Biegły sądowy w kanonicznym procesie małżeńskim

Naczelną zasadą kościelnego prawa małżeńskiego jest domniemane prawne zawarte w kan. 1060 KPK, które mówi, że małżeństwo cieszy się przychylnością prawa (favor matrimonii). Oznacza to, że w jakiejkolwiek wątpliwości należy uznać je za ważne, aż do momentu, gdy na forum sądowym nie stwierdzi się jego nieważności. Ta szczególna pozycja prawna małżeństwa, wynika nie tylko z jego sakramentalnej godności, lecz również z wysokiej pozycji jakie zajmuje ono w społeczeństwie i w Kościele.

Ze względu na tę wagę oraz na samo ukierunkowanie małżeństwa (por. kan. 1055 i 1096 § 1 KPK) prawo kanoniczne stawia nupturientom pewne podstawowe wymogi, których niespełnienie skutkuje wadliwością zgody małżeńskiej, a w konsekwencji nieważnością samego małżeństwa. Aby sędzia mógł orzec, iż dane małżeństwo zostało zawarte nieważnie, musi na podstawie dowodów, faktów i okoliczności dojść do moralnej pewności, że na skutek istnienia jakiejś przeszkody zrywającej, bądź wady konsensusu, bądź braku formy kanonicznej, małżeństwo zostało zawarte nieważnie. Jak stwierdza instrukcja Dignitas connubii w art. 203-213, jednym z takich dowodów jest opinia biegłego sądowego sporządzona zgodnie z przepisami prawa.

2. Kiedy i w jaki sposób powołuje się biegłego w sprawie o nieważność małżeństwa?

Św. Jan Paweł II 28.01.2002 r. w przemówieniu do pracowników Trybunału Roty Rzymskiej, określił kanoniczny proces małżeński, jako proces zmierzający do ukazania prawdy, daleki od mentalności prorozwodowej.[1] W procesie tym istotne znaczenie odgrywa dorobek nauk reprezentowanych przez powoływanych biegłych sądowych. Warto dodać, iż Kościół dla którego prawda jest wyznacznikiem wszelkiego działania, korzysta z pomocy biegłych także w innych procesach, np. w procesie kanonizacyjnym[2] czy też w procedowaniu o papieską dyspensę super rato.[3]

Jeśli chodzi wprost o procesy małżeńskie, to kan. 1680 KPK jak również wspomniana instrukcja Dignitas connubii[4] stwierdzają, iż sędzia powinien skorzystać z pomocy biegłego (lub kilku biegłych) w sprawach dotyczących impotencji lub wady zgody małżeńskiej spowodowanej chorobą umysłową lub niezdolnością, o której w kan. 1095 KPK. Odstąpić od tego może jedynie wtedy, gdy z dotychczasowych akt sprawy w sposób oczywisty wynika, że opinia biegłego jest już bezużyteczna (gdy np. sędzia dysponuje już w pełni wiarygodnymi świadectwami lekarskimi w danym temacie), z tym że ocena tych okoliczności należy do sędziego, który w przypadku rezygnacji musi na piśmie umotywować swoją decyzję.[5] Oczywiście prawo nie wyklucza skorzystania z pracy biegłego w innych przypadkach, w których jego rzetelna i naukowa wiedza może przyczynić się do udowodnienia określonego faktu lub poznania prawdziwej natury rzeczy (np. powołanie na biegłego grafologa w celu poznania autentyczności jakiegoś pisma).[6] Jest to zasada generalna odnosząca się do wszystkich procesów prowadzonych na gruncie prawa kanonicznego. Są bowiem sytuacje, w których Kodeks widzi pomoc eksperta jako niezastąpioną i sędzia zobowiązany jest aby go powołać i wysłuchać opinii.[7]

Zgodnie z kan. 1575 KPK biegłego do konkretnej sprawy mianuje dekretem sędzia, przy zachowaniu pewnych warunków:

a) albo po wysłuchaniu stron, a w sprawach publicznych także po wysłuchaniu rzecznika sprawiedliwości lub obrońcy węzła;

b) albo na wniosek stron.

