Rozpoznanie i kształtowanie stosunków społecznych w klasie szkolnej jako podstawa działalności wychowawczej

Cały proces dydaktyczny i wychowawczy w klasie szkolnej ma bardzo konkretne i silne uwarunkowania interpersonalne i społeczne (interakcja społeczna). Każda grupa uczniów, pozostająca przez pewien czas razem, tworzy normy wspólnego zachowania. Klasa to określona zbiorowość ludzka, w której rządzą pewne prawa, i których żaden nauczyciel i wychowawca nie powinien lekceważyć, ale w miarę trafnie je poznawać i odczytywać, podejmując działania wychowawcze mające na względzie nie tylko osiągnięcie określonych celów dydaktycznych, ale przede wszystkim celów wychowawczych (np. stwarzanie optymalnych warunków do współpracy uczniowskiej, zapobieganie lub eliminowanie konfliktów).

Większość uczniów jest bardzo wrażliwa na otaczającą atmosferę społeczną. Od niej zależą wyniki w nauce, jak również generalny stosunek do szkoły, do innych ludzi oraz podatność na wpływy wychowawcze szkoły, która ma ogromne znaczenie w kształtowaniu osobowości człowieka.

W szkole uczeń "korzysta" z wiadomości innych, konfrontuje je, poszerza, jest ustawicznie dopingowany w tym kierunku, jest poddawany presji norm grupowych. Układ norm obowiązujących w klasie tworzy swoistą atmosferę. Szczególnie ważne są tzw. normy nieformalne, które obowiązują w społeczności klasowej i tworzą określoną kulturę klasy. Poznanie tej kultury jest nieodzowne z punktu widzenia wychowawczego.

Tak więc uczniowie, kontaktując się ze sobą w szkole i poza szkołą, stwarzają określone normy zachowań, które regulują stosunki w społeczności klasowej. Nieuwzględnianie tych prawidłowości może osłabić lub wypaczyć wpływ dydaktyczno-wychowawczy na uczniów. ^[ 1 ]

Patrząc na klasę jako na określoną strukturę społeczną mówimy o tzw. prymacie zbiorowości. Składa się ona z uczniów, którzy interesują się sobą nawzajem. Przebywając ze sobą, wykonując podobne zadania i doświadczając podobnych zagrożeń, uczniowie tworzą pewne trwalsze relacje. Z jednej strony, widzą siebie na tle klasy jako człony pewnych stosunków interpersonalnych; z drugiej - cała zbiorowość klasowa nabiera swoistego charakteru w zależności od typu relacji, odniesień, powiązań i zależności, które w niej dominują. Wychowawca ma do czynienia z klasą jako swoistego rodzaju organizmem o specyficznych cechach, a nie tyle z pojedynczymi, wyizolowanymi wychowankami. Dlatego coraz bardziej musi liczyć się z reakcją klasy jako całości. W swoich działaniach wychowawczych jest zobowiązany postrzegać ucznia jako jednostkę, w której odkrywa swoiste potrzeby rozwojowe i odczytuje je w odniesieniu do całej grupy klasowej. ^[ 2 ]

Innym kryterium czy też punktem odniesienia przy ustalaniu charakteru relacji istniejących w grupie klasowej są tzw. obyczaje towarzyskie. Szkoła nie jest dla ucznia tylko miejscem zdobywania wiedzy; znaczną część czasu wypełniają różnorakie kontakty z innymi uczniami, bezpośrednio nie podyktowane zadaniami poznawczymi. W szkole rodzą się przyjaźnie, ale i wzajemne niechęci. Jedni starają się zdobyć przewagę, drudzy - w sposób mniej lub bardziej bierny i uświadomiony - poddają się temu.

