Dyrektorium Mszy św. dla dzieci wielką szansą duszpasterską

Po przejściu katechezy do szkoły powtarza się opinia niektórych duszpasterzy, że następuje spadek frekwencji dzieci i młodzieży w niedzielnej oraz świątecznej Eucharystii. Za tą opinią idą także krytyczne uwagi o zmniejszonym udziale młodych w nabożeństwach parafialnych.

Należy cieszyć się, że - zgodnie z życzeniem Jana Pawła II - katecheza znalazła swoje miejsce w normalnych warunkach szkolnego środowiska. ^[ 1 ] Katechetom winna przyświecać troska o to, by w rzeczywistości szkoły katecheza nadal pozostała autentycznym spotkaniem uczniów z Chrystusem, ^[ 2 ] a nie ograniczyła swojej misji do suchego przekazu wiadomości religijnych, co uczyniłoby z niej tylko lekcję religii. ^[ 3 ] Celem katechetycznej posługi będzie prowadzenie uczniów do osiągnięcia dojrzałej wiary, ^[ 4 ] której wyrazem stanie się przyjęcie oraz realizacja "przepisu na życie", jaki od dwóch tysięcy lat proponuje Chrystus człowiekowi. Jan Paweł II przypomina, że: "Katecheza (...) ma na celu nie tylko poznanie Jezusa Chrystusa, ale przede wszystkim zmierza do umiłowania Go i do najgłębszego z Nim zespolenia". ^[ 5 ]

Szczytem posługi katechetycznej winno być niesienie pomocy dzieciom i młodzieży, by w sposób pełny, świadomy i czynny przeżyły spotkanie z Chrystusem podczas liturgii słowa i Eucharystii. ^[ 6 ] Tę formację sugeruje instrukcja Eucharisticum mysterium, wskazując, by katecheza dobrze przystosowana do wieku i umysłowości dzieci zmierzała do wyjaśnienia głównych obrzędów i modlitw Mszy św. oraz ukazywała wpływ Eucharystii na życie. ^[ 7 ]

Wyrazem troski o eucharystyczną formację dzieci, a szczególnie adaptację liturgii słowa do możliwości percepcyjnych najmłodszych jest wydane 1 listopada 1973 r. Dyrektorium o Mszach świętych z udziałem dzieci (Rzym 22 października 1973 r.). Wydaje się, że ten ważny dokument, zawierający niezbędne wskazówki odnoszące się do formacji dzieci, by aktywnie i świadomie uczestniczyły w Eucharystii, został zapomniany przez wielu katechetów i duszpasterzy. Takiego przekonania nabrałem, biorąc udział we Mszy św. na Jasnej Górze z okazji pielgrzymki dzieci 1 i 4 czerwca 2000 r. Struktura liturgii słowa oraz zestaw pieśni nie uwzględniły sugestii Dyrektorium. Także kilka wystąpień przemawiających duchownych wprowadziło niepotrzebne dłużyzny, rozbijając strukturę Mszy św.

Uwagami na temat Mszy św. dla dzieci dzielił się w oparciu o swoje doświadczenie J. Tischner, ^[ 8 ] G. Kusz ^[ 9 ] oraz z wielką ostrożnością omawiali Dyrektorium: Z. Marek i R. Stępień. ^[ 10 ] "Ruch Biblijny i liturgiczny" poświęcił specjalny numer, przedkładając w nim treść Dyrektorium - oraz komentarze. ^[ 11 ] Jeżeli do siódmego roku życia przebiega najważniejsza formacja religijna człowieka, ^[ 12 ] doświadczenie, z jakim dziecko spotyka się na Eucharystii rzutuje na dalsze kontakty z Kościołem i uczestnictwem we Mszy św. Konstytucja o liturgii podkreśla konieczność przystosowania liturgii do poziomu różnych grup. ^[ 13 ] Struktura Mszy św. jest za trudna dla dzieci ze względu na słowa i znaki. ^[ 14 ] Tymczasem religijne przeżycie w okresie wczesnego dzieciństwa wywiera głęboki wpływ na formację dzieci, dzięki ich wyjątkowej religijnej chłonności (DOM nr 2).

