael przejdzie pomiędzy wodami śmierci „suchą nogą”, mając mur z wód po prawej i po lewej stronie. Potoną zaś w tych wodach wojska faraona (Wj 14,9-30).

Podobny cud powtórzy się przy wejściu Izraela do Ziemi Obiecanej. Na swej drodze Izraeli spotkają wezbrane wody Jordanu. Również te wody rozdzielą się na dwoje na skutek Bożej interwencji, a Izrael przejdzie na drugi brzeg suchą nogą. Także prorocy Eliasz i Elizeusz dokonają podobnego cudu (Joz 3,14-17).

Również w Nowym Testamencie spotykamy się wielokrotnie z tym znaczeniem wody. Są to w Ewangeliach synoptycznych najczęściej wody Jeziora Galilejskiego, które nie przypadkiem nazywane jest „morzem”. Spotykamy tu Jezusa i Jego uczniów podczas burzy na morzu. Uczniowie zmagają się z żywiołem wiatru i fal, krzycząc: „Giniemy...”, podczas gdy Jezus śpi. Budzą Go, a On ucisza burzę (Mt 8,23-26). Wody z wód śmierci stają się wodami życia. Innym razem znów uczniowie przeprawiają się przez wzburzone morze, sami bez Jezusa. Jest środek nocy, oni są na środku jeziora i mają do tego jeszcze wiatr przeciwny. W pewnym momencie widzą Jezusa kroczącego po falach. W tym przypadku Jezus nie tylko ucisza wiatr i fale, ale zaprasza Piotra, aby przyszedł do niego po falach. Piotr idzie, ale na widok gwałtownego wiatru, wpada lęk i zwątpienie i zaczyna tonąć, wołając: „Panie ratuj!” I zostaje uratowany, ale słyszy zarzut: „Czemuś zwątpił, małej wiary” (Mt 14,22-32). L. Goppelt podsumowuje to wydarzenie w słowach: „Wiara idzie po falach nieszczęścia i śmierci, które pochłaniają niewiarę”³. Również wApokalipsie św. Jana odnajdujemy to samo znaczenie wody. Autor słyszy „głos mnogich wód” (Ap 14,2) objawiających ponadludzką potęgę. Innym razem widzi „Wielką Nierządnicę, która siedzi nad wielu wodami” (Ap 17,1). Gdzie indziej, gdzie mowa jest o smoku walczącym z niewiastą, symbolizującą Kościół, ów smok wypuszcza z swej gardzieli za Niewiastą wodę jak rzekę, aby ją zniszczyć (Ap 12, 15). Za każdym razem śmierć, której symbolem jest tu woda, zostaje pokonana.

Na koniec tej części przytoczmy jeszcze jeden z najpiękniejszych cytatów biblijnych, które zawierają takie właśnie znaczenie wody: „Wody wielkie nie zdołają ugasić miłości, nie zatopią jej rzeki...” (Pnp 8,7). Poprzez te obrazy autor Pieśni nad Pieśniami chce podkreśli, że największe możliwe zagrożenia, których symbolami są odmęty morskie i wezbrane rzeki, nie pokonają miłości. Zauważmy jednak, że symbolem negatywnym staje się albo woda morska, albo woda wielkiej rzeki. Inaczej jest z innymi wodami.

2. Woda jako element dający życie i stanowiący jedną z jego zasadniczych podstaw

Także z tym znaczeniem wody spotykamy się od samego początku w przeróżnych kulturach. W świecie greckim źródła i rzeki (w Grecji nie ma wielkich rzek) od początku mają charakter boski. Wiele mitów greckich odwołuje się do bóstw rzek i nimf wodnych. Także kultura egipska podkreśla ten aspekt wody. W jednej ze starożytnych pieśni egipskich Nil nazwany jest „panem wód, który przynosi zieleń”⁴. Co więcej, nie tylko istoty żywe potrzebują wody, aby żyć. W Egipcie starożytnym podaje się wodę także zmarłym, aby umożliwić im życie w zaświatach. W mitologii babilońskiej mówi się nawet wprost o wodzie życia. W Grecji nie mówi się wprawdzie o wodzie życia, która umożliwia życie w zaświatach, ale bogowie greccy piją bliżej nieokreślony napój nieśmiertelności, który jednak ma swoje odniesienie do wody. W czasach hellenistycznych powstała nawet legenda o wyprawie Aleksandra Wielkiego do źródła życia, które daje nieśmiertelność⁵.

