Komunikacja wychowawcza

W każdej relacji wychowawczej dominują dwa aspekty zasadnicze: aspekt treściowy oraz aspekt relacyjny. Chcemy skoncentrować się na drugim elemencie i przybliżyć niektóre teoretyczne zasady zdrowej, poprawnej komunikacji międzyludzkiej. Wychodzimy z założenia, że czysta informacja nie wystarczy, by była gwarantem jej przejęcia ze strony odbiorcy. Trzeba powiedzieć, że takiej gwarancji właściwie nigdy na dobrą sprawę nie będzie. Pewien relatywizm jest nieunikniony i może być objawem dojrzalszego podejścia do rzeczywistości, albo skutkiem nieogarniętego "przeładowania" informacyjnego.

Aby jednak informacja mogła stać się własnością osoby, do której jest adresowana, musi:

1. albo sama w sobie być interesująca lub ważna;
   
2. albo być interesująca lub ważna dla osoby, do której jest skierowana;
   
3. albo sposób jej zakomunikowania jest taki, że informacja nabiera znaczenia dla osoby, do której jest skierowana.
   

W tym trzecim punkcie dotykamy aspektu, który najbardziej łączy się z problematyką dobrego komunikowania się. Gotowych recept i rozwiązań problemu dobrej komunikacji po prostu nie ma. Można jednak przedstawić różne elementy komunikacji w powiązaniu ze skutkami, jakie za sobą pociągają. Poprawniej jest nie wartościować tych skutków. Dlatego zamiast mówić o złej komunikacji, można użyć sformułowania, że komunikacja jest nieskuteczna.

Mając na uwadze proces ludzkiego porozumiewania się, możemy mówić o tzw. trójkącie komunikacyjnym:

1. to, co zostaje powiedziane (treść przekazu),
   
2. ten, który mówi (nadawca),
   
3. adresat przekazu (odbiorca).
   

2.  ELEMENTY  KOMUNIKACJI  WYCHOWAWCZEJ

Nie jest rzeczą prostą wyselekcjonowanie tego, co jest istotne w procesie komunikacji wychowawczej. Wielu autorów starało się zwrócić uwagę na konkretne trudności w określeniu, czym jest proces komunikacji i jakie elementy odgrywają w nim najważniejszą rolę. ^[ 1 ]

Dla jednych każda akcja edukacyjna jest "filtrowana" przez cały świat wewnętrzny odbiorcy. Trudno określić, jak modyfikowana jest treść przekazu (np. przez uwarunkowania o charakterze subiektywnym - ktoś mówi o czymś, co jest mu bliższe, na swój sposób to postrzega). Tym trudniej stwierdzić, jaki wpływ wywiera cały świat symboliczny, kryjący się w człowieku, na dynamikę jego relacji. Ta dynamika jest jeszcze bardziej uzależniona nie tylko od wewnętrznego świata nadawcy, ale również od świata (jego bogactwa), jaki mają w sobie słuchacze.

Nie wystarczy, że mówimy tym samym językiem, aby się porozumieć. Sama płaszczyzna intelektualna jest bardzo ważna, ale nie wystarcza. Świat przeżyć dotyczący sfery emocjonalnej, decyduje nieraz bardzo głęboko, jak będzie się układał dialog komunikacyjny. To więc, co jest nieodzowne w relacji, to zwrócenie uwagi na zaangażowanie partnerów, chęć nawiązania więzi, jako wspólnej płaszczyzny porozumienia, nieodzownej dla celów wychowawczych.

Trzeba powiedzieć, że jakość relacji wychowawczych to wynik wielu czynników ze sobą powiązanych. To jakość dialogu słownego i tego bezsłownego - niewerbalnego. ^[ 2 ] Nie bez znaczenia są też czynniki sytuacyjne i instytucjonalne (np. rodzaj tzw. przestrzeni wychowawczej, ilość uczniów w klasie, organizacja zajęć, relacje pomiędzy nauczycielem a uczniem, itp.). ^[ 3 ]

Wokół tych wszystkich czynników (elementów) tworzy się klimat, czyli atmosfera wychowawcza sprzyjająca lub przeszkadzająca procesowi wychowania. Ten klimat towarzyszy całemu procesowi. Nie istnieje on obok albo ponad procesem wychowania. Wszystkie elementy są po prostu ważne.

W przypadku katechety dochodzą do głosu jeszcze inne czynniki, z których najważniejszym jest motywacja religijna. Wydawać by się mogło, że dobry poziom życia religijnego powinien być gwarantem dobrej komunikacji międzyludzkiej, a szczególnie tej dotyczącej relacji wychowawczej. Tymczasem rzeczywistość wydaje się o wiele bardziej złożona. Niestety, czasem braki ludzkie kładą się cieniem na cały proces komunikacji wychowawczej lub duszpasterskiej.