1.  FORMACJA  LITURGICZNA  POPRZEZ  DOM  I  SZKOŁĘ

Dyrektorium przypomina, że formacja liturgiczna oraz eucharystyczna winna przebiegać wraz z pełnym wychowaniem chrześcijańskim i humanistycznym (DOM nr 8). Jeśli stworzymy odpowiednie warunki w domu i w szkole, dziecko będzie uczyło się działania we wspólnocie. Poprzez formację rodzice będą mogli w domowej katechezie przybliżać dzieciom znaczenie powitania, uczyć umiejętności słuchania, proszenia o przebaczenie i o udzielania go, umiejętności wyrażania wdzięczności, przeżywania ze zrozumieniem czynności symbolicznych uczty, przyjaźni oraz uroczystych obchodów (DOM nr 9). Pomogą w tym codzienne doświadczenia rodzinne, do których należy przeżywanie wspólnych posiłków przy stole, szczególnie "celebrowanie" obiadu w niedziele i święta. Odpowiedzialni rodzice nie żałują czasu dla dzieci na rozmowy, wspólną modlitwę, podtrzymywanie tradycji. W formacji liturgicznej pomagają nabożeństwa parafialne organizowane dla dzieci, poprzez które mogą one bardziej zrozumieć znaczenie pozdrowienia, milczenia, uwielbienia Boga oraz przesłanie Bożego słowa (DOM nr 13n). Te same zadania winna podjąć katecheza szkolna, poprzez wytwarzanie atmosfery wspólnoty, życzliwego odnoszenia się do siebie, wzajemnej odpowiedzialności, niesienia pomocy w trudnościach. Podczas katechezy należy kształtować postawę: słuchania Słowa Bożego i realizowania go w życiu, podziwu dla dzieł Bożych, uwielbienia, wdzięczności, bezinteresowności, ofiary, ofiarowania siebie z Chrystusem Bogu Ojcu przez wierne wykonywanie codziennych obowiązków, cierpliwego znoszenia przeciwności, służenia innym. Katecheza eucharystyczna ma zwrócić również uwagę na różne sposoby Chrystusowej obecności: w Jego Słowie, w zgromadzeniu wiernych, w osobie celebransa, "(...) jak również, i to najbardziej, pod postaciami eucharystycznymi". ^[ 15 ] Punktem wyjścia dla katechezy eucharystycznej powinny być tajemnice roku liturgicznego, modlitwy, obrzędy Mszy św., zwłaszcza modlitwa eucharystyczna (DOM nr 52).

2.  CZYNNE  ZAANGAŻOWANIE  DZIECI  W  PRZYGOTOWANIE  I  PRZEŻYWANIE  EUCHARYSTII

Dziecko uformowane przez katechezę domową i szkolną nie będzie miało trudności w podejmowaniu różnych zadań dla dobra wspólnoty, w przygotowaniu do uczestnictwa w Eucharystii. Jeżeli na dziecięcą Eucharystię przeznacza się specjalne pomieszczenie - dzieci mogą włączyć się w przygotowanie ołtarza oraz krzyża, świec itd. Podejmują role kantorów, śpiewają w chórze oraz grają na instrumentach. Dzieci mogą czytać lekcję, a także czynnie uczestniczyć w dialogu podczas homilii. One przygotowują wezwania do modlitwy powszechnej, a także przynoszą dary do ołtarza. Mogą także spełniać funkcję ministrantów. Kapłan winien zachęcić dzieci do wyrażenia wdzięczności przed dialogiem rozpoczynającym prefację. Bardzo ważne jest przybliżenie dzieciom znaczenia milczenia po zachęcie kapłana do modlitwy, a po homilii - do chwili medytacji (DOM nr 37); z kolei podczas dziękczynienia po Komunii św. do osobistej rozmowy z Chrystusem (DOM nr 23). Dzieci zdolne są do refleksji i rozważania, o ile chwile ciszy są krótkie i kierowane przez księdza (DOM nr 37).

Ważną rolę odgrywa postawa kapłana - głównego liturga. Nie może on stwarzać dystansu. W zbliżeniu się do uczestników Eucharystii może pomóc braterska postawa oparta na życzliwości i zauważeniu każdego dziecka. Język, jakim posługuje się ksiądz, winien być zrozumiały dla odbiorców, bez abstrakcyjnych pojęć, a także bez infantylizowania. Ksiądz może własnymi słowami zachęcić do aktu pokutnego, modlitwy nad darami, modlitwy Pańskiej, przekazania znaku pokoju czy do osobistej rozmowy z Chrystusem po Komunii św. (DOM nr 23). Jeżeli kapłan ma kłopoty w rozmowie z dziećmi, ktoś inny powinien zastąpić księdza w obowiązku głoszenia homilii.

