Oblicza wody w kulturze

Na początku Bóg stworzył niebo i ziemię. 
Ziemia zaś była bezładem i pustkowiem: 
ciemność była nad powierzchnią bezmiaru 
wód, a Duch Boży unosił się nad wodami1.

Przedmowa

Woda od początków dziejów świata stanowiła podstawowy element rozwoju pierwszych cywilizacji. Naturalne źródła woda miały w przeszłości wpływ na kształtowanie się skupisk ludzkich, a w konsekwencji na budowę i rozwój struktur państwowych. Starożytna Mezopotamia, powszechnie uważana za pierwszą cywilizację, dzięki położeniu w dorzeczu wielkich rzek: Eufratu i Tygrysu, była miejscem rozwijających się kultur i państw jak Sumerowie czy Asyryjczycy. Na innym obszarze, gdzie również warunki naturalne nie sprzyjały osiedlaniu się ludzi, jak w starożytnym Egipcie, rozwój cywilizacji był powiązany z regularnością wylewów Nilu i w efekcie urodzajem gleby, potrzebnej do rozwoju rolnictwa. Z biegiem czasu człowiek wraz ze swoja ekspansją starał się zagospodarowywać jeszcze bardziej ten życiodajny żywioł. Cywilizacja rzymska wprowadziła wiele rozwiązań ułatwiających korzystanie z wody, jak choćby systemy akweduktów, które do dnia dzisiejszego są przykładem skutecznego sposobu zaopatrywania ówczesnych miast w świeżą wodę. W końcu woda poprzez obszar Morza Śródziemnego stanowiła również element łączący struktury należące do kultury śródziemnomorskiej.

Znaczenie wody można rozpatrywać z wielu aspektów. Bez wątpienia w znaczeniu biologicznym jest niezbędna do życia dla większości znanych nam organizmów. W symbolice kulturowej woda jest jednym z żywiołów i jest obecna niemal we wszystkich kulturach. W wielu wierzeniach jest obecna i symbolizuje życie oraz płodność. Mitologia grecka uważała wodę za środek ułatwiający przejście z jednego świata do drugiego. Tales z Miletu, twórca nurtu w filozofii zwanego filozofią przyrody, mówił o istnieniu jednej zasady, arché, przyczynie wszystkich istniejących rzeczy na ziemi, za którą uważał wodę. Z punktu widzenia religii chrześcijańskiej woda poprzez chrzest jest wyrazem oczyszczenia i odrodzenia. W arabskiej Kitab al-Ma'a, Księdze Wody, pierwszej encyklopedii medycyny, woda zajmuje pośród znajdujących się tam haseł pierwsze miejsce. Woda inspirowała wielkie odkrycia geograficzne i napędzała również rewolucję przemysłową. Obecnie, wraz z rozwojem cywilizacyjnym, znaczenie wody jest jeszcze większe. Pomimo olbrzymich zasobów wody na ziemi, rozwój cywilizacyjny sprawia, że wzrasta zapotrzebowanie na wodę pitną oraz na wodę wykorzystywaną w procesach technologicznych. W dzisiejszym świecie zaczyna funkcjonować stwierdzenie water conflict, water war czy water crisis, a wielu naukowców przewiduje w przyszłości wzrastającą liczbę konfliktów na tle dostępu do zasobów wodnych.

Przedstawiona powyżej tematyka zagadnień związanych z wodą jest bardzo rozległa, a woda poprzez swoją uniwersalność dotyka niemal każdej dziedziny życia. Dlatego też, przygotowując niniejszy tom, postanowiliśmy skupić się na zaprezentowaniu aspektów dotyczących szeroko rozumianego oblicza wody w kulturze. I tak oddajemy do rąk Czytelników tom „Oblicza wody w kulturze” zawierający zbiór prac koncentrujących się przede wszystkim wokół zagadnień miejsca i roli wody w kulturze, historii i literaturze, ale również dotykających aspektów finansowych i prawnych wykorzystania zasobów wodnych we współczesnym świecie. Impulsem do powstania pracy skupiającej badania skoncentrowane wokół tej problematyki stał się Międzynarodowy Rok Współpracy w Dziedzinie Wody ogłoszony przez Organizację Narodów Zjednoczonych w 2013 roku.

Na łamach niniejszego tomu wyniki swoich badań opublikowało 16 badaczy różnych specjalności: archeologów, biblistów, etyków, filozofów, filologów klasycznych, historyków, literaturoznawców, religioznawców, prawników reprezentujących głównie Akademię Ignatianum, Uniwersytet Jagielloński, Polską Akademię Nauk i Politechnikę Białostocką.

