Czas wykorzystany na katechezie

"Wszystko ma swój czas i jest wyznaczona godzina na wszystkie sprawy pod niebem..." (Koh 3,1). Także katecheza ma swój czas, który ją określa. ^[ 1 ] W realiach szkoły obiektywnie istniejące 45 minut lekcji to dla jednych dużo, dla innych ciągle za mało. Subiektywnie przeżywany czas każdej jednostki lekcyjnej skłania do refleksji nad jego najefektywniejszym wykorzystaniem.

Czas jest jednym z najważniejszych czynników dydaktycznych, na które jako katecheta mam wpływ. Planując swoje zajęcia decyduję: ile czasu przeznaczyć na określone tematy, jak rozporządzić czasem uczniów, ile z niego poświęcić na naukę, a ile na jej przygotowanie. Uczniów powierzono mojej odpowiedzialności. Wiem, że nie jest łatwo dysponować ich czasem. Wymaga to ode mnie dokładnej znajomości programu (celów, treści), zasad dydaktycznych, a przede wszystkim samych uczniów. Mając jednak na względzie swoją misję i osoby, przed którymi staję, nie mogę (nie powinienem) podchodzić do swych zajęć jak do czasu, który "trzeba jakoś przeżyć, jakoś przetrwać...". Przy takim nastawieniu moja katecheza z góry traciłaby sens.

Katechetyczna refleksja dotycząca czasu lekcyjnego opiera się na współczesnej myśli dydaktycznej. W dydaktyce - zwłaszcza amerykańskiej - wiele miejsca poświęcono badaniom nad czasem lekcyjnym przeznaczonym na nauczanie. ^[ 2 ] Na ich podstawie ustalano zasady, którymi powinni kierować się nauczyciele, chcąc jak najefektywniej wypełniać swoją misję. W dydaktyce zainteresowanie czasem lekcyjnym rozpoczął J.B. Caroll, który w swej publikacji przedstawił model szkolnego uczenia się (1963 r.).

I.  CZAS  I  EFEKTYWNE  UCZENIE  SIĘ

Skuteczne uczenie się (poziom uczniowskich osiągnięć) zależy od następujących czynników:

• zdolności ucznia i jego możliwości zrozumienia stawianych wymagań, umożliwiających mu opanowanie danego materiału w optymalnych warunkach, w tzw. czasie niezbędnym;
  
• uczniowskiej wytrwałości, która wpływa na czas wykorzystany przez niego na uczenie się.
  
• jakości nauczania zależnej od nauczyciela;
  
• czasu przydzielonego przez nauczyciela na uczenie się.
  

Uproszczony model funkcji czasu w procesie nauczania przedstawia rys. 1. Na jakość nauczania składają się: jasne i trafne przedstawienie wymagań, rozłożenie wymagań (celów) ogólnych na szczegółowe (plan) oraz uwzględnienie potrzeb i właściwości ucznia. Z modelu wynika, że wytrwałość nie jest cechą indywidualną ucznia, lecz kształtuje ją jakość nauczania. Innymi słowy, zdaniem J.B. Carolla, nauczyciel może skłonić ucznia, by przeznaczył na uczenie się więcej czasu.

Jednym z trudniejszych problemów katechety, zwłaszcza początkującego, jest decyzja, ile czasu przeznaczyć na uczenie się. Zgodnie z prezentowanym modelem, decyzja ta zależy od tego, co nauczyciel wie o możliwościach i zdolnościach ucznia (indywidualizacja) oraz o konkretnym zadaniu (plan).

Czas przydzielony na uczenie się związany jest z uwagą, jaką uczniowie są w stanie poświęcić, koncentrując się na danym zadaniu. Jeśli czas jest zbyt długi (np. przedłużona wypowiedź nauczyciela), wówczas uwaga uczniów "przemieszcza się" i uczniowie ani nie słuchają danego materiału, ani - tym bardziej - nie są go w stanie zapamiętać. Katecheta może oczekiwać od dzieci z normalnej klasy, że uda im się skupić uwagę nawet na interesującym materiale nie dłużej niż minutę do półtorej na każdy rok życia dziecka (np. 10-15 minut dla klasy dziesięciolatków). ^[ 3 ] Po tym czasie musi zmienić rodzaj prowadzonych zajęć i zaproponować inną ich formę.