W szkole podstawowej, zwłaszcza w młodszych klasach, stosunki między dziećmi są zasadniczo wypadkową typowych reakcji odpowiadających poziomowi ich wiekowego rozwoju. W szkole średniej są bardziej "twórcze", oryginalne i złożone - to znaczy, że na ich kształt ma wpływ wiele elementów osobowościowych i kulturowych. Obyczaje towarzyskie układają się "między dwoma biegunami, z których jeden reprezentuje obyczaje «twarde», drugi zaś «miękkie». Są więc obyczaje, które - niezależnie od tego, czy regulują rozmowy na przerwie, zachowanie się na prywatce, sposób dochodzenia własnych praw czy jakąkolwiek inną dziedzinę życia społecznego - mają kilka wspólnych cech: od partnerów interakcji wymagają otwartości i wzajemnej wrażliwości na własne potrzeby psychiczne, nakazują życzliwość i udzielanie sobie pomocy, wspierają egalitarne i nacechowane tolerancją stosunki interpersonalne. (...) Otwartość, wrażliwość, życzliwość i równość to cechy definiujące «miękkie» obyczaje towarzyskie. Ich przeciwieństwa: zamknięcie, rzeczowość, dążenie do dominacji i nierówność - to cechy charakterystyczne dla obyczajów «twardych». Ze szczególną wyrazistością oba rodzaje obyczajów towarzyskich pojawiają się w stosunkach między chłopcami i dziewczynami. Tam, gdzie panują obyczaje «miękkie», społeczne różnice między płciami się zacierają. Chłopcy mogą przyjaźnić się z dziewczynami, dziewczyny pomagać chłopcom, itp. Obyczaje «twarde» wprowadzają ostry podział między płciami według stereotypowego obrazu władczego mężczyzny i uległej kobiety". ^[ 3 ]

Obyczaje "miękkie" dominują w szkołach typu licealnego, obyczaje "twarde" w szkołach technikalno-zawodowych. Profil obyczajów towarzyskich jest uzależniony również od środowiska rodzinnego ucznia, ewentualnej zależności subkulturowej, pochodzenia społecznego uczniów, miejsca usytuowania szkoły, od sposobu sprawowania władzy w szkole.

Osobny problem stanowi zjawisko znęcania się jednych uczniów nad drugimi czy też kreowanie tzw. "kozła ofiarnego". Zjawiskom tym mogą sprzyjać pewne uwarunkowania sytuacyjne (np. bycie najmłodszym, trudna sytuacja materialna, pochodzenie społeczne lub religijne) albo pewne "predyspozycje" jednostki (np. upośledzenie fizyczne połączone ze słabymi zdolnościami intelektualnymi).

2. Struktura zespołu klasowego

Im dłużej nauczyciel kontaktuje się z daną klasą, tym łatwiej pozna jej wewnętrzną strukturę wzajemnych zależności; odkryje, że klasa jest podzielona na podgrupy, że istnieją różnice we wzajemnym odnoszeniu się do siebie poszczególnych członków zespołu. W strukturze grupy zawarty jest układ miejsc, jakie zajmują poszczególni jej członkowie względem siebie. Samo zaś miejsce w tej strukturze stanowi o pozycji jednostki.

Można powiedzieć, że struktura grupy to wzajemny układ stosunków między poszczególnymi uczniami. Jednym z podstawowych zadań jest ustalenie: według jakiego kryterium (według jakich kryteriów) tworzy się układ zależności? Przejawy funkcjonowania takich struktur mogą być bardzo różne i mogą uwidaczniać się w postaci takich zjawisk jak poszturchiwanie przez kolegę, odpisywanie lekcji, opowiadanie treści lektur szkolnych, dawanie kanapek, wymuszanie składek pieniężnych, szantaż, zastraszanie, itp.

"Biorąc pod uwagę różne możliwe podejścia, w klasie można wyróżnić struktury tworzone według następujących kryteriów:

• kryterium osiągnięć w nauce,
  
• kryterium gotowości do wykonywania prac i posłuszeństwa,
  
• kryterium przewodzenia i podległości,
  
• kryterium podejmowania różnych ról społecznych,
  
• kryterium porozumiewania się,
  
• kryterium atrakcyjności poszczególnych osób wobec siebie.
  

Struktury tworzone według dwóch pierwszych kryteriów są na ogół nauczycielom dobrze znane i stanowią podstawę oceny uczniów. Struktura według kryteriów porozumiewania się jest zwykle związana ze strukturą ogólnej atrakcyjności". ^[ 4 ]

Informacje o istniejącej strukturze klasy najczęściej i najlepiej zdobywa się dzięki obserwacji tzw. luźnej i poprzez badania socjometryczne. Wśród badań socjometrycznych najbardziej wartościowa jest klasyczna technika opracowana przez J. L. Moreno w 1934 r.