W Biblii nie ma tego typu wyobrażeń. Woda ani też jej źródła czy rzeki w żadnym wypadku nie są boskie. To nie one są źródłem życia, a tym mniej życia wiecznego. To Bóg jest dawcą życia, ale dając życie i troszcząc się o nie jako Opatrzność, jest jednocześnie dawcą wody. Izrael doświadcza tego w sposób szczególny podczas swej wędrówki przez pustynię. Częstym jego doświadczeniem jest brak wody i zagrożenie śmiercią z pragnienia. Wielokrotnie lud woła o wodę, a nawet buntuje się z powodu jej braku. Dochodzi nawet do takich sytuacji, że z powodu braku wody lud chce ukamienować Mojżesza (por. Wj 17,1-4). Powiązanie wody i życia staje się dla Izraela dojmująco oczywiste. Bóg, który wystawia lud na tę próbę, za każdym razem wysłuchuje ich wołania i poprzez Mojżesza wyprowadza im wodę ze skały. Także Boża obietnica Ziemi Obiecanej związana jest ściśle z wodą. Ma to być ziemia ze źródłami, strumieniami i studniami (Pwt 8,7).

Również prorocy starotestamentalni odwoływać się będą do wody jako znaku życia i urodzaju. Zwłaszcza pod koniec niewoli babilońskiej pojawia się wiele proroctw nawiązujących do wyjścia z Egiptu. Powrót z niewoli ma być jakby nowym wyjściem z Egiptu, połączonym z jeszcze wspanialszymi cudami. Wtedy sprawił Bóg, za pośrednictwem Mojżesza, że ze skały wytrysnęła woda, gasząc pragnienie ludzi (Wj 17, 1-7, Lb 20, 1-13; Ps 78, 16. 20; 114, 8; Iz 48, 21). Teraz Bóg ponowi ten cud (Iz 43, 20) i to w sposób tak niesłychany, że cała pustynia zamieni się w zielony ogród (Iz 41, 17-20), a spragniony kraj w krynicę wód (Iz 35,6n). Miasto Jerozolima, do którego zdążają wygnańcy, będzie mieć niewyczerpane źródło wody. Prorok Ezechiel będzie zapowiadał, że ze świątyni wypłynie rzeka, kierując się w stronę pustyni, wpływając do wód słonych iprzynosząc tam życie. Drzewa rosnące na jej brzegach będą się odznaczały wprost cudownymi zbiorami owoców Będzie to czas powrotu do szczęścia rajskiego (Ez 47, 1-12; por. Rdz 2, 10-14). Lud wybrany znajdzie w tych wodach czystość (Zch 13, 1), życie (Jl 4, 18; Zch 14, 8) i świętość (Ps 46, 5).

Woda jako element konieczny dla życia jest czymś oczywistym w całym Nowym Testamencie. Szczególnie jednak jest to widoczne w pismach Janowych, a więc w czwartej Ewangelii i w Apokalipsie. To właśnie w Apokalipsie jest szczególnie wiele miejsc, gdzie mowa jest o wodzie życia, czy też źródłach wody życia. Do tych źródeł prowadzi wywyższony Baranek (Jezus). Tę wodę życia zaś otrzymuje się za darmo. Woda jako źródło życia odgrywa rolę zasadniczą w czwartej Ewangelii, szczególnie w rozmowie Jezusa z Samarytanką. Cały ten dialog rozpoczyna się od studni i wody fizycznej, którą przyszła zaczerpnąć Samarytanka. Nabiera coraz bardziej dynamiki i dochodzi do punktu, w którym Jezus stwierdza: „Każdy, kto pije tę wodę, znów będzie pragnął. Kto zaś będzie pił wodę, którą Ja mu dam, nie będzie pragnął na wieki, lecz woda, którą Ja mu dam, stanie się w nim źródłem wody wytryskającej ku życiu wiecznemu” (J 4,13-14). Swoistym szczytem, gdy chodzi o to znaczenie wody w Nowym Testamencie jest 7 rozdział Ewangelii Janowej.

