Społeczny wymiar wychowania chrześcijańskiego w nauczaniu Kościoła katolickiego

KS. MARIUSZ SZTABA

SPOŁECZNY WYMIAR WYCHOWANIA CHRZEŚCIJAŃSKIEGO W NAUCZANIU KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO

Benedykt XVI w udzielonym wywiadzie Peterowi. Seewaldowi zauważa, że dziś „chrześcijaństwo czuje się poddane nietolerancyjnej presji. Która najpierw je ośmiesza – jako coś przynależącego do nurtu dziwnego, fałszywego myślenia – a następnie w ramach pozornej rozumności chce ograniczyć przestrzeń jego życia i działania” ¹.

Nieukrywana próba marginalizacji chrześcijaństwa w świecie współczesnym dotyka nie tylko jego obecności w przestrzeni publicznej (obecność znaków religijnych i chrześcijańskich świąt, problematyka prześladowań chrześcijan w świecie a reakcje społeczności międzynarodowej) ale także w edukacji.

Wydaje się, że we współczesnym dyskursie edukacyjnym, nie ma miejsca dla propozycji wychowania chrześcijańskiego. A jeżeli wspomina się o niej, to na zasadzie czegoś historycznego albo konfesyjnego, przez co ograniczonego do określonej grupy i miejsca ². Na tej podstawie ukazuje się wychowanie chrześcijańskie jako coś archaicznego mało znaczącego we współczesnym dyskursie nad wychowaniem.

Takie jednak rozumienie i prezentowanie wychowania chrześcijańskiego jest wyrazem wielkiej ignorancji i fałszowania prawdy o tym czym ono jest. Jan Paweł II i Benedykt XVI z wielkim zaangażowaniem ukazują moc i wartość chrześcijańskiego wychowania we współczesnym świecie i dla współczesnego świata.

W niniejszej refleksji zaprezentujemy rozumienie wychowania chrześcijańskiego w nauczaniu Kościoła katolickiego. Szczególną uwagę zwrócimy na jego aktualność i zaangażowanie w pracę nad jakością życia społecznego, zatrzymując się nad społeczną płaszczyzną wychowania. Bowiem wychowanie chrześcijańskie „nie buja” w obłokach, ale stawia sobie za cel wychowanie „dobrego obywatela” i „dobrego chrześcijanina”. I jest to w pluralistycznym, zagubionym świecie propozycja godna uwagi!

Specyfika wychowania chrześcijańskiego

Ważnym stadium w rozwoju myśli pedagogicznej w ogóle, a początkiem dla chrześcijańskiej refleksji pedagogicznej i wychowania chrześcijańskiego jest osoba Jezusa Chrystusa, oraz Jego nauka strzeżona i pogłębiana przez Kościół. Jak zauważa Marian Nowak, fakt inspiracji chrześcijańskiej w działalności wychowawczej i w pedagogice jest widoczny w historii wychowania i w myśli pedagogicznej w ostatnich dwu tysiącleciach, stanowiąc przedmiot badań tak dla historyków wychowania jak i dla historii myśli pedagogicznej w chrześcijaństwie ³.

Wychowanie chrześcijańskie ma długą historię i bogatą tradycję przez co jest rzeczywistością złożoną. Wychowanie chrześcijańskie nie stawia siebie wyżej od innych orientacji czy koncepcji pedagogicznych ⁴. Tym jednak co „na pierwszy rzut oka” wyróżnia wychowanie chrześcijańskie od innych propozycji wychowawczych jest fakt tradycji wychowania człowieka liczący już dwa tysiące lat i mający za punkt wyjścia Ojcostwo Boga, interpretowane na nowo w świetle „paidei Zmartwychwstałego Pana” ⁵.

Chrześcijańscy wychowawcy podobnie jak twórcy wielu współczesnych koncepcji wychowania, są zatroskani o postęp ludzkości i integralny rozwój człowieka, o wolność i demokratyzację życia.

