Przeszkody do ważnego zawarcia małżeństwa w ogólności

Piotr-Mieczysław Gajda

Prawo małżeńskie Kościoła Katolickiego

© by Wydawnictwo BIBLOS, Tarnów 2000 ISBN 83-87952-24-9

Red. serii: ks. Czesław Noworolnik

Wydawnictwo Diecezji Tarnowskiej

Plac Katedralny 6, 33-100 Tarnów

tel. (0-14) 621-27-77

fax (0-14) 622-40-40

e-mail: biblos@wsd.tarnow.pl

http://www.wsd.tarnow.pl/biblos

---

ROZDZIAŁ III
PRZESZKODY DO WAŻNEGO ZAWARCIA MAŁŻEŃSTWA W OGÓLNOŚCI I UDZIELANIE DYSPENS

Zawarcie małżeństwa jest jednym z ważnych uprawnień ludzkiej osoby. Z tego nie wynika, że każdy człowiek może zawierać małżeństwo bez żadnych ograniczeń. KPK stwierdza, że „małżeństwo mogą zawierać wszyscy, którym prawo tego nie zabrania" (kan. 1058). Ograniczenia mogą pochodzić zarówno ze strony prawa Bożego (naturalnego i pozytywnego), jak i ze strony prawa ludzkiego, a więc także kanonicznego. W związku z tym pojawia się pojęcie przeszkody małżeńskiej. KPK mówi najpierw o przeszkodach do ważnego zawarcia małżeństwa (czyli zrywających) w ogólności (kan. 1073-1082)¹, a następnie o poszczególnych przeszkodach zrywających (kan. 1083-1094)².

1. POJĘCIE, PODZIAŁ I USTANOWIENIE PRZESZKÓD

1.1 Pojęcie przeszkody

Już prawo żydowskie stosowało zakazy zawierania małżeństwa z członkami obcych plemion. Tak więc pojęcie przeszkód małżeńskich w Kościele nie było czymś całkowicie nowym. Dowodem na istnienie przeszkód w pierwszych wiekach chrześcijaństwa był zakaz zawierania związków małżeńskich z heretykami. Pierwszy wykaz przeszkód małżeńskich znany jest z Synodu Rzymskiego z 721 r.; jego uchwały miały jednak charakter prawa partykularnego. W Dekrecie Gracjana 83 (XII w.) liczne teksty mówią o zakazie zawierania małżeństwa. W tym okresie jawi się tendencja do wyróżniania przeszkód zrywających i wzbraniających. Dopiero dekretały papieskie przyczyniły się do bliższego sprecyzowania w średniowieczu przeszkód małżeńskich, zwłaszcza pokrewieństwa i powinowactwa. Prowadzenie wojen i zawieranie małżeństwa w wąskim gronie osób, np. w obrębie murów danego miasta, wpływało na rozbudowanie zakresu tych przeszkód. Od Soboru Laterańskiego IV w 1215 r. zauważa się zmniejszenie tego zakresu na skutek zwiększającej się migracji ludności. Ciągły brak autentycznych katalogów przeszkód powodował ukazywanie się katalogów prywatnych. Dopiero KPK z 1917 r. określił dokładniej tak pojęcie, jak i podział przeszkód małżeńskich.

Przeszkodą, w szerokim znaczeniu, jest okoliczność, która na mocy prawa Bożego lub ludzkiego nie pozwala zawrzeć małżeństwa ważnie lub godziwie. Okoliczność ta może dotyczyć nie tylko osoby, lecz także zgody małżeńskiej oraz formy zawarcia małżeństwa. Przeszkoda w ścisłym znaczeniu, to pewne określone cechy osobiste i okoliczności rzeczowe, które nie pozwalają osobom nimi obarczonym na ważne zawarcie małżeństwa (por. kan. 1073)³; dotyczą one bezpośrednio danej osoby. Kodeks Kanonów Kościołów Wschodnich dodaje, iż przeszkoda, choćby dotyczyła tylko jednej strony, czyni jednak małżeństwo nieważnym (kan. 790 § 2).