II.  JAKI  CZAS?

W swoich badaniach J.B. Caroll wymienił trzy kategorie czasu: czas niezbędny do opanowania danego materiału (wykonania zadań), czas przydzielony przez nauczyciela, czas wykorzystany przez ucznia. W badaniach dydaktycznych w latach siedemdziesiątych przyjęto bardziej rozszerzony podział (por. rys. 2).

1. Czas planowany, który katecheta wpisuje w konspekt katechezy. Jest to czas przeznaczony na dany temat (zadanie, czynność).
   
2. Czas przydzielony (wyznaczony na uczenie się), który nauczyciel rzeczywiście spędza w klasie, pracując nad danym tematem (zadaniem, czynnością).
   
3. Czas zajęty, który uczeń rzeczywiście spędza, wykonując dane zadanie (czynność).
   
4. Czas wykorzystany, który uczeń spędza, wykonując z powodzeniem zadanie.
   
5. Czas niezbędny danemu uczniowi do osiągnięcia złożonego wyniku (do nauczenia się) - uzależniony jest od indywidualnych uzdolnień ucznia.
   

Każdy, kto prowadził katechezę, wie, jak przeciętnie rozkłada się czas jego zajęć. Okazuje się, że początkowo planowany czas lekcji (np. 40 min.) różni się od czasu, który w rzeczywistości przypada na uczenie się (20-25 min.). Czynności dyscyplinujące, ogłoszenia, działania rutynowe (wejście do klasy, sprawdzenie obecności) są w tym przypadku brakującą różnicą. Dalej, brak koncentracji uczniów, "wygłupy", zajmowanie się innymi sprawami wpływają na to, że czas zajęty przez uczenie się jest jeszcze krótszy (10-15 min.), a czas wykorzystany (efektywnie) kurczy się do zaledwie kilku minut. Dla większości uczniów proporcja czasu wykorzystanego do niezbędnego w procesie uczenia się jest zbyt mała, by nasze nauczanie było skuteczne.

Z badań prowadzonych w latach osiemdziesiątych wyprowadzono wniosek: im więcej czasu nauczyciel przydzieli na dane zagadnienie i im dłużej uczniowie będą zajęci pracą nad nim, tym więcej się nauczą. Badania pokazały, że różni nauczyciele w różny sposób gospodarują czasem, niemniej potwierdziło się ważne powiedzenie: "Jeśli chcesz się czegoś nauczyć, musisz poświęcić czas na uczenie się tego". Nie ma najmniejszej wątpliwości, że istnieje proporcjonalny związek między czasem zajętym a osiągnięciami uczniów. Powinnością nauczyciela jest wykorzystywać czas przeznaczony na naukę i w ten sposób kierować klasą, by maksymalnie zwiększyć czas zajęty przez uczenie się. ^[ 4 ]

Na podstawie badań stwierdzono także, iż pięć rodzajów czynności wpływa korzystnie na zwiększenie czasu wykorzystanego: diagnozowanie, przydzielanie zadań, prezentowanie materiału, nadzorowanie pracy ucznia i sprzężenie zwrotne (rys. 3). Nauczanie bezpośrednie, opierające się na wymienionych działaniach nauczyciela, jest szczególnie skuteczne w odniesieniu do uczniów słabszych, którym potrzebne są: większa uwaga nauczyciela i czas na opanowanie materiału.

Pod wpływem presji czasowej katecheta powinien zapytać wpierw sam siebie: Jak mógłbym powiększyć czas zajęty, czas, który moi uczniowie spędzają, ucząc się danego materiału?