Giuseppe Groppo zauważa, że wychowanie chrześcijańskie nie chcąc być abstrakcyjnym i ahistorycznym, budowane jest w świetle wiary za pomocą nauk o wychowaniu. Autor przeto definiuje wychowanie chrześcijańskie jako: a) wychowanie autentycznie ludzkie i aktualne, czyli odpowiadające rodzajowi kultury naszych czasów; b) takie wychowanie, które swoje cele i swoje strategie formułuje poprzez nauki o wychowaniu w świetle wiary; c) wychowanie podporządkowane ostatecznie osiągnięciu celów specyficznie chrześcijańskich poprzez procesy wzrastania, zróżnicowane w zależności od wieku i warunków podmiotów ⁶.

Wychowanie chrześcijańskie jest wychowaniem realnym i integralnym, bo uznającym obok wieloaspektowego powiązania człowieka z przyrodą, także jego transcendentny wymiar.

G. Groppo uważa, że pierwszym i fundamentalnym czynnikiem wychowania chrześcijańskiego jest jego wymiar autentycznie ludzki. Wyraża się on m.in. w rosnącej zdolności do krytycznej a zarazem twórczej oceny zjawisk w społeczeństwie pluralistycznym, Stanowi pomoc w tworzeniu własnego światopoglądu pomagającego odnajdywać sens życia i określać hierarchię wartości. Wspiera aspiracje młodych w tworzeniu świata bardziej ludzkiego, opartego na szacunku wobec różnych osób i ich przekonań.

Drugim czynnikiem chrześcijańskiego wychowania jest wymiar ontologiczny i teologiczny, określający jego chrześcijańską specyfikę⁷ .

Stefan Kunowski zauważa, że wychowanie chrześcijańskie jest jednym z wielkich systemów wychowawczych obok liberalnego i dawniej socjalistycznego. Ma ono swoje podstawowe założenia i „ideologię wychowawczą”, tzn. zespół idei kierowniczych. Założenia systemu chrześcijańskiego, czyli podstawę światopoglądową tworzą religia chrześcijańska oraz filozofia arystotelesowsko - tomistyczna. Natomiast w „ideologii wychowawczej”, Kunowski wyróżnił cztery zasadnicze kierunki: chrystocentryzm - związany z liturgią i maryjnością; moralizm - wynikający z przykazań Chrystusa; humanizm chrześcijański - realizujący się w miłości Boga i bliźniego, oraz personalizm chrześcijański - wynikający z dogmatu o stworzeniu i odkupieniu człowieka ⁸.

Mając na uwadze podstawy i założenia wychowania chrześcijańskiego, oraz ponad dwutysięczna praktykę, można z pewnością stwierdzić, że bezzasadne jest mówienie o wychowaniu chrześcijanskim jako „indoktrynacji”, czy też „ideologizowaniu”, gdyż jest ono wychowaniem do uniwersalizmu⁹ .

Wychowanie chrześcijańskie mimo wspólnego źródła i podstawowych założeń ma wiele kierunków i nurtów. Zdaniem G. Groppo, wychowanie chrześcijańskie jest pojęciem potocznym, używanym do określenia wychowania prowadzonego w obrębie wspólnot chrześcijańskich. Analizowane bardziej szczegółowo, przejawia ono szeroką gamę znaczeń, w zależności od założeń natury teologicznej czy filozoficznej ¹⁰. Fakt ten związany jest z powstawaniem w ciągu wieków i istnieniem wielu Kościołów i wspólnot chrześcijańskich ¹¹.

Dlatego w dalszej części naszej refleksji skupimy się na rozumieniu wychowania chrześcijańskiego w nauczaniu Kościoła katolickiego.

Doktryna wychowawcza Kościoła katolickiego a wychowanie chrześcijańskie

Teoria i praktyka wychowawcza Kościoła katolickiego w ciągu 20 wieków sprawiła, że dziś można śmiało mówić za S. Kunowskim o „doktrynie wychowawczej Kościoła”, będącej zarazem „podstawą tradycji wychowania europejskiego w ogóle” ¹².

Zagadnienie wychowania chrześcijańskiego w nauczaniu Kościoła ma już bogatą literaturę ¹³. Kościelny program wychowania posiada długą historię, chociaż w dokumentach urzędowych nie został dokładnie sformułowany przed pontyfikatem Piusa XI (1922-1939). Traktowano go w Kościele jako jeden z elementów etyki społecznej realizowanej w działalności duszpasterskiej. Często etyka katolicka była nazywana przez autorów etyką wychowawczą ¹⁴.