Kodeks Prawa Kanonicznego z 1983 r. mówi tylko o przeszkodach zrywających, które uniezdalniają do ważnego zawarcia małżeństwa (kan. 1073). Oprócz tych przeszkód istnieją w prawie zakazy zawierania małżeństwa (dotyczą one np. osób związanych: prywatnym ślubem czystości lub ślubem publicznym czystości, ale czasowym lub ślubem czystości wieczystym, lecz nie publicznym, złożonym w instytucie zakonnym albo świeckim, bądź też w stowarzyszeniu życia apostolskiego. Zakaz dotyczy tylko godziwości. Z chwilą wygaśnięcia ślubu lub uzyskania od niego dyspensy, zakaz ustaje. Mogą też być jeszcze inne zakazy.

1.2 Podział przeszkód

Ze względu na pochodzenie rozróżniamy przeszkody:

- z prawa Bożego;

- z prawa ludzkiego.

Małżeństwo może być zabronione prawem Bożym:

a) naturalnym (osoby fizycznie niezdolne do współżycia; osoby najbliżej ze sobą spokrewnione);

b) pozytywnym (ważny węzeł małżeński);

a także prawem ludzkim:

a) kościelnym („tylko najwyższa władza kościelna ma prawo ustanowić inne przeszkody dla ochrzczonych" - kan. 1075 § 2) albo

b) cywilnym - świeckim.

Ze względu na możliwość udowodnienia rozróżniamy przeszkody:

1) publiczne (można je udowodnić w zakresie zewnętrznym);

2) tajne (nie można ich udowodnić w zakresie zewnętrznym - kan. 1074)⁴.

Ze względu na stopień pewności dotyczący istnienia przeszkód, dzielimy je na:

a) pewne;

b) wątpliwe.

Wątpienie może dotyczyć samej postaci przeszkody (jest wątpliwe, czy mamy do czynienia z przeszkodą) lub faktu koniecznego do zaistnienie przeszkody. Przeszkoda może być wątpliwa równocześnie prawnie (dubium iuris) i faktycznie (dubium facti). Za nieistniejące uważa się przeszkody z ustanowienia kościelnego, ilekroć jest co do nich uzasadniona wątpliwość prawna lub zarazem prawna i faktyczna. KPK stwierdza, że „w wątpliwości prawnej, ustawy nie obowiązują, nawet unieważniające i uniezdatniające" (kan. 14). Natomiast w wypadku wątpliwości faktycznej ordynariusz miejsca może dyspensować od przeszkód, od których (gdy idzie o dyspensę zastrzeżoną) zwykła dyspensować Stolica Apostolska (kan. 14). Jeżeli powstała wątpliwość prawna lub faktyczna, dotycząca przeszkód zrywających z prawa Bożego, wówczas według powszechnej opinii nie wolno zezwolić na zawarcie małżeństwa, np. gdyby to dotyczyło pokrewieństwa stron w jakimś stopniu linii prostej lub w drugim stopniu bocznej (kan. 1091 § 4)⁵. Jednakże nie wolno zabraniać małżeństwa, gdy wątpliwość prawna lub faktyczna dotyczy niezdolności fizycznej - impotencji (kan. 1084 § 2)⁶.

Ze względu na możliwość udzielenia dyspensy, można mówić o przeszkodach:

1) od których nie można dyspensować;

2) od których można, ale nie zwykło się dyspensować;

3) od których zwykło się dyspensować (kan. 87 § 2).

Ze względu na czas powstania rozróżniamy przeszkody:

a) uprzednie - powstałe przed zawarciem małżeństwa

b) następcze - powstałe po ślubie stron.

Ze względu na trwanie mówi się o przeszkodach:

a) czasowych (wiążą tylko czasowo, np. brak wieku)

b) trwałych (wiążą w sposób stały, np. pokrewieństwo, powinowactwo).