Komunikacja wychowawcza jest ważnym wycinkiem tej całej rzeczywistości, którą określamy jako relacje społeczne, a które bada psychologia rozwojowa i społeczna. ^[ 4 ]

Kierunek psychoanalizy podkreśla, że jakość komunikacji wychowawczej będzie do końca uzależniona lub będzie pod dużym wpływem tego, co zostało zakodowane w człowieku w wieku dziecięcym czy nawet już prenatalnym. Ten kierunek psychologiczny podkreśla bardzo mocno uwarunkowania rozwojowe i twierdzi, że na relacje człowieka dorosłego mają ogromny wpływ jego pierwsze relacje społeczne, a szczególnie relacja do matki. W wielu badaniach zostało stwierdzone, że osoby, które w wieku dziecięcym doznały odrzucenia lub braku miłości ze strony matki, przeżywają trudności w relacjach, doświadczając dużego poziomu niepokoju.

Z kolei teorie kolektywistyczne, akcentujące dominującą rolę elementu nacisku społecznego, podkreślają, że relacja wychowawcza ma przygotować wychowanka do spełniania przyszłych ról w życiu społecznym.

W procesie komunikacji szczególną rolę odgrywa lider - kierownik grupy. Wyróżniamy przynajmniej trzy typy postaw prezentowanych przez lidera grupy: styl autorytarny, styl określany mianem laissez faire, oraz styl demokratyczny.

Lider autorytarny dominuje nad grupą w każdym wymiarze.

Lider posługujący się stylem laissez faire jest zupełnie pasywny wobec zespołu (np. uczniów). Członkowie zespołu sami mogą wybierać to, co chcą robić. Pomaga im tylko w momencie, gdy sobie tego życzą. Unika chwalenia i krytyki.

Lider demokratyczny ukazuje zadanie, jego cel, zachęca uczniów do pracy i dyskretnie towarzyszy, sprawiedliwie rozdziela pochwały i krytykę. Do uczniów należy dyskusja, jak doprowadzić zadanie do końca.

Jeżeli chodzi o wyniki komunikacji w grupie z liderem autorytarnym, to uczniowie okazali się o wiele bardziej nerwowi, zostały mało rozwinięte formy współpracy. W grupie demokratycznej było o wiele mniej napięć. Stosunek do wychowawcy był nacechowany zaufaniem.

W grupie laissez faire osiągnięto najmniejsze wyniki. Dał się odczuć klimat niezadowolenia.

Gdybyśmy chcieli obrazowo przedstawić cały proces komunikowania się, to przedstawiałby się on jako skrzyżowanie dwóch prostopadłych linii:

• maksymalna kontrola - minimalna kontrola
  
• odrzucenie (chłód emocjonalny) - szacunek (ciepło emocjonalne, sympatia).
  

3.  PROBLEM  KONTROLI

Kontrola jest czymś nieodzownym w życiu społecznym. Podobnie w relacjach wychowawczych konieczność kontroli bierze się z faktu, że wychowankowie nie są w pełni samowystarczalni i samoodpowiedzialni. Wychowawca posiada prawo do kontroli. To prawo i zarazem obowiązek nabiera pełnego wyrazu, gdy wychowawca cieszy się autorytetem. Autorytet zaś bierze się nie z samego faktu bycia wychowawcą, ale z posiadania określonych kompetencji i postaw moralnych. O ile wszyscy zgadzają się, że wychowawca musi być przewodnikiem wychowanka, to nie ma zgodności co do form, jakości i ilości kontroli.

Przewodnik autorytarny lub dominujący:

• ogranicza zachowanie wychowanków;
  
• prezentuje normy instytucjonalne w sposób sztywny i nalega na ich przestrzeganie;
  
• wymaga uznania własnej wyższości w kompetencjach, zdolnościach itp.;
  
• okazuje rezerwę, dystans i domaga się respektu w roli wychowawcy;
  
• kontroluje niewłaściwe postawy metodą konfrontacji lub karania;
  
• relacja wychowawca-wychowanek jest typu wyższy-niższy;
  
• wychowanek nie może czuć się autorem czegokolwiek, jest tylko odtwórcą;
  
• wychowawca zataja istotne wiadomości dla siebie;
  
• unika wspólnego podejmowania decyzji;
  
• poleca wypełnianie zadań przez uczniów lub wykonuje je sam nie wierząc w ich kompetencje;
  
• zaniedbuje zainteresowania i potrzeby wychowanków, cenzuruje ich idee i opinie.
  

W przypadku wychowawcy autorytarnego sposób komunikowania informacji jest: bezpośredni (poprzez rozkazy, interpelacje, moralizacje, monologi) lub pośredni (poprzez przerywanie komunikacji, komunikowanie w sposób bezosobowy, zmiany tematu).