W doktrynie wychowawczej Kościoła w ciągu wieków ulegało zmianie rozumienie samego pojęcia „wychowanie” ¹⁵. Ewoluowały również cele wychowania, oraz sposoby ich realizacji. Zmianie ulegało także rozumienie podmiotów wychowania w procesie wychowania ¹⁶.

Treści naczelnego celu wychowania, jak i sam ideał wychowania były uzależnione zawsze od potrzeb danej społeczności stanowiącej środowisko życiowe konkretnych ludzi. Tak więc wraz z przeobrażeniami społeczno - politycznymi i kulturalnymi świata, zmieniał się naczelny cel wychowania, co też zauważalne jest w nauczaniu Magisterium Kościoła.

Ideał wychowania stawiany przez Kościół w różnych okresach chrześcijaństwa, ulegał zmianie. W pierwszych wiekach, dotyczył szczególnie miłości Boga i ludzi, nakazując dzielić się z innymi majątkiem doczesnym. W wiekach średnich celem wychowania chrześcijańskiego było życia ascetyczne. W epoce Odrodzenia ideałem wychowania był święty, który nie gardził światem, lecz szukał w nim sensu nadprzyrodzonego. Ostatnie dwa wieki XIX i XX, przyniosły obok wielkich zmian społecznych, politycznych i kulturowych również wielkie zmiany w pedagogice ¹⁷.

Od początku XIX wieku aż do Soboru Watykańskiego II w wypowiedziach kolejnych papieży, naczelnym celem wychowania było „urobienie: «dobrego chrześcijanina» i uczciwego obywatela” ¹⁸. Ten ostatni w nauczaniu papieży, miał troszczyć się o dobrobyt państwa (Leon XIII), być użytecznym dla życia gospodarczego (Pius XI) oraz zabiegać nie tylko o dobro swojego kraju, lecz także o dobro całej rodziny ludzkiej, w duchu solidarności z innymi (Pius XII).

Począwszy od Leona XIII, kolejni papieże dostrzegali i postulowali w swoim nauczaniu konieczność uwzględniania w chrześcijańskim wychowaniu płaszczyzny społecznej ¹⁹. Bowiem wymiar społeczny osoby ludzkiej domaga się społecznej płaszczyzny wychowania ²⁰.

Przedpoborowa myśl pedagogiczna Kościoła katolickiego

Ważnym i reprezentatywnym dokumentem dla kościelnej myśli pedagogicznej tego okresu, była encyklika Piusa XI O chrześcijańskim wychowaniu młodzieży (1929), będącą zarazem pierwszą wypowiedzią Kościoła w formie encykliki, poświeconą w całości zagadnieniu wychowania chrześcijańskiego ²¹. Dokument ten był zarazem syntezą przedpoborowej myśli pedagogicznej Kościoła.

Pius XI w łączności z myślą pedagogiczną wcześniejszych papieży, podkreślił w encyklice, że wychowanie to „urabianie” wychowanka na „dobrego chrześcijanina” i „uczciwego obywatela”, przy czym ten ostatni staje się takim w konsekwencji bycia dobrym chrześcijaninem ²². Tylko jako dobry chrześcijanin mógł być użytecznym i uczciwym obywatelem. Rozwijając, udoskonalając i harmonizując swoje przyrodzone talenty z życiem nadprzyrodzonym mógł ubogacać swe życie naturalne na płaszczyźnie duchowo - wiecznej oraz doczesno - materialnej ²³.

Papież potwierdzając prawdziwość tych twierdzeń, odwoływał się do faktów historycznych, wskazując na przykłady świętych, którzy osiągnęli w pełni cel chrześcijańskiego wychowania, będąc dobrymi chrześcijanami i zarazem uczciwymi i oddanymi obywatelami ²⁴.

Pius XII i Jan XXIII przewodząc Kościołowi po II wojnie światowej, w licznych swoich wypowiedziach i dokumentach zwracali uwagę na konieczność uwzględniania w chrześcijańskim wychowaniu płaszczyzny społecznej, co w praktyce codziennego życia przekładać się miało na apostolskie zaangażowanie. II wojna światowa oraz doświadczenie zbrodniczego totalitaryzmu faszystowskiego sprawiły m.in., że papieże w swoim nauczaniu, akcentowali często potrzebę wychowania społecznego i zaangażowania się chrześcijan w budowanie pokoju i solidarności na świecie ²⁵.