Sędzia może także dopuścić inne opinie (i to w znaczeniu procesowym) już wcześniej sporządzone przez biegłych, którzy występowali w tej samej sprawie lub w innej sprawie między tymi samymi stronami, pod warunkiem że ich opinia rzeczowo odnosi się do przedmiotu sporu.[8] Ponadto, idąc po myśli kan. 1581 § 1 KPK, również same strony mogą wyznaczyć biegłych prywatnych, którzy do ważności muszą być zatwierdzeni przez sędziego. Kodeks przewiduje, że biegli mogą za zezwoleniem sędziego — przejrzeć akta sprawy oraz być obecni przy wykonywaniu ekspertyzy; zawsze zaś mogą przedstawić własną relację.  

Sędzia może również wykluczyć biegłego z procesu, z tych samych przyczyn, co świadka (por. kan. 1550, 1555). Dzieje się tak, ponieważ biegli zeznają w sądzie na sposób świadka technicznego. Tak więc sukcesywnie za niezdolnych do pełnienia funkcji biegłego uznaje się związanych bliskim pokrewieństwem z którąś ze stron oraz tych, którzy poza procesem sporządzili opinię na prośbę którejś ze stron. Natomiast za niezdatnych uważa się tych, którzy nie posiadają odpowiednich kompetencji w danej dziedzinie, a także osoby których nienajlepsze prowadzenie się lub poglądy wyraźnie sprzeczne z wiarą odbierają wiarygodność potrzebną do sporządzenia relacji. Zaś wśród słusznych przyczyn wyłączenia są m.in. bliska zażyłość z którąś ze stron lub publicznie okazywana wrogość.[9]

Z tematem powołania biegłego do procesu małżeńskiego łączy się zagadnienie jego kwalifikacji. Nade wszystko biegły (peritus) winien odznaczać się bardzo dobrą i udokumentowaną znajomością materii (np. w medycynie, psychologii, seksuologii), winien znać nauczanie Kościoła na temat małżeństwa i jego przymiotów, powinien mieć dobrą reputacją wynikającą z uczciwości i religijności. Natomiast w sprawach, gdy małżeństwo zaskarżone jest z tytułu niezdolności, o której mowa w kan. 1095, wymaga się od biegłych stosowania zasad antropologii chrześcijańskiej.[10]

Tak więc w opinii wybitnych kanonistów, w sprawach zwyczajnych pewnym minimum są ukończone studia wyższe, natomiast w sprawach bardziej skomplikowanych należy powoływać biegłych najlepszych, którzy często będą musieli występować w roli recenzentów wcześniejszych opinii.[11]

Gdy idzie o liczbę biegłych powoływanych do konkretnego procesu, to według aktualnej praktyki w pierwszej instancji powołuje się jednego biegłego, i sukcesywnie jednego w kolejnych instancjach. Nie jest to jednak reguła generalna, gdyż prawo daje możliwość sędziemu, w zależności od trudności sprawy, mianowania kilku biegłych.[12] W takiej sytuacji, każdy biegły sporządza własną opinię, chyba że sędzia poleci sporządzić jedną relację, ze szczegółowym odnotowaniem różnicy zdań, jeśli takowa zachodzi (por. kan. 1578 § 1). 

3. Opinia biegłego i jej wpływ na proces

Sędzia wyznaczając biegłemu zadanie, powinien jasno sformułować pytania, na które chce uzyskać precyzyjną odpowiedź. Ponadto dekret zlecający winien zawierać następujące punkty: źródła w oparciu o które uzyskuje się odpowiedź (np. czy ma odpowiedzieć wyłącznie na podstawie akt sprawy czy też w oparciu o badanie stron), stosowaną metodę, sposób złożenia opinii (możliwe jest także przesłuchanie biegłego), termin na przygotowanie i przedstawienie opinii.[13]

Ponieważ większość relacji biegłych dotyczy spraw prowadzonych z tytułu niezdolności natury psychicznej (kan. 1095) stąd ekspert powinien najpierw sprecyzować jakie zachowania mieszczą się w granicach ogólnie przyjmowanej normy, a jakie są już wyraźną patologią. Ponadto winien odpowiedzieć na pytanie: czy występujące nieprawidłowości są na tyle istotne (tzn. były na tyle istotne w chwili zawierania małżeństwa), że uniemożliwiają powstanie i zwykłe funkcjonowanie wspólnoty małżeńskiej.  