1.3 Ustanawianie przeszkód i zakazów

1.3.1 Ustanawianie przeszkód

Jedynie najwyższa władza w Kościele - w zakresie ustanawiania i interpretacji przeszkód - posiada następujące uprawnienia:

a) autentycznie wyjaśniać, kiedy prawo Boże zabrania małżeństwa lub je unieważnia (kan. 1075 § 1);

b) ustanawiać inne przeszkody dla ochrzczonych (kan. 1075 § 2). 86

Tą najwyższą władzą w Kościele są: Biskup Rzymu i Kolegium Biskupów (najczęściej, gdy występuje łącznie z papieżem na soborze). Kodeks nie pozwala więc prawodawcy niższemu od najwyższej władzy w Kościele na ustanawianie jakichkolwiek przeszkód. Pewne koncesje w tej sprawie przyznaje KKKW (zob. kan. 792)⁷. Prawodawca kodeksowy nie dopuszcza zwyczaju (odrzuca go) wprowadzającego nową przeszkodę albo przeciwnego obowiązującym przeszkodom (kan. 1076)⁸.

1.3.2 Ustanawianie zakazów

Przeszkoda jest ustanowiona prawem, a więc obowiązuje wszystkich na stałe. Zwykły zakaz zawarcia małżeństwa lub asystowania przy ślubie, wydany przez niższego (od Stolicy Apostolskiej) przełożonego kościelnego, np. przez ordynariusza miejsca, nie posiada takiego charakteru. Tylko najwyższa władza kościelna może dodać klauzulę unieważniającą małżeństwo (kan. 1077 § 2). W Kościołach Wschodnich w niektórych wypadkach - taką władzę ma także Patriarcha (zob. kan. 794 § 2)⁹. Zakaz wydany w Kościele łacińskim przez ordynariusza miejsca sprawia, że zawarcie, wbrew niemu, małżeństwa będzie niegodziwe. Ordynariusz miejsca może w szczególnym wypadku zabronić zawierania małżeństwa, lecz tylko czasowo, na skutek poważnej przyczyny i dopóki ona trwa. Uprawnienie to przysługuje mu w odniesieniu do jego podwładnych gdziekolwiek przebywających oraz w odniesieniu do wszystkich aktualnie przebywających na jego własnym terytorium (kan. 1077 § 1). 87

2. DYSPENSOWANIE OD PRZESZKÓD MAŁŻEŃSKICH

Kodeks Prawa Kanonicznego, mając na względzie zarówno dobro małżeństwa, jako instytucji o charakterze społecznym, jak i dobro nupturientów, wprowadził przeszkody małżeńskie. Owo dobro nie zawsze się urzeczywistnia w tym samym stopniu w odniesieniu do wszystkich osób. Konkretne okoliczności mogą sprawiać, że dla danej osoby większym dobrem będzie zawarcie małżeństwa. Dlatego prawodawca przewiduje możliwość udzielenia dyspensy od przeszkód, jeśli domaga się tego poważna przyczyna.

Dyspensa jest rozluźnieniem prawa czysto kościelnego, lecz tylko w poszczególnym wypadku i może być udzielana przez tych, którzy posiadają odpowiednią władzę administracyjną (kan. 85; zob. kan. 90 § 1).

2.1 Władza dyspensowania od przeszkód

Władza dyspensowania odnosi się do osób. Może być wykonywana w sytuacji zwykłej i szczególnej (niebezpieczeństwo śmierci czy tzw. wypadek naglący). W wypadkach zwyczajnych władzę dyspensowania posiada Biskup Rzymski i ordynariusz miejsca.

2.1.1 Władza Biskupa Rzymu

Biskup Rzymski, jako najwyższy prawodawca w Kościele, może dyspensować od wszystkich przeszkód, które ustanowiło prawo kościelne, tak w zakresie wewnętrznym, jak i zewnętrznym. Nie zwykł jednak korzystać z tego uprawnienia w pełnym zakresie (np. dyspensa od święceń biskupich). Przyjmuje się, że:

1) Ojcu Świętemu nie przysługuje władza dyspensowania od przeszkód z prawa Bożego (naturalnego i pozytywnego) a więc 88od pokrewieństwa w linii prostej oraz w drugim stopniu linii bocznej (kan. 1078 § 3)¹⁰;

2) nigdy Papież nie udziela dyspensy, gdy jest wątpliwość, czy przeszkoda nie pochodzi z prawa naturalnego (czy nupturienci nie są np. ojcem i córką lub rodzeństwem);

3) Biskup Rzymski nie zwykł udzielać dyspensy od niektórych przeszkód pochodzenia kościelnego (np. od celibatu biskupów);

4) Papież rzadko dyspensuje prezbiterów od celibatu (tylko dla poważnej przyczyny; praktyka ta modyfikuje się na skutek zmieniających się warunków).