Wraz ze wzrostem doświadczenia, decyzje o wykorzystaniu czasu podejmowane są automatycznie. Efektywny katecheta wie, jak zaplanować poszczególne czynności, ile czasu musi przeznaczyć dla uczniów, by opanowali dany materiał bądź przyswoili sobie określoną umiejętność. Nabywanie jednak takiego katechetycznego doświadczenia wiąże się z działaniem refleksyjnym.

III.  WYKORZYSTANIE  CZASU

Planowanie wymaga od początkującego katechety rozważenia, ile czasu potrzebuje na określone części katechezy. W konspekcie dobrze jest zaznaczyć przewidywany czas trwania poszczególnych części katechezy ^[ 5 ] oraz nie jest źle, jeśli określi się także kolejną, orientacyjną minutę trwania katechezy. Przydatne jest to zwłaszcza adeptom sztuki katechetycznej.

Przygotowując i weryfikując jakość własnych zajęć, katecheta musi postawić sobie pytanie: Czy starczy mi czasu, żeby przeprowadzić jeszcze kolejną część katechezy? Czy nie za dużo (za mało) czasu przeznaczyłem na określone zadanie?

Sprawdzenie opanowania przez uczniów danego fragmentu jest ważnym elementem procesu dydaktycznego. Nie jest to łatwe, niemniej konieczne, jeśli myśli się o katechezie jako nauczaniu i wychowywaniu planowym (świadomym). Katecheta, obserwując czy pytając uczniów, może sprawdzić, na ile opanowali już przewidywaną część materiału, czy czas przeznaczony na to był wystarczający. Dopiero po takim sprawdzeniu można przejść do dalszych części zajęć. ^[ 6 ]

Najważniejszym czynnikiem wpływającym na osiągnięcia poznawcze uczniów jest czas przeznaczony na uczenie się danych wiadomości (czyli czas uczenia się). Jest to kombinacja treści objętej uczeniem się i zaangażowania się ucznia. Ten czas uczeń spędza na aktywnym i produktywnym wykonywaniu zadań, wymagających opanowania przewidzianych wiadomości (materiału nauczania). W zależności od stylu pracy nauczyciela czas ten zawiera się między 10% a 85% całego czasu lekcji. ^[ 7 ] Czas uczenia się jest najdłuższy na lekcjach prowadzonych przez katechetów, którzy:

• stawiają uczniom zadania wynikające bezpośrednio z materiału nauczania,
  
• udzielają uczniom pomocy, stawiają pytania ukierunkowane na materiał,
  
• powodują, że większość ich interakcji z uczniami i uczniów między sobą dotyczy materiału nauczania,
  
• pragną doprowadzić uczniów do doskonałego opanowania materiału nauczania, a mniejszą wagę przywiązują do innych efektów pracy pedagogicznej,
  
• są w stanie narzucić uczniom tę właśnie wartość i spowodować ukształtowanie się motywacji związanej z poznawaniem materiału nauczania,
  
• gwarantują uczniom wytworzenie wyraźnego obrazu ich obowiązków,
  
• starają się wykryć trudności, jakie mają uczniowie i raczej usuwać je niż krytykować uczniów. ^[ 8 ]
  

Z drugiej strony, poszczególny uczeń skuteczniej (szybciej, więcej) uczy się, gdy:

• ma przydzielony czas na naukę,
  
• jest kontrolowany z wykorzystania czasu,
  
• odczuwa satysfakcję z uczenia się (po wykonaniu zadania posiada poczucie sukcesu),
  
• zostaje postawiona trafna diagnoza poziomu umiejętności ucznia,
  
• do wykonania są przydzielone zadania odpowiednie do zdolności,
  
• następują interakcje treściowe nauczyciela z uczniami (nie tylko interakcje społeczne, porządkowe, metodyczne),
  
• nauczyciel przekazuje uczniom informacje zwrotne (o sukcesach i błędach),
  
• lekcja jest ustrukturyzowana, a praca dostosowana do materiału nauczania (zadań dydaktycznych),
  
• nauczyciel stwarza środowisko dydaktyczne, w którym uczniowie przyjmują odpowiedzialność za swoją pracę i współpracują, ucząc się materiału nauczania. ^[ 9 ]
  