W ostatnim zaś, najbardziej uroczystym dniu święta, Jezus stojąc zawołał donośnym głosem: Jeśli ktoś jest spragniony, a wierzy we Mnie — niech przyjdzie do Mnie i pije! Jak rzekło Pismo: Strumienie wody żywej popłyną z jego wnętrza. Apowiedział to o Duchu, którego mieli otrzymać wierzący w Niego; Duch bowiem jeszcze nie był dany, ponieważ Jezus nie został jeszcze uwielbiony (J 7, 37-39).

Woda nabiera tu już wybitnie symbolicznego charakteru i oznacza Ducha Świętego, którego mają otrzymać uczniowie Jezusa.

3. Woda jako środek służący oczyszczeniu

Oczyszczające działanie wody praktykowane jest w najprzeróżniejszych rodzajach obmyć: od najbardziej przyziemnych i praktycznych aż po najbardziej wysublimowane w różnorakich kultach i rytach.

WstarożytnymEgipcie obficie oblewa się wodą statuy bogów, faraona, kapłanów i zmarłych. Obmycia są bardzo ważne jako sposób oczyszczenia, które umożliwia uczestnictwo w kulcie. To właśnie nie picie wody, ale obmycie w postaci oblewania wodą jest sposobem na uzyskanie czystości kultycznej.

W Grecji z kolei należało do najstarszych obyczajów obywanie rąk poprzez polanie przed modlitwą i składaniem ofiar bogom. Przed świątyniami greckimi ustawione były naczynia z wodą, aby każdy wchodzący na modlitwę mógł obmyć sobie ręce. Jeśli było to możliwe, używano do takich obmyć wody bieżącej albo morskiej. W kultach misteryjnych woda służyła pokropieniu, aby w ten sposób oczyścić się.

Także w Izraelu woda służyła do różnorakich oczyszczeń począwszy od tych najbardziej prozaicznych i koniecznych z racji higienicznych aż po te w najwyższym stopniu symboliczne. Do oczyszczeń kultycznych używa się wody tak dla ludzi jak też i dla przedmiotów. Kropi się je (ich) (por. Kpł 14,7), obmywa ich części (części ciała — np. ręce), względnie dokonuje się obmycia całego ciała — stosując niekiedy pełne zanurzenie ciała (por. Wj 29,4; 30,17-21; Kpł 15,11; 11,32). Zwykle przy obmyciu całego ciała konieczne jest też wypranie odzieży (Kpł 14,8nn). Przed złożeniem ofiary obmywa się też wnętrzności zwierząt ofiarnych (Wj 29,17; Kpł 1,9.13).

Swoistym szczytem obmyć w Starym Testamencie jest tekst proroka Ezechiela:

Zabiorę was spośród ludów, zbiorę was ze wszystkich krajów i przyprowadzę was z powrotem do waszego kraju, pokropię was czystą wodą, abyście się stali czystymi, i oczyszczę was od wszelkiej zmazy i od wszystkich waszych bożków. I dam wam serce nowe i ducha nowego tchnę do waszego wnętrza, odbiorę wam serce kamienne, a dam wam serce z ciała (Ez 34,24-26).