Namiestnik Chrystusa udziela dyspensy zazwyczaj za pośrednictwem Kongregacji Rzymskich (w zakresie zewnętrznym) lub Penitencjarii Apostolskiej (w zakresie wewnętrznym). W dziedzinie prawa małżeńskiego Stolicy Apostolskiej jest zarezerwowana dyspensa:

1) od przeszkody wynikającej ze święceń lub wieczystego ślubu publicznego czystości, złożonego w instytucie zakonnym na prawie papieskim;

2) od przeszkody występku (kan. 1090), spowodowanej małżonkobójstwem (kan. 1078 § 2, n. 1-2)¹¹.

W Kościołach Wschodnich Stolicy Apostolskiej zastrzeżone są dyspensy wynikające:

1) z przyjęcia święceń;

2) ze złożenia ślubu wieczystego czystości w instytucie zakonnym, z wyjątkiem instytutów na prawie diecezjalnym;

3) z małżonkobójstwa (kan. 795 § l, n. 1-3). Patriarcha zaś może dyspensować od dwóch ostatnich przeszkód (kan. 795 § 2). 89

2.1.2 Władza ordynariusza miejsca

Prawodawca kodeksowy przyznaje - ogólnie - władzę dyspensowania od ustaw powszechnych i partykularnych, wydanych przez najwyższą władzę kościelną, ordynariuszom miejsca, zastrzegając jedynie Stolicy Apostolskiej udzielanie dyspens od ustaw procesowych lub karnych oraz od wymienionych wyraźnie w kan. 1078 § 2, n. 1-2.

Co do udzielania dyspensy od przeszkód małżeńskich, należy wyodrębnić trzy sytuacje, o których mówią kolejno kanony 1079-1080 KPK:

1) sytuacja zwykła;

2) niebezpieczeństwo śmierci;

3) wypadek naglący.

1) W zwykłej sytuacji ordynariusz miejsca może udzielić dyspensy - swoim podwładnym gdziekolwiek przebywającym oraz wszystkim (łacinnikom) aktualnie przebywającym na jego terytorium - od wszystkich przeszkód pochodzących z prawa kościelnego nie zastrzeżonych Stolicy Apostolskiej (kan. 1078 § 1).

2) W niebezpieczeństwie śmierci, czyli w uzasadnionej obawie (niebezpieczeństwie) utraty życia ze strony nupturienta, tak z przyczyny wewnętrznej (np. choroba), jak i zewnętrznej (np. wyrok śmierci, niebezpieczna operacja), ordynariusz miejsca ma większą władzę dyspensowania, niż w zwykłej sytuacji; może (po myśli kan. 1079 § 1) dyspensować:

a) od zachowania formy obowiązującej przy zawieraniu małżeństwa; oraz

b) od wszystkich i poszczególnych przeszkód ustanowionych przez prawo kościelne, tak publicznych, jak i tajnych, z wyjątkiem jednej: pochodzącej z przyjęcia święceń prezbiteratu (a nie diakonatu).

Tak samo jest w Kościele Wschodnim (kan. 796 § 1).

3) W wypadku naglącym (przeszkoda została ujawniona w ostatniej chwili - omnia parata ad nuptias - i nie można bez prawdopodobnego niebezpieczeństwa wielkiego zła odłożyć ślubu do czasu uzyskania dyspensy od Stolicy Apostolskiej) ordynariusz 90 miejsca może udzielić dyspensy od wszystkich przeszkód pochodzących z prawa kościelnego, z wyjątkiem wywodzących się ze święceń (prezbiteratu i diakonatu) oraz z wieczystego ślubu publicznego czystości, złożonego w instytucie zakonnym na prawie papieskim (kan. 1080 § 1)¹².

2.1.3 Władza proboszcza i innych świadków kwalifikowanych asystujących przy zawieraniu małżeństwa

1) W zwyczajnej sytuacji proboszcz i inni kapłani lub diakoni nie mają władzy dyspensowania od przeszkód małżeńskich, chyba że byłaby im wyraźnie udzielona (zob. kan. 89).