Wydaje się analizując wypowiedzi Kościoła na temat wychowania z okresu od XIX w. do pierwszej polowy XX w., że „dobremu chrześcijaninowi” i „uczciwemu obywatelowi”, jako głównym celom wychowania chrześcijańskiego, Magisterium Kościoła wyznaczało coraz to nową postawę względem otaczającej go rzeczywistości. Z człowieka pobożnego ale ograniczonego w swoim działaniu społeczno - politycznym, miał stawać się apostołem Chrystusa spełniającym swe chrześcijańskie posłannictwo wobec każdego człowieka i na wszystkich płaszczyznach życia.

Końcowy etap rozwoju myśli pedagogicznej Kościoła w płaszczyźnie społecznej, otworzył przed „dobrym chrześcijaninem” i „uczciwym obywatelem” możliwość pełnego zaangażowania się w chrześcijańską przemianę świata, przy pełnym poszanowaniu prawa każdego człowieka do wolności myśli i przekonań. To dążenie wyraźnie widoczne jest w nauczaniu Vaticanum II oraz w późniejszej myśli wychowawczej Kościoła, aż do naszych czasów²⁶ .

Soborowa nauka o wychowaniu chrześcijańskim

Odnowa Kościoła zapoczątkowana przez Sobór Watykański II, widoczna jest w jego szesnastu dokumentach tworzących korpus doktryny i zasad inspirujących jego odnowę. Jak zauważają badacze, odnowa w sposób szczególny objęła swym zasięgiem płaszczyznę wychowania, gdyż wszystkie dokumenty soborowe zmierzające do przebudowania świata według inspiracji chrześcijańskiej, „naładowane są potencjałem wychowawczym”²⁷ .

Wśród tych dokumentów, na szczególną uwagę zasługuje w naszej analizie Deklaracja o wychowaniu chrześcijańskim, gdyż bezpośrednio porusza tematykę wychowania, stając się przez to najcenniejszym źródłem współczesnej, odnowionej nauki Kościoła o wychowaniu ²⁸.

Kościół w Deklaracji wyraził pragnienie i gotowość podjęcia dialogu interdyscyplinarnego z naukami psychologicznymi, pedagogicznymi i dydaktycznymi wraz z otwarciem się na problematykę społeczną, w celu „wspaniałomyślnej pracy w całej dziedzinie wychowawczej, aby należyte dobrodziejstwa wychowania i nauczania można było rozciągnąć na wszystkich ludzi całego świata” (nr 1).

Ojcowie Soborowi w deklaracji podają dwa określenia wychowania. Pierwsze z nich, dotyczy wychowania przysługującego wszystkim ludziom (chodzi o wychowanie naturalne) ²⁹. Drugie zaś określenie wychowania chrześcijańskiego, będące wychowaniem nadnaturalnym, dotyczy tylko chrześcijan. Stanowi ono uzupełnienie i udoskonalenie naturalnego rozwoju osoby ludzkiej ³⁰.

W omawianym dokumencie widoczne jest integralne połączenie rozwoju osobowego z chrześcijańskim, przez co prezentowany jest nowy ideał wychowania chrześcijańskiego, zmierzający do integralnego i realnego rozwoju osoby ludzkiej i adresowany do wszystkich ludzi dobrej woli. Bowiem jak uczy Deklaracja, „wszyscy ludzie jakiejkolwiek rasy, stanu i wieku mają jako cieszący się godnością osoby nienaruszalne prawo do wychowania, odpowiadającego ich własnemu celowi, dostosowanego do właściwości wrodzonych, różnicy płci, kultury i ojczystych tradycji” ³¹.

Jest to nowość w nauczaniu Kościoła, który do tej pory propozycję wychowania kierował tylko do chrześcijan. Według omawianego dokumentu źródłem niezbywalnego prawa do wychowania są godność osoby ludzkiej oraz prawo do integralnie pojętego dobra osoby i całej ludzkiej rodziny ³².