Negatywnie na korelację czasu wykorzystanego i osiągnięć uczniów wpływają:

• wyjaśnienia udzielane przez nauczyciela na prośbę uczniów (ponieważ pytania uczniowskie świadczą o słabym wprowadzeniu w zadanie lub o zbyt wysokim stopniu trudności zadania),
  
• częste reprymendy za niewłaściwe zachowanie (liczba napomnień świadczy o słabej władzy kierowniczej nauczyciela). ^[ 10 ]
  

Jeśli jako katecheta wychodzę z założenia, że moim zadaniem jest zagwarantowanie uczniom warunków sprzyjających uczeniu się, a celem jest opanowanie przez nich określonych treści, to czas, jako jeden z ważnych czynników determinujących proces nauczania - uczenia się, musi być przeze mnie poważnie brany pod uwagę. Musi mi zależeć na dobrym wykorzystaniu czasu.

IV.  10  MINUT  KATECHEZY

Sprawę czasu katechezy polecam dalszym osobistym przemyśleniom, natomiast teraz chciałbym podzielić się pewnym doświadczeniem, które było mi dane przeżywać wraz ze studentami Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Opolskiego. Otóż każdy nauczający wie, że katecheza nie zawsze przebiega zgodnie z naszymi wcześniejszymi planami. Niekiedy czasu jest za dużo, niekiedy okazuje się, że do dzwonka pozostaje jeszcze kilka minut. Są klasy, w których temat udało się przeprowadzić skutecznie w ciągu 30-35 minut, a ponieważ - jak wykazały poprzednie zdania - czas w nauczaniu to ważne i cenne dobro, więc trzeba efektywnie wykorzystać go do końca. I co tu zrobić?

Dla doświadczonych katechetów nie jest to problem poważniejszy. Jeśli "zna się swój fach", orientuje się w problemach uczniów i jest się chętny do podjęcia z nimi dialogu, minuty, które zostają, zawsze mogą być owocnie wypełnione. Niemniej doświadczenie "przychodzi z czasem", kiedy więc czas praktykowania sztuki katechetycznej jest za krótki, czas lekcyjny za długi, a temat katechezy zrealizowany..., może powstać problem! Nie możemy "puścić klasy przed dzwonkiem" z samych tylko racji regulaminowych (nie mówiąc o religijnych), nie zaplanowaliśmy nic wcześniej, żadnych zestawów pytań, żadnych krzyżówek, nie chcemy pytania na ocenę, więc... dobrze być przygotowany na coś jeszcze innego.

Zawsze w takich sytuacjach możemy skoncentrować się na grupie, na bliższym poznaniu uczniów, na integrowaniu grupy. Możemy przypomnieć o mszy św., o aktualnych nabożeństwach, modlitwach, wykorzystać czas na powtórzenie (przypomnienie) prawd wiary. Można zapytać samych uczniów o konstruktywną propozycję wykorzystania zostającego czasu. Gdybyśmy jednak chcieli pozostać przy temacie i jeszcze bardziej go pogłębić, to zachęcam do skorzystania z poniższych pomysłów.

Jako pomoc i pewna sugestia dla początkujących (i nie tylko!) katechetów szkolnych zrodziła się tzw. idea "10 minut katechezy". Najprościej mówiąc: miał to być uniwersalny pomysł pożytecznego wykorzystania pozostającego czasu, swoistego rodzaju "przygotowana spontaniczność", która umożliwia zawsze i wszędzie "zachowanie zimnej krwi" z efektywnym i (to też ważne) efektownym zakończeniem, forma powtórzenia i utrwalenia poznanych treści, dotycząca bezpośrednio materiału danej katechezy. Rolą katechety byłoby - zresztą jak zwykle - dostosowanie danego pomysłu do zespołu, czyli przede wszystkim uwzględnienie wieku i możliwości uczestników. Najlepsze rezultaty osiąga się dzieląc wcześniej klasę na grupy i wprowadzając element rywalizacji (błyskawiczny konkurs) lub wyróżniając cenniejsze prace oceną (przynajmniej pochwałą). Podane poniżej pomysły mają posłużyć dobremu wykorzystaniu ostatnich minut katechezy.