2) W niebezpieczeństwie śmierci proboszcz (jak ordynariusz miejsca) może dyspensować od zachowania formy zawarcia małżeństwa oraz od wszystkich poszczególnych przeszkód prawa kościelnego, tak publicznych, jak i tajnych, wyjąwszy przeszkodę będącą następstwem święceń prezbiteratu. Proboszcz może korzystać z tej władzy „w wypadkach, w których nie można się odnieść nawet do ordynariusza miejsca" (kan. 1079 § 2)¹³. Przez „niemożność odniesienia się do ordynariusza miejsca" należy rozumieć taką sytuację, „kiedy można to uczynić tylko za pośrednictwem telefonu lub telegrafu" (kan. 1079 § 4)¹⁴.

W takim to niebezpieczeństwie proboszcz może udzielić dyspensy w zakresie tak zewnętrznym, jak i wewnętrznym, w zależności od tego, jaki charakter ma przeszkoda. Uprawnienie to przysługuje mu w odniesieniu do swoich parafian wszędzie, a na terenie swojej parafii w stosunku do wszystkich wiernych aktualnie przebywających (kan. 1079 § 1 i 2). 91

W niebezpieczeństwie śmierci, tak samo jak proboszcz i pod tymi samymi warunkami, mogą dyspensować od zachowania formy kanonicznej i przeszkód małżeńskich:

- świadek kwalifikowany odpowiednio delegowany do asystowania przy zawieraniu małżeństwa oraz

- kapłan lub diakon obecny przy zawieraniu małżeństwa w formie nadzwyczajnej (kan. 1079 § 2).

3) W wypadku naglącym (gdy wszystko zostało przygotowane i nie ma możności odłożenia ślubu na czas późniejszy aż do udzielenia dyspensy przez ordynariusza miejsca, bez prawdopodobnego niebezpieczeństwa wielkiego zła) proboszcz może dyspensować od wszystkich przeszkód prawa kościelnego, z wyjątkiem dwóch: wynikającej z przyjęcia święceń diakonatu lub prezbiteratu oraz ze złożenia publicznego ślubu wieczystego czystości w instytucie zakonnym na prawie papieskim. Ta władza proboszcza odnosi się jednak tylko do wypadków tajnych (kan. 1080 § l)¹⁵. Casus occultus nie oznacza koniecznie tego samego co przeszkoda tajna. W KPK zostało użyte określenie „wypadek tajny" po to, aby proboszczowi dać możność dyspensowania nie tylko od przeszkody tajnej, której nie można udowodnić w zakresie zewnętrznym (zob. kan. 1074), ale także od tej, która aktualnie jest znana kilku zaufanym osobom, po których można się spodziewać, że zachowają dyskrecję.

Należy przyjąć, że proboszcz w wypadku naglącym może dyspensować tylko w zakresie wewnętrznym pozasakramentałnym; jeśliby udzielił dyspensy w zakresie zewnętrznym, naraziłby przypadek tajny na rozgłoszenie.

Podobnie jak proboszcz - gdy nagli konieczność (omnia parata) - w tym samym zakresie i pod tymi samymi warunkami może dyspensować świadek kwalifikowany delegowany do asystowania przy zawieraniu małżeństwa zgodnie z przepisami prawa oraz kapłan 92 lub diakon obecny przy zawieraniu małżeństwa według formy nadzwyczajnej (kan. 1080 § 1; zob. kan. 1079 § 2-3)¹⁶.

Z władzy udzielania dyspensy w wypadku naglącym można korzystać (idzie tu o ordynariusza miejsca, proboszcza i innych, którym w takim przypadku KPK przyznaje tę władzę) nie tylko w celu zawarcia małżeństwa, ale także do uważnienia małżeństwa zawartego nieważnie, jeśliby zachodziło prawdopodobne niebezpieczeństwo wielkiego zła w wypadku odmowy asystowania przy ślubie i brak czasu na odniesienie się do Stolicy Apostolskiej lub do ordynariusza miejsca (gdy idzie o przeszkody, od których może dyspensować - kan. 1080 § 2)¹⁷.