Tego typu styl komunikacyjny nie umożliwia wzajemności relacji (jest ona jednokierunkowa), ma negatywne konsekwencje dla wzajemnego porozumiewania się, negatywnie wpływa na rozwój osobowości.

Drugą postawą wychowawczą i zarazem komunikacyjną jest postawa antyautorytarna. Nie jest łatwo ją opisać. Wydaje się pusta. U jej podstaw leży pedagogika, która akcentuje tendencje autorealizacyjne osoby w sensie spontaniczności i permisywizmu. ^[ 5 ] Jest skierowana przeciwko dominującym strukturom społecznym, uważanym za represyjne. Ideologicznie opiera się na psychoanalizie w połączeniu z filozofią marksistowską. Jest rzeczą oczywistą, że taki styl oddziaływania wychowawczego jest bardzo kontrowersyjny i niebezpieczny zarówno w wymiarze indywidualnym, jak i społecznym.

Trzecim podstawowym stylem komunikacji jest bazowanie na autorytecie. W każdej grupie edukacyjnej podstawową sprawą jest ustalenie celów, do jakich grupa dąży. Generalnie takimi celami wydają się być: ułatwienie rozwoju osobowego i osiągnięcie autonomii i odpowiedzialności. Szczególna rolę ma w tym procesie do spełnienia lider, zwłaszcza wtedy, kiedy cieszy się on prawdziwym autorytetem.

W oddziaływaniu wychowawczym chodziłoby o zakomunikowanie potrzeby pewnej syntezy dialektycznej, tzn. umiejętności pogodzenia sprzeczności: władzy i wolności, prowadzenia kogoś i pozwalania wzrastać spontanicznie, postawy negacji i permisywizmu.

Ponadto:

• wychowawca musi być świadomy swojej roli i umiejętnie wykorzystywać swoją wyższość;
  
• powinien być protagonistą i stymulować protagonizm młodzieży;
  
• musi posiadać zdolność dialogu, który staje się jedynym sposobem na nawiązanie pozytywnych relacji, chociaż to nie oznacza, że uda się uniknąć wszelkich problemów;
  
• należy zachować charakter społeczny relacji, tzn. pamiętać, że nie jest się odizolowanym od "reszty świata";
  
• należy mieć na względzie każdą indywidualną osobę i jej rozwój psychiczny.
  

W komunikacji opartej na autorytecie chodzi o realizację swoistego rodzaju przewodnictwa, które uwzględnia:

1. konkretne warunki;
   
2. osobowość wychowawcy (inteligencja, poczucie humoru, sprawiedliwość, ekstrawersja).
   
3. typ motywacji komunikowania się, który może być negatywny lub pozytywny (przy czym negatywny typ motywacji może być spowodowany potrzebą autoafirmacji, dominacji i pokazywania wyższości nad innymi);
   
4. organizowanie kontekstu wychowawczego, który odwołuje się do społecznych norm działania (wychowanie odwołujące się do problemów, którymi żyje dane społeczeństwo).
   

Mówiąc o kierowaniu z autorytetem mamy na myśli konkretne typy działań wychowawczych, które w zasadzie odnoszą się do trzech rzeczywistości i przechodzą od trzech negatywnych - przeciwstawnych postaw w kierunku sytuacji optymalnych:

1. od narzucania czegoś z góry do umiejętności współpracy;
   
2. od indoktrynacji do umiejętności samookreślenia;
   
3. od biernego poddawania się komuś do umiejętności bycia współodpowiedzialnym.
   

Z tego względu oddziaływanie wychowawcy powinno zostawiać przestrzeń dla wychowanków - tak, aby oni również mogli w wielu sprawach o sobie decydować. Wychowawca wspiera współpracę ze strony wychowanków, kiedy ułatwia sprawiedliwy podział zadań na bazie zdolności i kompetencji każdego; kiedy wspiera motywacje, zainteresowania i zdolności każdego; kiedy stymuluje klimat wzajemnej współpracy; kiedy pozwala, żeby wychowankowie mieli te same doświadczenia i próbowali być twórczymi w tym, co robią; kiedy aprobuje w miarę możliwości zdanie innych.

W ukierunkowaniu zmierzającym do samookreślenia - autodefiniowania się - określenia celu życia chodzi o ułatwienie młodym znaczącego ukierunkowania wobec zasadniczych treści własnego życia, aby odpowiedzialnie podejmowali decyzje obecne i przyszłe. Szczególną rolę odgrywają w tym procesie bezpośrednie interwencje słowne, a także świadectwo autentyczności ze strony wychowawcy. Autentyczność zakłada i stymuluje znaczący kontakt socjo-afektywny. Tutaj może niekiedy pojawiać się problem fascynacji wychowawcą, która "przeszkadza" wychowankom być autonomicznymi.