W opiniach biegłych psychologów najczęściej spotyka się następujące przejawy zaburzeń: niedojrzałość emocjonalna i społeczna; osobowość schizofreniczna, zaburzenia sfery wolitywnej, cechy degradacji osobowościowej wskutek uzależnienia od używek (np. alkoholu, narkotyków) i hazardu, charakteropatia pourazowa (udokumentowana klinicznie) obniżająca funkcje psychiczne wskutek uszkodzenia centralnego układu nerwowego oraz psychiczne uwarunkowania istotnych zaburzeń w sferze aktywności seksualnej.[14] Znawcy zagadnienia jednoznacznie podkreślają, że w metodologii pracy psychologa najistotniejsza jest rozmowa ze stroną, a potem dopiero kwestionariusze i testy. Naturalnie wszystkie te wyniki należy osadzić w tym, co już zostało uwidocznione w aktach sprawy, jak również w środowisku życia uczestnika procesu. Natomiast sama opinia biegłego psychologa winna odznaczać się jednoznacznością i zwięzłością, tzn. powinna stwierdzać czy mamy do czynienia z rzeczywistą patologią i czy ma ona charakter absolutny czy też względny (ta ostatnia występuje wtedy, gdy osoba poprawnie funkcjonuje w środowisku pozamałżeńskim, lecz w samym pożyciu małżonków wykazuje cechy wyraźnej niedojrzałości psychicznej).[15] 

Naturalnie, czego innego będą dotyczyły opinie innych specjalistów. I tak np. biegły lekarz, powołany w sprawie, gdzie małżeństwo zostało zaskarżone z tytułu impotencji, będzie odpowiadał na pytana o jej naturę: a więc czy impotencja była uprzednia czy następcza, trwała czy chwilowa, względna czy absolutna.[16] Natomiast biegły grafolog będzie się skupiał na wszystkich czynnikach, które pozwolą mu na ocenę autentyczności danego pisma i ustalenie tożsamości jego autora (np. poprzez badanie wielkości liter i kąta ich nachylenia, nacisku pióra, szybkości pisania czy odstępów między znakami i wyrazami).[17]

Oceniając wpływ opinii biegłego na przebieg procesu należy jednoznacznie stwierdzić, iż biegły nie jest sędzią, tzn. występuje jako ekspert de arte et de scientia a nigdy jako orzekający.[18] Mimo, że jego opinia niejednokrotnie ma istotny wpływ na wynik sprawy, to jednak sędzia jako peritus peritorum — zgodnie z kan. 1579 KPK - decyduje czy należy opinię przyjąć czy też odrzucić. Oczywiście rzeczą wysoce niegodziwą byłoby nie podążać za rzetelną i fachową opinią biegłego (non licet propriam scientiam in arte, periti auctoritati opponere). Stąd wypowiedzi audytorów Trybunału Roty Rzymskiej określają biegłego jako konsultora, technicznego pomocnika, reprezentanta nauk, którego zadaniem jest służyć w procesie odkrywania prawdy swoją wiedzą i doświadczeniem.[19] Natomiast tym, który ocenia cały zebrany materiał dowodowy i wydaje wyrok jest tylko i wyłącznie sędzia (por. kan. 1607-1610).

4. Podsumowanie

Podsumowując należy powiedzieć, iż w niektórych sprawach o stwierdzenie nieważności małżeństwa korzystanie z pomocy biegłych jest czymś nieodzownym i niezwykle pomocnym, co więcej, jest w pewnym sensie zabezpieczeniem sprawiedliwości samego procesu. Należy jednak pamiętać, iż założenia niektórych nauk empirycznych są nie do pogodzenia z chrześcijańską antropologią i katolickim rozumieniem małżeństwa. To oznacza, że opinia biegłego pełni w procesie jedynie funkcję pomocniczą, istotnie różną od decyzji sędziego, który jako jedyny orzeka z ramienia Kościoła o ważności bądź nieważności zaskarżonego małżeństwa.