O możliwościach realizowania aspektu regionalnego na katechezie

"(...) Człowiek żyje prawdziwym życiem ludzkim dzięki kulturze (...); bytuje on zawsze na sposób jakiejś kultury sobie właściwej, która z kolei stwarza pomiędzy ludźmi właściwą dla nich więź, stanowiąc o międzyludzkim i społecznym charakterze ludzkiego bytowania (...)". ^[ 1 ] Katecheza ma przyczyniać się do inkulturacji wiary, czyli do przeniknięcia orędzia zbawczego w kulturę ludzką poprzez poznanie zarówno kultury adresatów Ewangelii, jak i nasycenie tej kultury wartościami chrześcijańskimi. ^[ 2 ] Proces inkulturacji dokonywany przez katechezę wymaga ciągłej konfrontacji z konkretnymi sytuacjami; musi uwzględniać kulturę danego obszaru, która wnosi własny wkład w dzieło formacji i pomaga w ocenie wartości, zarówno zawartych w danej tradycji kulturowej, jak i tych, które proponuje kultura współczesna. ^[ 3 ]

W związku z tym przed katechezą stają nowe wyzwania i problemy, które obligują do poszukiwania odpowiedzi na pytania. Jakie powinny być relacje katechezy do kultury regionalnej? Jakie jest miejsce dziedzictwa kulturowego, tradycji regionalnej w katechezie? W jaki sposób realizować aspekty regionalne w nauczaniu katechetycznym?

I.  ZAŁOŻENIA  EDUKACJI  REGIONALNEJ

Edukacja regionalna, rozumiana jako umożliwianie młodym ludziom poznawania własnego dziedzictwa kulturowego, tradycji regionalnej, uwewnętrznienia wartości i treści regionalnych, tym samym więc kształtowania i utrwalania postaw regionalnych była zawsze przedmiotem troski, zabiegów i działań regionalnych towarzystw kultury. W sposób wyraźny idea ta została sformułowana podczas obrad III Kongresu Regionalnych Towarzystw Kultury w Poznaniu w 1986 roku. Uchwałą IV Kongresu w Lublinie w 1990 roku rozpoczęto prace nad przygotowaniem Karty Regionalizmu Polskiego, powierzając to zadanie zespołowi interdyscyplinarnemu. Ostatecznie Karta Regionalizmu Polskiego przyjęta została przez uczestników V Kongresu Regionalnych Towarzystw Kultury we wrześniu 1994 roku we Wrocławiu. Sformułowano w niej postulat, by edukacja regionalna stała się integralną i ważną częścią całego procesu wychowania: "Szczególna rola w podtrzymywaniu i kształtowaniu świadomości lokalnej i regionalnej przypada systemowi edukacji. Programy nauczania szkół wszystkich szczebli powinny szeroko uwzględniać tematykę regionalną". ^[ 4 ]

W 1995 roku Ministerstwo Edukacji Narodowej skierowało do szkół i nauczycieli dokument: Dziedzictwo kulturowe w regionie. Założenia programowe. ^[ 5 ] Określono w nim, że głównym celem edukacji regionalnej jest: pełniejsze poznanie własnej kultury, dziedzictwa historycznego; wydobycie wielorakich wartości tkwiących we własnym regionie w kontekście wartości narodowych, państwowych, ogólnoludzkich; kształtowanie świadomych możliwości i powinności obywateli kraju i swojej małej ojczyzny, a także formowanie postaw otwartych, nastawionych na zrozumienie innych ludzkich kultur, zbliżenie europejskie. ^[ 6 ]

Przekazywanie dziedzictwa kulturowego powinno odbywać się od wczesnego dzieciństwa na każdym etapie edukacji, poprzez formy i metody pracy dostosowane do rozwoju psychofizycznego i intelektualnego, we współpracy ze środowiskiem, na lekcjach z wykorzystaniem podstaw programowych poszczególnych przedmiotów nauczania oraz w działaniach pozalekcyjnych i pozaszkolnych. Istnieje wiele możliwości realizowania edukacji regionalnej w szkole, m. in. poprzez włączenie założeń zawartych w dokumencie MEN do programu dydaktyczno - wychowawczego szkół (szkoleniowe rady pedagogiczne - edukacja regionalna nauczycieli, programowe wycieczki szkolne, lekcje muzealne, zajęcia w terenie) lub do programu zajęć pozalekcyjnych. Pełną realizację można osiągnąć poprzez uwzględnianie treści regionalnych w programach poszczególnych przedmiotów nauczania, w tym także w toku lekcji religii. Za realizację tej problematyki odpowiedzialni są bowiem wszyscy nauczyciele - wychowawcy. ^[ 7 ]

II.  MIEJSCE  EDUKACJI  REGIONALNEJ  W  PROCESIE  KATECHETYCZNYM

W nowych okolicznościach szkoły, w okresie wdrażania założeń reformy i faktu istnienia nowych dokumentów regulujących sprawy nauczania i wychowania ^[ 8 ] katecheta staje wobec kolejnych zadań. Jednym z nich jest realizacja programu wychowawczego szkoły i umiejętność wydobywania w procesie edukacyjnym i wychowawczym wartości tkwiących w bezpośrednim, kulturowym i społecznym otoczeniu ucznia.