3.  UCZESTNICTWO  W  EUCHARYSTII

Dyrektorium zaznacza, że najbardziej odpowiednim miejscem na Eucharystię dla dzieci jest kościół. Może go zastąpić inne godne i odpowiednio przygotowane pomieszczenie (DOM nr 25). Duszpasterze winni - w porozumieniu z rodzicami i opiekunami dzieci - wybrać najbardziej odpowiednią porę na Eucharystię, by dzieci były wypoczęte i otwarte na słuchanie Słowa Bożego oraz udział we Mszy św. (DOM nr 26). Jeśli jest dużo dzieci w parafii, dobrze będzie tworzyć mniejsze wspólnoty eucharystyczne w oparciu nie tylko o wiek dziecka, lecz także kierując się poziomem formacji religijnej uczestników i katechetycznego przygotowania (DOM nr 28).

4.  PRZYGOTOWANIE  MODLITEWNE

Należy bardzo starannie przygotować modlitwy mszalne. Nie muszą być one powieleniem modlitw z mszału, lecz ułożone i napisane przez księdza pod kątem tematyki wybranego czytania biblijnego, okresu liturgicznego, przesłania kazania lub zapotrzebowania dzieci (DOM nr 50n). Także wezwania modlitwy powszechnej mogą być ułożone przez dzieci lub spontanicznie przez nie podawane.

Dzieci najtrudniej modlą się wypowiadanymi słowami. Najwięcej radości sprawia im: modlitewna piosenka, modlitwa gestu, modlitwa poprzez taniec. Dodatkowym bodźcem do modlitwy może być gra na różnych instrumentach, szczególnie perkusyjnych. Dlatego konieczne jest przygotowanie śpiewnika liturgicznego dla dzieci i częste próby pozwalające na powtarzanie oraz uczenie dzieci melodyjnych i pogodnych piosenek religijnych przy akompaniamencie dziecięcej orkiestry (DOM nr 30.32). Ponieważ każde zdrowe dziecko jest impulsywne, należy stworzyć warunki do niwelowania nadmiaru energii, np. poprzez elementy ruchu. Posłuży temu zapewne procesyjne wejście dzieci do kościoła, by uświadomiły sobie, że tworzą wspólnotę wokół ołtarza. Podczas wykonywanych śpiewów dzieci mogą klaskać w ręce, kołysać się, tańczyć, grać na instrumentach.

Drugą okazją do ruchu będzie procesja z Ewangelią, przypominająca o obecności Chrystusa głoszącego naukę swojemu ludowi. Trzecią okazją może być procesja dzieci z darami ołtarza (DOM nr 34). Można także wykorzystać dzieci do odegrania scen z Ewangelii czy scen wziętych z życia dzieci.

Ponieważ najrozmaitsze publikacje formują psychikę człowieka, głównie poprzez język obrazu - należy także na Eucharystii zastosować elementy wizualne. Niezbędnymi są: krzyż, ołtarz, paschał, świece, kielich, hostia i komunikanty. Tematyka Ewangelii może być przybliżona poprzez wykorzystanie obrazów, przeźroczy, rekwizytów, kukiełek, żywych aktorów. Także przesłanie wezwań modlitwy powszechnej mogą obrazować bodźce wizualne (DOM nr 36). Dobrze będzie zlecić pewne działania rodzicom, by wobec dzieci byli świadkami czynnego zaangażowania w Eucharystię.

Dyrektorium przypomina, by nigdy nie zmieniać aklamacji i odpowiedzi wiernych na pozdrowienie kapłana, modlitwy Pańskiej, formuły trynitarnej na końcu błogosławieństwa (DOM nr 39). Dokument daje duże możliwości, szczególnie na adaptację liturgii słowa do możliwości percepcyjnych dzieci.

5.  ADAPTACJA  LITURGII  SŁOWA  DO  POTRZEB  DZIECI

Struktura Mszy św. adresowana jest do ludzi dorosłych. Biorąc pod uwagę powyższe stwierdzenie, Dyrektorium zezwala na adaptację liturgii słowa, która w tradycyjnym przebiegu przynosi dzieciom najwięcej trudności. Przygotowując scenariusz liturgii słowa dla dzieci, możemy opuścić jeden czy drugi element rytu wstępnego, a inny z kolei rozbudować (DOM nr 40). Możemy zrezygnować z czytań biblijnych, ograniczając się tylko do Ewangelii (DOM nr 41). Można z Ewangelii wybrać niektóre zdania, bardziej zrozumiałe dla dzieci, byle tylko nie zmienić kerygmatu biblijnego. Jeżeli czytania przeznaczone na dany dzień są za trudne, mało przystępne - możemy posłużyć się czytaniami uwzględniającymi okres liturgiczny (DOM nr 43). O wyborze czytań biblijnych winna decydować nie ilość, lecz ich jakość (DOM nr 44).