Najwięcej propozycji obejmowało wykorzystanie twórczości uczniowskiej poprzez ułożenie:

• modlitw dotyczących tematu - własnymi słowami (Tadeusz Jaśkiewicz);
  
• listu do Pana Boga (Anna Bednarska);
  
• krzyżówki, której rozwiązanie (podane przez katechetę) i słowa pomocnicze (dobrane przez uczniów) wiązałyby się z tematem (Joanna Florek);
  
• rebusów, zagadek, wierszyków, także w formie rymowanej (s. Bożena Bochenek);
  
• labiryntu (Rafał Wojdyła);
  
• reklamy życia zgodnego z tematem (Roman Matejczyk).
  

Inne pomysły wymagały większej aktywności katechety:

• "koło fortuny", dotyczące hasła związanego z tematem lekcji (Maciej Szymczyk);
  
• wykreślanki, zadania: Wykreśl wszystkie litery "C", odczytaj hasło i określ (wyższy stopień trudności), jaki to jest psalm i jaki werset. Hasło tematycznie powinno wiązać się z przeprowadzoną lekcją, np.
  PCANCJCESTDOBCRY
  IPRCACWYDCLCATEGOC
  WSCKACCZCUJCE DCROCGĘC
  GRCZESZCNICKOCM - Psalm 25,8 (Małgorzata Rutkowska);
  
• "kalambury" - grupy na przemian losują, odgrywają i odgadują wybraną wcześniej scenę biblijną (Jerzy Ciomek); można urozmaicić wprowadzając różne kategorie, np postać, zdarzenie, tytuł. (Barbara Muszer);
  
• hasło - jeden z uczniów otrzymuje hasło (przysłowie, powiedzenie) związane z tematem, rysuje na tablicy, pozostali uczniowie mają hasło odgadnąć (Paweł Zyzik);
  
• przeciwieństwa - w ciągu trzech minut uczniowie mają wypisać jak największą liczbę przeciwieństw do słów kluczowych danej katechezy (Joanna Chorkun);
  
• "zakazana litera" - uczniowie mają w określonym czasie ułożyć jak najdłuższe zdanie dotyczące katechezy (ministreszczenie) bez używania niektórych liter, np. b, p, k, z (Joanna Chorkun);
  
• skojarzenia - rozpoczynający podaje wyraz, do którego reprezentanci poszczególnych grup przedstawiają swoje skojarzenia, wyrazy bliskoznaczne (Wiesław Mróz);
  
• "wąż wyrazowy" - katecheta mówi (pisze na tablicy) pierwszy wyraz, np. Adwent, ostatnia litera poprzedniego wyrazu powinna być pierwszą kolejnego. Wyrazy o treści religijnej nie mogą się powtarzać (Adam Kolonko);
  
• konkurs rysunkowy, retoryczny, muzyczny (Manuela Reimann); dla starszych prośba o przykład, opowiadanie dotyczące rozważanych kwestii, dla młodszych piosenka;
  
• krąg pytań i odpowiedzi - uczniowie po kolei zadają sobie pytania dotyczące określonego przez katechetę materiału (Joanna Madej);
  
• "stop na literze" (Małgorzata Rutkowska). Modyfikacja zabawy "państwa - miasta". Klasa jest podzielona na grupy. Katecheta w myśli mówi alfabet, a jeden z uczniów mówi "stop!". Litera, na której się zatrzymano, jest pierwszą literą słów związanych z katechezą. Zwycięża grupa, która wypisze ich najwięcej;
  
• "prawda albo fałsz" (s. Beata Tatoj) - katecheta wypowiada zdania twierdzące dotyczące podanego wcześniej materiału. Jeśli są prawdziwe uczniowie siedzą (klaskają, kiwają głowami, podnoszą w górę wcześniej przygotowane kartki z literą P...), jeśli fałszywe wstają (...);
  