Zdajemy sobie sprawę, że problematyka, która została podjęta, jest szeroka i mamy świadomość, że podkreślamy tylko niektóre, istotne kwestie. Ważne miejsce w ramach zebranych publikacji naukowych zajmuje basen Morza Śródziemnego, traktowany jako centrum świata w czasach starożytnych i średniowiecznych. To wewnętrzne jezioro, ogromna woda, była świadkiem tworzenia się spuścizny kulturowej Homera, Platona, Wergiliusza i innych wielkich postaci antyku. Tutaj również w wiekach średnich powstawały silne twory państwowe, jak Republika Wenecji i Królestwo Sycylii, o czym przekonają nas autorzy zamieszczonych w pracy tekstów. Również Morze Śródziemne stało się motorem napędowym zmian, jak w przypadku zakonu joannitów, którzy po upadku Królestwa Jerozolimskiego, a właściwie Akkańskiego (1291), zostali zmuszeni do zmiany sposobu walki z niewiernymi, przesiadając się z koni na okręty. Ponadto szerszy obraz morza, już nie tylko Morza Śródziemnego, został przedstawiony w wielu kontekstach, m.in. w życiu codziennym angielskich marynarzy z okresu pierwszych Tudorów.

W niniejszym tomie powrócono również do niemal samego Genesis, przedstawiając rolę wody w starożytności egipskiej, greckiej i biblijnej. Żywioł, jakim jest woda, stanowi dla literatury interesującą inspirację. Dowodem tego stały się analizy klasycznych i fundamentalnych dzieł Homera, Karola Wojtyły i Czesława Miłosza, jak i opracowanie przybliżające koncepcję płynnej zmiany w strukturach tekstów na przykładzie współczesnej literatury. Nie zabrakło artykułów o tematyce nawiązującej do symboliki: tajemniczej wody z Persji, będącej panaceum na plagę szarańczy czy znaczenia wody w Uniwersum Diuny, fikcyjnym świecie stworzonym przez Franka Herberta. Została również przeprowadzona analiza współcześnie stosowanych metod i zabiegów retorycznych, przedstawiająca, jak sprawnie można przekazywać informacje w odróżnieniu od tzw. lania wody. Ponadto została zaprezentowana rola wody w ogrodach japońskich, które są niezwykle bogate w swojej formie i po dzień dzisiejszy zaskakują swoim pięknem. W końcu niniejszy tom zawiera również prace dotyczące problemów gospodarowania wodą, kwestie i zagadnienia polityczne związane z wodą, w tym finansowaniem gospodarki wodnej w Polsce.

Współcześnie jedną zofiar kryzysu gospodarczego są środowiska zajmujące się szeroko rozumianymi naukami humanistycznymi. Obecnie preferuje się branże i kierunki kształcenia związane z wysoko rozwiniętymi technologiami i z gospodarką. Dlatego też niniejsza praca wychodzi naprzeciw tym tendencjom, pokazując również istotne znaczenie nauk humanistycznych w powiązaniu z jednym z najważniejszych zasobów ludzkich, jakim jest woda.

Publikowane w niniejszym tomie rozprawy i przyczynki są bardzo zróżnicowane pod względem tematycznym, a także merytorycznym, ale wszystkie posiadają wartość poznawczą. Podstawowym walorem publikacji jest jej interdyscyplinarność, bowiem jej uczestnicy reprezentowali szeroki przekrój dziedzin nauki. Dzięki wspólnemu wysiłkowi, konstrukcyjnej oraz efektywnej współpracy wszystkich autorów powstała swoista platforma wymiany doświadczeń i spostrzeżeń naukowych dotyczących badań nad rolą wody w kulturze oraz innych dziedzinach życia. Celem, który nam przyświecał, było przybliżenie rezultatów naszych badań szerokiemu gronu Czytelników, ze szczególnym uwzględnieniem studentów zainteresowanych tematyką kulturoznawczą.

fragment pochodzi z książki: Redakcja naukowa Łukasz Burkiewicz, Piotr Duchliński, Jarosław Kucharski OBLICZA WODY W KULTURZE Wybrane fragmenty Przedmowa / Woda w starożytności greckiej i biblijnej ISBN: 978-83-277-0184-8 wyd.: Wydawnictwo WAM 2015

W imieniu redakcji pragniemy serdecznie podziękować wszystkim autorom i współpracownikom, którzy swymi cennymi studiami przyczynili się do uświetnienia niniejszej publikacji. Książka ta w takiej formie mogła powstać dzięki pomocy i życzliwości dziekana Wydziału Filozoficznego o. dr hab. Tomasza Homy SJ, do którego kierujemy serdeczne słowa podziękowania. Wyrazy podziękowania kierujemy także do władz Akademii Ignatianum za życzliwe poparcie naszej inicjatywy oraz pomoc finansową przeznaczoną na publikację wspólnego wysiłku naukowego.

Podziękowania kierujemy w stronę p. mgr Małgorzaty Ochmanek za dokonanie korekty językowej zamieszczonych w książce artykułów. Serdeczne podziękowania niech przyjmą też recenzenci naszej publikacji prof. dr hab. Piotr Wilczek z Uniwersytetu Warszawskiego oraz dr hab. Wojciech Mruk z Uniwersytetu Jagiellońskiego. Ponadto podziękowania kieruję w stronę prof. dr hab. Danuty Quirini-Popławskiej, która bezinteresownie zgodziła się przejrzeć niektóre z dostarczonych artykułów. Słowa wdzięczności kieruję również w stronę Panów Profesorów: Dariusza Rotta, Janusza Smołuchy oraz Pawła Taranczewskiego za opiekę merytoryczną nad częścią prac.

¹ Rdz 1,2.