Proboszcz, delegowany świadek kwalifikowany oraz kapłan i diakon obecny przy ślubie zawieranym według formy nadzwyczajnej, powinni natychmiast powiadomić ordynariusza miejsca o każdym przypadku udzielonej przez nich dyspensy od przeszkody małżeńskiej w zakresie zewnętrznym (formularz nr 29). Każdy też taki przypadek powinien być odnotowany w parafialnej księdze małżeństw (kan. 1081)¹⁸. W rubryce przeznaczonej na uwagi wystarczy wyszczególnić - zamiast przeszkody - odpowiedni kanon, np.: „Na podstawie kan. 1079 § 2 udzielono dyspensy od przeszkody małżeńskiej, o której mówi kan. 1093".

Natomiast udzielenie dyspensy od przeszkód tajnych, w zakresie wewnętrznym poza sakramentem pokuty należy odnotować - jeśli reskrypt Penitencjarii Apostolskiej nie stanowiłby inaczej - w księdze przechowywanej w tajnym archiwum Kurii diecezjalnej (jeżeli takie istnieje). Gdyby tajna przeszkoda stała się z czasem publiczna, nowa dyspensa w zakresie zewnętrznym byłaby zbyteczna; w takim wypadku wystarczyłoby ujawnić udzielenie dyspensy (kan. 1082)¹⁹.93

2.1.4 Władza spowiednika

Spowiednikiem jest kapłan upoważniony do słuchania spowiedzi sakramentalnej na mocy powierzonego urzędu lub udzielonej jurysdykcji (zob. kan. 966-969). Penitenci znajdujący się w niebezpieczeństwie śmierci mogą się spowiadać u każdego kapłana (kan. 976). Spowiednik może udzielić dyspensy małżeńskiej: w niebezpieczeństwie śmierci i w wypadku naglącej konieczności (casus urgens). W pierwszym wypadku ma władzę dyspensowania od przeszkód tajnych w zakresie wewnętrznym - sakramentalnym i pozasakramentalnym - czy to podczas spowiedzi czy to poza nią - (kan. 1079 § 3)²⁰. Ponieważ KPK nie podaje, od jakich przeszkód tajnych może dyspensować, trzeba przyjąć, że od każdej przeszkody z prawa kościelnego, której nie można udowodnić w zakresie zewnętrznym, a Kościół zwykł od niej udzielać dyspensy (np. od pokrewieństwa w 3 lub 4 stopniu linii bocznej, pochodzącego z cudzołóstwa). Tajną przeszkodą jest również przeszkoda tajna faktycznie, chociaż ze swej natury publiczna, jeśli można roztropnie uważać, że nie zostanie ona rozgłoszona.

Gdy spowiednik w czasie spowiedzi stwierdzi istnienie przeszkody ze swej natury i faktycznie publicznej, powinien penitenta odesłać do proboszcza, a gdyby sam był proboszczem, powinien polecić, aby penitent powiedział mu o tym poza spowiedzią. Gdyby nie było możliwości skontaktowania się z proboszczem i sprowadzenia go bez wielkiej niedogodności, spowiednik mógłby być obecny przy zawieraniu tego małżeństwa według formy nadzwyczajnej i na tej podstawie dyspensować w zakresie zewnętrznym (kan. 1079 § 2). Gdy przeszkoda jest z natury publiczna, ale faktycznie tajna, spowiednik powinien udzielić dyspensy raczej w zakresie wewnętrznym pozasakramentalnym. Wówczas udzielenie tej dyspensy można będzie odnotować w księdze przechowywanej w tajnym archiwum Kurii diecezjalnej (por. kan. 1082). 94 Spowiednik może skorzystać z uprawnienia do udzielenia dyspensy, jeśli o fakcie istnienia przeszkody dowiedział się w związku ze spowiedzią sakramentalną, chociażby dany penitent nie mógł otrzymać rozgrzeszenia. Dyspensy w zakresie wewnętrznym sakramentalnym należy udzielić po wyznaniu grzechów, przed rozgrzeszeniem. Spowiednik przed udzieleniem dyspensy w zakresie wewnętrznym pozasakramentalnym bada jej zasadność, pamiętając o zachowaniu obowiązku tajemnicy. Udzielając dyspensy od przeszkody małżeńskiej spowiednik powinien być przekonany, że ta dyspensa nie będzie powodem do zgorszenia i do żadnej szkody duchowej. Udzielenie dyspensy zakłada istnienie słusznej i proporcjonalnie ważnej przyczyny. Może nią być potrzeba uspokojenia sumienia, legitymacja potomstwa, naprawienie krzywdy itp.