Ukierunkowujące działanie wychowawcze powinno odnosić się do konkretnych sytuacji życiowych, pokazywać konsekwencje niektórych wyborów, zachęcać wychowanków, aby dokonywali wyborów odpowiedzialnych.

Od strony sposobów komunikacji niezbędna jest tutaj odpowiedzialność pedagogiczna, która zakłada świadomość, że moralizowanie, dogmatyzacja stanowisk, jednostronność interpretacji - rodzą zachowania obronne: słuchanie selektywne, brak porozumienia, niepokój, agresję.

Wychowanie zmierzające w kierunku kształtowania postawy współodpowiedzialności zakłada stosowanie prewencji, a więc rozwój pozytywnych postaw wobec dyscypliny i autodyscypliny. Normy powinny mieć charakter konstruktywny i realny.

4.  WYMIAR  EMOCJONALNY  KOMUNIKACJI

Jak to już zostało zaznaczone, w procesie komunikacji olbrzymią rolę odgrywa klimat relacji między komunikującymi się stronami. Możemy być pewni, że zachowania emocjonalne wychowawcy będą się odzwierciedlać u wychowanków. Postawy wychowawców mogą wzmacniać albo osłabiać konstrukcję osobowościową wychowanków.

Realizacja tzw. postawy socjoafektywnej zakłada posiadanie i nieustanne kształtowanie dojrzałości psychicznej, na którą składają się elementy treściowe (zdolności intelektualne, odniesienie do świata wartości, relacje interpersonalne) oraz elementy formalne (czyli parametry służące określeniu stopnia osiągnięcia stabilności, autonomii i integracji).

Emocjonalny wymiar komunikacji może być zakłócony poprzez niedojrzałość psychiczną. Tego typu niedojrzałość przejawia się najczęściej w sytuacji, gdy:

• ktoś posiada strukturę osobowości typu narcystycznego lub egocentrycznego, zachowuje się w sposób wrogi lub obojętny;
  
• ktoś miał wiele doświadczeń negatywnych w dzieciństwie, co zniekształciło rozwój poczucia przynależności, dlatego rozwinął sztuczny projekt życia i chce w ten sposób osiągnąć przewagę w stosunku do innych;
  
• ktoś ma niskie poczucie (koncepcję) samego siebie, a więc stara się "wypłynąć" poprzez osiągnięcie aprowacji i bliskości ze strony innych;
  
• ktoś jest ofiarą stanów lękowych, brakuje mu kompetencji komunikatywnych, by wejść ze swoimi doświadczeniami w relacje z innymi;
  
• ktoś nie jest w stanie być w kontakcie (panować) nad własnymi przeżyciami (potrzebami, zainteresowaniami, ideami, przekonaniami), dlatego przeżywa ciągle wewnętrzne konflikty, które objawiają się w postaci stanów emocjonalnej awersji (wahania humoru, stany depresji i agresji), co ma negatywny wpływ na sposób porozumiewania się z innymi;
  
• ktoś posiada niski poziom tolerancji na dwuznaczność i frustrację - stąd częste napięcia emocjonalne, które zostają przenoszone na wychowanków.
  

5.  WNIOSKI  KOŃCOWE

Mając na uwadze, że całe zachowanie człowieka jest komunikacją, nie możemy nie komunikować, a więc tym bardziej należy uczyć się, jak to robić doskonalej. Problem komunikacji wychowawczej jest fenomenem multimedialnym i wielopłaszczyznowym. My zwróciliśmy uwagę jedynie na aspekt słowno-osobowościowy, który ma na celu: wyrazić myśli i pragnienia, nawiązać kontakt z innymi, podzielić się informacjami.

W poprawnym procesie komunikacyjnym chodzi o ustalenie wspólnej płaszczyzny, w której doświadczenia, myśli, informacje, uczucia, będą mogły być nawzajem przekazywane w sposób skuteczny. "Wiele razy nie rozumiemy, ponieważ nie chcemy zrozumieć i nie rozumieją nas, ponieważ tak naprawdę nie jesteśmy zainteresowani, by nas zrozumieli. Dobra wola i powód są integralną częścią komunikacji. Komunikować, znaczy konfrontować dwie logiczne tezy: logikę wymiany, przeciwstawiając się logice dominacji czy posiadania. Komunikacja oznacza dokonywanie wyboru pomiędzy dwiema alternatywami: wymianą poglądów, albo - co się zdarza często - chęcią dominacji nad rozmówcą, aby zwyciężyć. Dominować i zwyciężyć jest przeciwstawne temu, co się rozumie przez komunikację". ^[ 6 ]

W zdrowej pedagogice, a tym bardziej w pedagogice odwołującej się do wartości chrześcijańskich, naczelną zasadą kierującą całym procesem wychowania jest miłość pedagogiczna, której celem jest optymalny rozwój naturalny i duchowy wychowanka.

opr. ab/ab