Podstawa programowa i program nauki religii

wydane przez Komisję Wychowania Chrześcijańskiego przy Konferencji Episkopatu Polski regulują kwestie dotyczące nauczania religii w szkole; ^[ 9 ] zakładają jako szczególną cechę nauczania religii w szkole wezwanie "do przeniknięcia na obszar kultury oraz wejście w relacje z innymi dziedzinami wiedzy (...)". ^[ 10 ] Podstawa programowa przypomina, by nauczanie religii w szkole przekazywało dynamiczny zaczyn Ewangelii oraz starało się nawiązywać do pozostałych dziedzin nauki i wykształcenia. W ten sposób Ewangelia będzie docierała do umysłów uczniów od początków ich nauki, a kultura zostanie zharmonizowana w świetle wiary. ^[ 11 ]

Podstawa programowa

stanowi punkt wyjścia dla każdego katechety do tworzenia planu kształcenia i adaptacji proponowanych treści, zawartych w programie, do warunków środowiska lokalnego, potrzeb uczniów, ich możliwości percepcyjnych. Katecheta wezwany jest do przygotowania własnego programu autorskiego , uszczegółowionego rozkładem materiału, w którym powinna być uwzględniona tematyka regionalna. ^[ 12 ] Nauczanie religii w szkole nie jest bowiem - obok innych przedmiotów - czymś dodatkowym, lecz sytuuje się jako element koniecznego dialogu interdyscyplinarnego. ^[ 13 ]

III.  TREŚCI  EDUKACJI  REGIONALNEJ  W  KATECHEZIE

Współcześnie katecheza, zmierzając do rozwoju wiary, jest otwarta na znaki czasu, które chce dobrze odczytać i kierować się nimi w posłudze katechetycznej; stara się przedstawiać orędzie ewangeliczne w taki sposób, by trafiało do mentalności współczesnego człowieka. Dlatego potrzebuje ona treści, które zdolne byłyby zaangażować, pobudzić, przekonać, rozwinąć i ukierunkować katechizowanego pod względem religijnym. Treść tę stanowi całe bogactwo chrześcijańskiego orędzia, pozostającego w bezpośrednim związku z człowiekiem, czyli doświadczenie i kultura ludzka, objawienie Boże i Chrystus w tajemnicy świata i Kościoła.

Zasada wierności Bogu i człowiekowi nie tylko umożliwia, ale i domaga się, by do treści przekazywanych w procesie katechetycznym włączyć dziedzictwo kultury regionalnej. Dobór zagadnień regionalnych w jednostkach katechetycznych nie może być przypadkowy, tak ze względów dydaktycznych, jak i wychowawczych. Zachodzi konieczność odpowiedniej selekcji materiałów, wyboru tych treści, które posiadają istotną wartość poznawczą i wychowawczą. O tym, jakie treści zostaną wykorzystane w toku lekcji religii decyduje przede wszystkim temat i specyfika regionu. Każdy bowiem region posiada swoiste cechy.

W katechizacji dzieci i młodzieży to dziedzictwo kulturowe obejmuje: rytm "roku liturgicznego" oraz związane z nim zwyczaje i obrzędy (doroczne i rodzinne), dzieje własnej rodziny, miejscowych rodów i ich zaangażowanie w życie parafii, osobowość świętych, związanych bezpośrednio lub pośrednio z danym regionem, tradycyjną sztukę ludową, różne formy apostolatu podejmowane w regionie na przestrzeni dziejów. Katecheta, przybliżając uczniom tradycje, równocześnie ukazuje takie wartości, jak Bóg, życie, dobro, prawda, piękno, sprawiedliwość, patriotyzm; pomaga w podtrzymywaniu i utrwalaniu więzi międzyludzkich, kształtowaniu postawy otwartości, tolerancji wobec innych ludzi, kultur, tym samym więc wzmacnia poczucie zakorzenienia, warunkujące możliwość bycia jednostki w pełni podmiotem, a nie przedmiotem toczących się procesów kulturowych. Istota więc przekazywania dziedzictwa kulturowego w procesie katechetycznym polega na kształtowaniu zdolności ucznia do uczestnictwa w różnych rodzajach wspólnot i grup, według właściwej hierarchii zapewniającej uczniowi świadomość "własnych korzeni" kulturowych, a przez to poczucie tożsamości chrześcijańskiej, narodowej.