Poza niebezpieczeństwem śmierci spowiednik może dyspensować od przeszkód jedynie w przypadku naglącym. Jeśli przynagla dokonanie wszystkich przedślubnych czynności, bo nie można odłożyć zawarcia małżeństwa bez narażenia się na niebezpieczeństwo prawdopodobnego wielkiego zła na czas późniejszy (aż dyspensy udzieli ordynariusz miejsca), spowiednik - podobnie jak proboszcz - może udzielić dyspensy od wszystkich przeszkód prawa kościelnego, z wyjątkiem przeszkód wywodzących się ze święceń oraz publicznego ślubu wieczystego czystości, złożonego w instytucie zakonnym na prawie papieskim. Idzie tu o przeszkodę tajną. Tu również spowiednik może udzielić dyspensy tylko w zakresie wewnętrznym sakramentalnym lub pozasakramentalnym (kan. 1080 § 1). Spowiednik, udzielając dyspensy w przypadku naglącym, musi zdawać sobie sprawę z tego, że odesłanie penitenta po dyspensę do ordynariusza miejsca, prawdopodobnie naraziłoby go (penitenta) na wielkie zło (w związku z odłożeniem małżeństwa na czas późniejszy). Zagrożenie prawdopodobnym wielkim złem może pochodzić również z obawy wyjawienia tajemnicy w wypadku skierowania pisemnej prośby do Kurii. Udzielonej dyspensy w zakresie wewnętrznym sakramentalnym nigdzie się nie odnotowuje, w przeciwieństwie do dyspensy udzielonej w zakresie wewnętrznym niesakramentalnym (po myśli kan. 1082). 95

Zauważmy, że władza spowiednika nie obejmuje dyspensy od kanonicznej formy zawierania małżeństwa i od przeszkód publicznych, czyli takich, które można udowodnić w zakresie zewnętrznym (por. kan. 1079 § 3; 1080 § 1; 1074).

Prawo cywilne nie zna pojęcia „dyspensa"; jej miejsce zajmuje zezwolenie sądu²¹, a po ślubie „unieważnienie"²².

3. PROŚBA O UDZIELENIE DYSPENSY I PRZYCZYNY DYSPENSOWANIA

3.1 Prośba o udzielenie dyspensy

Dyspensa od przeszkody małżeńskiej jest aktem prawnym władzy wykonawczej - administracyjnej. Skutkiem udzielenia dyspensy nupturient związany jakąś przeszkodą zostaje niejako wyjęty spod przepisu prawa kościelnego ustanawiającego tę przeszkodę, dlatego może ważnie i godziwie zawrzeć małżeństwo. Dyspensy są udzielane w zakresie zewnętrznym (gdy przeszkoda jest publiczna) i wewnętrznym (gdy przeszkoda jest tajna, w tym wypadku dyspensa ma znaczenie tylko w sumieniu).

W celu otrzymania dyspensy należy napisać i skierować odpowiednią prośbę do ordynariusza miejsca, czyli do Kurii diecezjalnej. W imieniu narzeczonych prośbę pisze proboszcz. Prośba ta powinna zawierać:

1) imiona i nazwiska, wiek, wyznanie i miejsce zamieszkania nowożeńców (zob. formularze, w: Aneks IV);

2) wskazanie przeszkody (z rysunkiem - na marginesie - drzewa genealogicznego, w wypadku przeszkody pokrewieństwa, powinowactwa w linii prostej czy przyzwoitości publicznej); 96

3) uzasadnienie wraz ze wskazaniem okoliczności ułatwiających zrozumienie stanu faktycznego lub mogących mieć wpływ na decyzję;