"Socjometria to metoda, która przedmiotem swoich badań czyni nieformalne stosunki społeczne w grupie formalnej. Są to dobrowolnie i samorzutnie nawiązane więzi interpersonalne między dziećmi. Stosowanie tej metody umożliwia poznanie uczniów dominujących w zespole klasowym (tzw. gwiazdy socjometryczne), wzajemne sympatie i antypatie, akceptację i izolację uczniów w klasie, grupki nieformalne (tzw. «paczki» - «kliki»), stosunki odrzucenia i polaryzacji, czy też pozycję społeczną zajmowaną przez uczniów w hierarchii stosunków nieformalnych w grupie. Aby poznać ww. układy i struktury stosunków społecznych, każda jednostka należąca do grupy (klasy) wybiera osoby z tej samej grupy (klasy), które są dla niej szczególnie interesujące (atrakcyjne) lub mało interesujące (nieatrakcyjne), ze względu na podaną sytuację zawartą w postawionych jej pytaniach, w których zawarte są różne kryteria wyboru, a zwłaszcza pozytywne i negatywne". ^[ 5 ]

Badanie socjometryczne polega na postawieniu pytania (pytań) każdemu z członków zespołu, pod kątem ustalenia kogo obdarza on szczególnymi uczuciami sympatii, szacunku, zaufania, ceni jego określone zdolności. Nie powinno się raczej stawiać kryteriów negatywnych. Ważne jest wyraźne określenie kryterium. Oto przykładowe pytania:

• Gdybyś miał trudności z odrabianiem lekcji, kogo z klasy poprosiłbyś o pomoc?
  
• Z kim z klasy pojechałbyś najchętniej na trzydniową wycieczkę?
  
• Kogo chciałbyś uważać za swojego największego przyjaciela?
  
• Z kim chciałbyś porozmawiać o swoich kłopotach i zmartwieniach?
  

"Organizując badanie socjometryczne należy pamiętać, że uczniowie powinni znać przyczynę pytania, potrzebne jest więc uzasadnienie ze strony nauczyciela. Najlepiej jest, gdy dysponuje się planem wykorzystania wyników, np. pytanie o chęć wspólnego siedzenia w ławce ma służyć temu, by potem życzenia te zrealizować. Co więcej, kryterium wyboru musi być - z punktu widzenia ucznia - realistyczne.

W badaniach socjometrycznych liczba wyborów może być ograniczona lub nieograniczona. Im większa jest liczba wyborów, tym więcej uzyskujemy informacji, ale i tym większe mamy trudności z opracowaniem materiału. Praktyczne wydaje się ograniczenie wyborów do trzech; w opracowaniu można potem uwzględnić znaczenie wyboru pierwszego, drugiego i trzeciego. (...) Trzeba bardzo ostrożnie odnosić się do wyników badania socjometrycznego w klasie. Raczej nie należy tych spraw omawiać publicznie, a już zupełnie nie wolno wskazywać, kto jest odrzucany, czy wyjawiać wobec wszystkich, kto kogo lubi, a kogo nie lubi". ^[ 6 ]

3. Przywództwo w zespole

W grupie uczniów są zwykle tacy, którzy mają większe od innych możliwości kierowania zachowaniem swoich kolegów. W zbiorowości szkolnej dosyć łatwo kreują się role przywództwa i związany z tym wpływ na innych. Pojawia się problem akceptowania świata wartości, problem rywalizacji, problem samodecydowania.

"Ci, którzy wywierają taki wpływ, bywają nazywani nieformalnymi przywódcami zespołu. W klasie może być jeden uznany przywódca, kilka osób tworzących swoistą elitę, a nawet kilku konkurencyjnych przywódców. Rozpoznanie, kto jest nieformalnym przywódcą zespołu, ma wielkie znaczenie, ponieważ pozwala nauczycielowi zorientować się w tym, jakiego rodzaju wpływy mogą się rozpowszechniać wśród uczniów oraz czy istnieją szanse, by nieformalny przywódca stał się formalnie uznawanym prze nauczyciela kierownikiem, np. przewodniczącym samorządu.

Dobrze jest więc znać odpowiedź na następujące pytania:

• Kto jest nieformalnym przywódcą zespołu klasowego?
  
• Jakie możliwości wywierania wpływu ma przywódca?
  
• W jakich dziedzinach szczególnie zaznacza się jego wpływ?
  
• Jakie czynniki decydują o tym, że właśnie on jest traktowany jako przywódca?
  