Jak widać symbol obmycia czy pokropienia wodą służy do wyrażenie głębokiego oczyszczenia duchowego z bałwochwalstwa i oczyszczenia sięgającego tak daleko, że człowiek otrzymuje nowe serce. Ten tekst prorocki chrześcijaństwo odniesie potem do sakramentu Chrztu św.

fragment pochodzi z książki: Redakcja naukowa Łukasz Burkiewicz, Piotr Duchliński, Jarosław Kucharski OBLICZA WODY W KULTURZE Wybrane fragmenty Przedmowa / Woda w starożytności greckiej i biblijnej ISBN: 978-83-277-0184-8 wyd.: Wydawnictwo WAM 2015

W Nowym Testamencie woda pełni funkcję oczyszczającą na trzech poziomach: oczyszczenia o naturze higienicznej, symbolicznej i rytualnej. Widać to wyraźnie w trzech scenach:
• jawnogrzesznica obmywa nogi Jezusa swymi łzami, a zapraszający Jezusa faryzeusz nie podał mu wody do obmycia (por. Łk 7,44nn)
• Piłat umywa ręce przed wydaniem wyroku na Jezusa — symbolicznie pod
kreślając swą niewinność (por. Mt 27,24nn)
• gdy zaś chodzi o rytualne obmycia, to Jezusa uwalnia swoich uczniów od rytualnych obmyć rąk przed jedzeniem, które nakazywała halacha (Mk 7,2nn). Jezus znosi starotestamentalne przepisy dotyczące rytualnych obmyć, ponieważ wprowadza eschatologiczne oczyszczenie serca, zapowiadane już przez Ezechiela.

Szczególny charakter ma obmycie nóg uczniom podczas ostatniej wieczerzy. Chodzi o gest w najwyższym stopniu symboliczny. Woda jest tu symbolem obmycia tego, co najniższe w człowieku... To obmycie pozwala mieć udział z Jezusem... Chodzi o przyjęcie miłości Boga do grzeszników (por. J 13,1-15).
Najwyższy wyraz symboliki wody oczyszczającej to woda chrzcielna. Św. Piotr pisze w swoim pierwszym liście:

za dni Noego cierpliwość Boża oczekiwała, a budowana była arka, w której niewielu, to jest osiem dusz, zostało uratowanych przez wodę. Teraz również zgodnie z tym wzorem ratuje was ona we chrzcie nie przez obmycie brudu cielesnego, ale przez zwróconą do Boga prośbę o dobre sumienie, dzięki zmartwychwstaniu Jezusa Chrystusa (1 P, 3,20-21).

Oczyszczający charakter wody chrzcielnej ma tu charakter wybitnie duchowy. Podtrzymywany on będzie także w pierwszych pismach chrześcijańskich, które nie weszły do kanonu biblijnego⁶i zachowany aż do czasów dzisiejszych, czego wyrazem jest modlitwa na błogosławieństwo wody chrzcielnej, używana do dziś w mszale rzymskim w czasie wigilii paschalnej a wspominająca wszystkie najważniejsze znaczenia wody oczyszczającej począwszy od stworzenia świata, poprzez potop, przejście Izraela przez Morze Czerwone, Chrzest Jezusa w Jordanie aż po wodę, która wypłynęła z przebitego boku Chrystusa na krzyżu⁷.

---

¹ Artykuł jest wzasadniczej mierze oparty o: L.Goppelt, Hydor, w: Theologisches Wörterbuch zum Neuen Testament, Stuttgart-Berlin-Köln-Main 1969, Bd. 7, s. 313-333.

² Tora Pardes Lauder, Księga pierwsza, Bereszit, Kraków 2001, s. 2.

³ L. Goppelt, Hydor, s. 322.

⁴ Ibidem, s. 315.

⁵ Por. ibidem, s. 316.

⁶ Por. Didache VII,1-2 za: przekład polski: Pierwsi świadkowie, seria Biblioteka Ojców Kościoła (10), Kraków 1998, s. 38.

⁷ Por. Mszał dla diecezji polskich, Poznań 2012, s. 174-177.

---

Bibliografia

Goppelt L. , Hydor, w: Theologisches Wörterbuch zum Neuen Testament, Stuttgart-Berlin-Köln-Main 1969, Bd. 7, s. 313-333.
Mszał dla diecezji polskich, Poznań 2012.
Pierwsi świadkowie, seria Biblioteka Ojców Kościoła (10), Kraków 1998.
Tora Pardes Lauder, Księga pierwsza, Bereszit, Kraków 2001.

Summary
Stanisław Łucarz SJ