Zagadnienia wchodzące w zakres edukacji regionalnej realizowanej na lekcjach religii dają więc katechizowanym nie tylko możliwość pełniejszego poznania własnego regionu, ale i pomagają zrozumieć samego siebie, uświadamiają, skąd i dokąd zdąża człowiek, pozwalają na otwarcie się wobec Boga, a także wobec innych ludzi.

IV.  PROPOZYCJE  METODYCZNE

Sposobów zapoznania uczniów z dziedzictwem kulturowym danego regionu jest wiele. Zgodnie z zasadami współczesnej dydaktyki katechetycznej ^[ 14 ] i założeniami programowymi regionalizmu ^[ 15 ] formy poznawcze winny aktywizować nauczyciela i ucznia w procesie poznania. Mogą to być: krótkie nawiązanie do dorobku kultury materialnej i duchowej regionu, organizowanie wycieczek katechetycznych i spotkań z ludźmi, opracowanie samodzielnych referatów na podstawie dostępnej literatury, przeprowadzenie wywiadu środowiskowego, wykonanie map, plansz, praca z katolickimi czasopismami regionalnymi. Wybrane materiały z czasopism służą do krótkich analiz; pozwalają one nie tylko na zebranie niezbędnych informacji, ale umożliwiają również bezpośrednie zetknięcie się młodzieży z treściami dotyczącymi dziedzictwa kulturowego w regionie.

Podobne aspekty dydaktyczne i wychowawcze mają spotkania z przedstawicielami ruchów religijnych, działających na terenie danego regionu. Spotkania uczniów i przedstawicieli zaangażowanych w życie Kościoła lokalnego są nie tylko formą świadectwa, ale przyczyniają się do zainteresowania różnymi grupami religijnymi, motywują do poszukiwania swojego miejsca we wspólnocie parafialnej. Interesujące może okazać się dla młodzieży gimnazjum i szkoły średniej wykonanie albumów tematycznych, krótkiej monografii parafii, kapliczek czy sanktuarium znajdujących się na terenie diecezji. Jednak ze względu na ich dużą pracochłonność powinny one ograniczać się one do wąskiej tematyki i małej objętości, być dostosowane do realnych możliwości uczniów.

Najbardziej wszechstronną formą poznawania dziedzictwa kultury regionu są wycieczki problemowe. Katecheta powinien wcześniej określić cel pielgrzymki, zaplanować jej wynik, przygotować rekapitulację, zapoznać uczniów z celami i planem wycieczki oraz wyznaczyć im poszczególne zadania. ^[ 16 ] Wartość poznawczą mają zarówno wycieczki realizowane w ramach jednej jednostki lekcyjnej (np. do pobliskiego kościoła czy kaplicy na krótkie nawiedzenie Jezusa w Najświętszym Sakramencie), jak i dłuższe. Te ostatnie powinny mieć charakter pielgrzymki i być wyraźnie ukierunkowane na przeżycia religijne, celem kształtowania dojrzałych postaw.

Zgodnie z założeniami wychowania regionalnego należy umożliwić dzieciom i młodzieży udział w rekolekcjach wakacyjnych, koloniach czy też w obozach religijnych. Ta forma pozwala nie tylko na poznanie dziedzictwa kultury regionalnej, ale i na pogłębienie życia religijnego; prowadzi do osobistego spotkania z Chrystusem, co niejednokrotnie nie jest możliwe do zrealizowania w ramach systemu edukacyjnego szkoły.

Edukacja regionalna włączona w proces katechetyczny, jeśli ma spełnić oczekiwaną rolę, wymaga starannego przygotowania i współdziałania wszystkich, którzy są odpowiedzialni za katechezę w Kościele partykularnym. Należy więc motywować nauczycieli religii do włączenia się w realizację celów edukacji regionalnej, pomagać w zdobywaniu niezbędnych materiałów z zakresu dziedzictwa kulturowego regionu, ^[ 17 ] rozbudzać pasję badawczą nauczycieli religii w zakresie poznania dziedzictwa kultury duchowej regionu.

"Instytucjonalne" wprowadzenie do szkół edukacji regionalnej daje ogromne szanse, ale wymaga wewnętrznej i zewnętrznej aktywności. Katecheta - regionalista z reguły zdany jest sam na siebie. Wychodzenie pedagogów, w tym także katechetów, poza mury szkoły wciąż nie cieszy się popularnością. Trzeba jednak próbować, ucząc się od Tego, który dziedzictwo kulturowe rozjaśnia światłem Ewangelii.

---

opr. ab/ab