• wspólne opowiadanie (Sonia Kalisz). Wszyscy tworzą jedno opowiadanie (najlepiej związane z lekcją). Rozpoczyna katecheta, a uczniowie po kolei dodają jedno zdanie. Powstałe w ten sposób opowieści można spisywać, np. w "Klasowej Księdze Opowiadań";
  
• osobiste refleksje (Julia Sałacińska). Uczniowie proszeni są o pisemne wyrażenie swoich myśli związanych z fragmentem Pisma św., przysłowiem, powiedzeniem, np. Świat uparł się przy pojęciach "na "prawo" i "na lewo", zapominając przy tym, że istnieje także "na górze" i "na dole" (Franz Werfel);
  
• "dziś pytanie - dziś odpowiedź" (Wiesław Mróz) - na kartkach uczniowie wypisują pytanie dotyczące poruszonej problematyki. Po napisaniu katecheta zbiera kartki, tasuje je i rozdaje. Uczniowie dopisują odpowiedzi, które z kolei odczytuje się na forum;
  
• twórcy wyrazów - katecheta podaje wyraz, którego poszczególne litery mają być pierwszymi literami słów powiązanych z tematem. Zwycięża grupa, która ułożyła najwięcej tego typu słów;
  
• "Jaka to choroba?" (Rafał Łączny) - cztery osoby (w tym jedna wtajemniczona - "do przypilnowania") wychodzą z sali. Resztę informujemy o zasadach zabawy: Osoba, która wejdzie, ma odgadnąć: na czym polega choroba, którą zarazili się rozmawiający - na jakiej zasadzie toczy się dyskusja - dlaczego tak dziwnie odpowiada się na stawiane pytania? Pytania stawiane przez kolejnych uczniów - według określonego wcześniej porządku - muszą dotyczyć tematu katechezy. Jeden pyta, drugi odpowiada, trzeci pyta, czwarty odpowiada itd. Trudność polega na tym, że na pytanie pierwsze pada odpowiedź: "Dzień Dobry", natomiast na pytanie drugie udziela się odpowiedzi pierwszej, na pytanie trzecie odpowiedzi drugiej itd. Na przykład, pyt. 1: "Jaki był temat dzisiejszej katechezy?", odp: "Dzień Dobry", pyt. 2: "Z jakiej księgi pochodzą słowa: «Jeśli Chrystus nie zmartwychwstał, daremne jest nasze nauczanie, próżna jest także wasza wiara?»" odp. 1: "Zmartwychwstanie Jezusa", pyt. 3: "Którego dnia Chrystus zmartwychwstał?", odp. 2.: "Z Pierwszego Listu św. Pawła do Koryntian" itd.
  
• "gdybanie" (Krzysztof Chaliński) - negując istotę omawianego tematu, można uzyskać lepsze jego zrozumienie - uczniowie wypowiadają się ustnie, kończąc zdanie: "Co byłoby gdyby..."
  
• "dokończenie zdania": "Gdybym był...", "Dla mnie najważniejszą sprawą, którą dowiedziałem się dzisiaj, jest to...", "Najbardziej zaciekawiło mnie..." "Nudziłem się trochę, gdy mówiliśmy o...", "Nie podobało mi się..."
  

Dalsze, interesujące pomysły uniwersalnej powtórki materiału można znaleźć w książce Wydawnictwa KLANZA - Michael Thanhoffer, Rene Reichel, Reihold Rabenstein, Nauczanie kreatywne. Część 2. Uczniowie - nauczyciele - rodzice, Lublin 1997, s. 122-125. Autorzy przedstawili, m.in. metody: "grupy pytają grupy", "wędkę szczęścia", "szeregowanie i porządkowanie pojęć", "kartki do powtarzania materiału", "ankietę do tematu", "zdania: Aha"-, "powtórkę z kostką", "mój program". Propozycje te są z pewnością warte przyswojenia i praktycznego zastosowania. Zachęcam do ich wykorzystania na katechezie.

opr. mg/ab