• Jakie właściwości charakteryzują osoby najbardziej skłonne do podporządkowania się?
  

Zagadnienie to można badać stosując obserwację, socjometrię, ankiety. Oto przykład pytania ankietowego na omawiany temat.

Ktoś, kto chce się w klasie wybić i zyskać uznanie kolegów lub koleżanek, musi... (zaznacz 2 najważniejsze zdania):

• być dobrym sportowcem,
  
• modnie się ubierać,
  
• mieć dobre stopnie,
  
• być uczciwym,
  
• mieć bogatych rodziców,
  
• znać się na muzyce i piosenkach,
  
• być przystojnym,
  
• umieć kulturalnie zachować się w towarzystwie,
  
• być inteligentnym (...)". ^[ 7 ]
  

4. Wnioski wychowawcze

W kontekście powyższych rozważań można przyjąć, że kształtowanie stosunków społecznych w klasie powinno stawiać sobie za cel rozwijanie i umacnianie u wychowanków samoakceptacji i poczucia bezpieczeństwa, gdyż od tego typu postaw zależy w dużej mierze kształt relacji wspólnotowych. "Jednostki, które akceptują siebie, ujawniają głęboką wiarę w wartości i zasady. Są zdolne postępować według własnego rozeznania, bez przesadnego poczucia winy. Czują się jedyne w swoim rodzaju. Uważają, że nie są ani lepsze, ani gorsze, niezależnie od różnic w zakresie poszczególnych zdolności. (...) Są wrażliwe na potrzeby innych ludzi, na panujące zwyczaje, a zwłaszcza wiedzą, że nie można być szczęśliwym kosztem drugich. (...)

Jednostki, którym towarzyszy w ich życiu poczucie bezpieczeństwa, ujawniają świadomość tego, że są lubiane przez innych, akceptowane, traktowane serdecznie. Posiadają wyraźne poczucie przynależności do grupy, mają jasną świadomość własnego, właściwego w niej miejsca. Są spontaniczne w swoich relacjach i zachowaniu, posiadają zdolność do otwarcia się na świat i innych, a nie tylko na siebie, na własne «ja». Spostrzegają drugich jako osoby z natury dobre, miłe, przyjacielskie, życzliwe i serdeczne". ^[ 8 ]

Istnieje cały szereg niewłaściwych czy wręcz patologicznych zachowań uczniów (np. zachowania lękowe, bierne, nerwowe, agresywne, negatywistyczne, autodestrukcyjne), wobec których wychowawca nie może pozostać obojętny. Niektóre z nich dotyczą wprost zaburzeń w kontaktach międzyludzkich i można próbować je korygować. ^[ 9 ]

Poczucie wartości ucznia umacnia się w atmosferze zaufania, przeżywania nawet najmniejszych sukcesów. Nieśmiałość leczy się przez nieformalne rozmowy. Wobec uczniów biernych pomocne jest włączanie ich do uczestniczenia w realizacji zespołowych zadań, dawanie możliwości samodzielnych decyzji i wyborów, przezwyciężanie pesymistycznego nastawienia do życia. Wobec uczniów nerwowych szkoła, wbrew pozorom, może stać się środowiskiem terapeutycznym, stwarzając odpowiedni klimat pedagogiczny, który jest oparty na życzliwości nauczycieli wobec uczniów i ma na celu zwiększanie ich psychicznej odporności, stwarzanie poczucie oparcia. Głównym problemem uczniów agresywnych jest zredukowanie szkolnego źródła frustracji wyzwalającego agresję i ukształtowanie takiego obrazu świata, w którym można osiągać własne zamierzenia bez używania przemocy.

Kształtowanie stosunków społecznych w klasie domaga się stworzenia w niej odpowiedniej atmosfery społeczno-uczuciowej. Gdy uczniowie angażują się uczuciowo, zaspokajają swoje potrzeby emocjonalne, znajdują satysfakcję to nie tylko proces dydaktyczny przebiega sprawniej, ale przede wszystkim możliwa jest realizacja celów pedagogicznych i wychowawczych. ^[ 10 ] Nikt bardziej niż nauczyciel nie ma wpływu na stworzenie odpowiedniego klimatu emocjonalnego w klasie. Stąd rodzi się pytanie: Jak to czyni i czy sam ma ku temu odpowiednie predyspozycje i kompetencje?

opr. ab/ab