Dyrektorium nie zezwala natomiast na zastępowanie tekstu biblijnego jego parafrazą. Zaleca jednak używanie przekładów dozwolonych w katechizacji dzieci (DOM nr 45). Przed czytaniami potrzebne są komentarze, ułatwiające zrozumienie tekstów biblijnych. Tekst biblijny mogą odczytać dzieci z podziałem na role (DOM nr 47). Wydaje się, że nie będzie nadużywaniem przesłania Dyrektorium, gdy przygotuje się z dziećmi inscenizację biblijnego wydarzenia.

Zaleca się, by homilia była oparta na dialogu (DOM nr 48). Mając na uwadze ważną rolę języka obrazu, można w homilii zaprezentować rekwizyty, obrazy, przeźrocza - jako nośniki przedkładanej treści.

Należy z dziećmi przygotować odpowiednie pieśni i piosenki, które mogą zastąpić psalm responsoryjny czy Alleluja przed Ewangelią. Zamiast mszalnego wyznania wiary, dzieci mogą odmówić: pacierzowe (DOM nr 49). Ważną rolę odgrywa końcowe pouczenie przed błogosławieństwem, które winno uwzględniać praktyczne zastosowanie, by następował związek liturgii z życiem (DOM nr 54). Także rodzice winni otrzymać podobne przesłanie wezwań Pana Jezusa do realizacji z dziećmi w domowym kościele.

6.  MODLITWY  EUCHARYSTYCZNE  DLA  DZIECI

Następstwem adaptacji liturgii słowa dla dzieci, przedłożonym w Dyrektorium są modlitwy eucharystyczne znajdujące się w mszale na str. 353*, 359*, 363*. Wydaje się, że najbardziej klarowną jest druga modlitwa eucharystyczna. Pozostałe zawierają wiele treści, które stanowią kompendium historii zbawienia, lecz przez dzieci są odbierane jako bardzo trudne. Potrzebne jest przygotowanie propozycji pozostałych modlitw eucharystycznych dla dzieci, uwzględniających możliwości percepcyjne danego wieku. Także katecheci winni zaproponować lekcjonarz czytań oraz odpowiadający im śpiewnik, przeznaczony do Eucharystii dla dzieci.

Przez kilka lat prowadziłem przewodnictwo liturgiczne i głosiłem kazania dla dzieci w jednej z parafii Częstochowy, według wytycznych Dyrektorium Mszy św. z udziałem dzieci. Eucharystia trwała około 35-40 minut. Dzieci z radością angażowały się na Mszy św. poprzez śpiew z gestami, śpiew-taniec, dialogowane kazania, spontaniczną modlitwę powszechną, procesję z darami itd. Obecnie stanowią duże grono młodzieży czynnie zaangażowanej w życie parafialnego Kościoła. Chociaż korzystają z katechezy w szkołach, tworzą kilkudziesięcioosobowy chór młodzieżowy przy parafii, wielu chłopców spełnia funkcje ministrantów i lektorów. Oprawa Mszy św. niedzielnej i świątecznej przypomina celebrowaną w katedrze przez kleryków seminarium. W sondażu przeprowadzonym wśród młodzieży, ankietowani obiektywnie stwierdzili, że doświadczenie radości, czynnego zaangażowania wyniesione ze Mszy św. w okresach: dziecięcym i wczesnoszkolnym, pogłębianego poprzez dalszą eucharystyczną formację, zaowocowało świadomym udziałem w parafialnej Eucharystii w wieku młodzieńczym.

W liturgicznym formowaniu dzieci ważne zadanie do spełnienia mają katecheci. Należy otwierać przy parafiach świetlice dziecięco-młodzieżowe, w których będą funkcjonowały różne kółka zainteresowań: liturgiczne, wokalne, muzyczne. Na spotkaniach z dziećmi zainteresowanymi pracą owych kółek, możemy formować do czynnego i radosnego przeżywania Eucharystii, w której uczestnicy doświadczą spotkania z Jezusem i Jego słowem.

opr. ab/ab