4) przyczyny dyspensy (zob. formularze nr 12-14);

W prośbie o dyspensę od tajnej przeszkody podaje się tylko fikcyjne imiona, nieraz zachodzi potrzeba zatajenia także miejsca zamieszkania nupturienta. Gdy prośba dotyczy tajnej przeszkody, zarezerwowanej Stolicy Apostolskiej, proboszcz lub spowiednik może ją przesłać wprost do Penitencjarii Apostolskiej, z zachowaniem największej ostrożności, aby nie wyjawić tajemnicy²³. Wypada wtedy prośbę napisać w jednym z bardziej znanych języków. Gdyby w samej prośbie lub w uzyskanym reskrypcie zaszła nieistotna pomyłka (np. co do imienia, nazwiska lub miejsca zamieszkania nupturienta), nie czyni ona dyspensy nieważną, o ile wiadomo o kogo w tej dyspensie chodzi (zob. kan. 66).

3.2 Przyczyny dyspensowania

Dyspensa stanowi sposób przyjścia z pomocą konkretnej osobie; zdarza się, że zachowanie prawa staje się dla nupturienta uciążliwe, powoduje szkodę lub przynajmniej utrudnia osiągnięcie większego dobra. Takie przypadki prawodawca kościelny uważa za rację wystarczającą do udzielenia dyspensy.

Instrukcja Konferencji Episkopatu z 1986 r. stwierdza, że przeszkody są ustanowione po to, aby nie dopuszczać bezkrytycznie do zawierania małżeństwa, a nie po to, aby od nich dyspensować (n. 49). Dlatego w (pisemnej) prośbie o udzielenie dyspensy należy wskazać słuszny i rozumny powód, rację proporcjonalną do prawa, 97 od którego ma być udzielona dyspensa (kan. 90 § 1; Instrukcja 1986 r., n. 49 i 83). Gdyby dyspensa została udzielona „bez słusznej i racjonalnej przyczyny z uwzględnieniem okoliczności przypadku i ważności ustawy, od której się dyspensuje", dyspensa byłaby niegodziwa, a gdyby została udzielona bez przyczyny, przez niższego przełożonego, czyli poza Stolicą Apostolską, byłaby także nieważna (zob. kan. 90 § 1).

Celem uniknięcia nieważności dyspensy, w prośbie o nią należy podać kilka przyczyn (jeżeli istnieją); jedna bowiem przyczyna może się okazać nieprawdziwa lub niewystarczająca. Do ważności dyspensy wymaga się, aby przynajmniej jedna przyczyna skłaniająca była prawdziwa (zob. kan. 63 § 1-3). Różne mogą być przyczyny (racje), dla których udziela się dyspensy od prawa kościelnego. Kodeks nie podaje szczegółowego wyliczenia przyczyn kanonicznych. Wyłania je praktyka Kurii Rzymskiej²⁴ oraz kanoniści. Podajemy tu niektóre z nich:

1) dobro duchowe²⁵ narzeczonych (zob. Instrukcja 1986 r., n. 85);

2) dobro dziecka nienarodzonego;

3) wszystko przygotowane do ślubu (omnia parafa ad nuptias);

4) uważnienie małżeństwa nieważnie zawartego;

5) niebezpieczeństwo zawarcia małżeństwa nieważnego (np. wobec ministra niekatolickiego lub tylko cywilnego);

6) niebezpieczeństwo życia w konkubinacie;

7) ustanie publicznego konkubinatu;

8) zgoda między rodzinami - ustanie istniejących sporów;

9) podeszły wiek narzeczonych - potrzeba wzajemnej pomocy;

10) względy ekonomiczne. 98

Gdyby w konkretnej sytuacji zaistniała wątpliwość co do wystarczalności przyczyn, wolno wówczas ważnie i godziwie prosić i udzielać dyspensy lub zezwolenia. Wątpliwość jednak musi dotyczyć wystarczalności przyczyn (racji), a nie ich istnienia (kan. 90 § 2; Instrukcja 1986 r., n. 84).

---

opr. mg/mg

Copyright © by Wydawnictwo BIBLOS & ks. Piotr-Mieczysław Gajda