Wychowanie naturalne jak i nadnaturalne (chrześcijańskie) odbywa się na dwóch płaszczyznach: indywidualnej i społecznej. Magisterium Kościoła kreśląc cel wychowania naturalnego na płaszczyźnie społecznej uczy, że: „prawdziwe zaś wychowanie zdąża do kształtowania osoby ludzkiej w kierunku jej celu ostatecznego, a równocześnie do dobra społeczności, których człowiek jest członkiem i w których obowiązkach, gdy dorośnie, będzie brał udział” ³³. Kościół podkreśla przez to potrzebę społecznego wychowywania dzieci i młodzieży, nastawionych „na braterskie z innymi narodami współżycie dla wspierania pokoju i jedności na ziemi” ³⁴.

Treść zaprezentowanego celu wychowania na płaszczyźnie społecznej dotyczącego wszystkich ludzi jest przybliżona jeszcze bardziej w kolejnych stwierdzeniach omawianego dokumentu, w którym czytamy, że „trzeba przygotowywać (wychowanków - M. Sz) do uczestniczenia życiu społecznym, aby wyposażeni należycie w konieczne do tego i odpowiednie środki, mogli włączać się czynnie w różne zespoły ludzkiej społeczności, aby ujawniali przez rozmowę z innymi swe zapatrywania i chętnie zabiegali o wspólne dobro” ³⁵.

Ojcowie soborowi postulują w związku z omawianym zagadnieniem takie działania wychowawcze, które obok celu ściśle nadprzyrodzonego winny prowadzić wychowywanego chrześcijanina do odpowiedzialności za rozwój Kościoła i chrześcijańskie kształtowanie świata. Chrześcijanie „(…) świadomi swego powołania niech się przyzwyczajają dawać świadectwo nadziei, która w nich jest (por.1P 3, 15), jako też pomagać w chrześcijańskim kształtowaniu świata, dzięki któremu wartości naturalne włączone do pełnego rozumienia człowieka odkupionego przez Chrystusa przyczynią się do dobra całej społeczności” ³⁶.

Istota wychowania chrześcijańskiego

Jak widać na podstawie powyższych analiz, Deklaracja o wychowaniu chrześcijańskim koncentruje się na egzystencji człowieka: jego prawie do wychowania; życiu cielesno - duchowym nastawionym nie tylko na rozwój w swej jednostkowości, ale i w relacjach z innymi ludźmi; oraz otwarciu się człowieka na cel ostateczny.

Ideał wychowawczy obecny w omawianej deklaracji łącząc w sobie dwie zarysowane płaszczyzny wychowania, ukazuje zarazem metody służące integralnemu ich połączeniu.

Osobowemu rozwojowi człowieka mają służyć m.in.: a) interdyscyplinarny dialog na rzecz wychowania; b) samowychowanie; c) środki społecznego porozumiewania się, c) rozmaite związki i stowarzyszenia (w tym szkoły); d) atmosfera miłości i wzajemnego zaufania; e) dobry przykład w wychowaniu; f) indywidualne traktowanie wychowanka; g) współpraca wychowanka z wychowankiem.

Realizacja celów wychowania należnego ochrzczonym, ma natomiast dokonywać się poprzez: a) katechizację, b) wychowanie biblijne, c) wychowanie przez liturgię, d) wychowanie przez modlitwę, e) „wychowanie przez Maryję”, f) wychowanie przez apostolat, g) wychowanie przez ekumenizm.

Wymienione środki - drogi wychowania chrześcijańskiego, oparte mają być na zasadach chrześcijańskiego wychowania: chrystocentryzmie soteriologicznym, moraliżmie Chrystusowego, personalizmie teocentrycznym oraz humanizmie chrześcijańskim ³⁷.

Prezentowany przez dokument ideał wychowania chrześcijańskiego jest wyrazem integralnego i realnego połączenia rozwoju osobowego z chrześcijańskim.

Analizowana treść deklaracji wskazuje na konieczność uwzględnienia uwarunkowań historyczno - kulturowych środowiska w jakich przychodzi żyć konkretnemu człowiekowi. Ukazuje wreszcie fakt, że cel wychowania chrześcijańskiego mieści w sobie realizację celu wychowania w ogóle. Kreślony w nim ideał wychowania integralnego zawiera podwójny cel: indywidualny i społeczny. Ten ostatni wskazuje na nowoczesność i ewolucje w pedagogicznej myśli Kościoła kładącego nacisk na płaszczyznę społeczną wychowania, która obejmuje troskę o szczęście innych poprzez przysparzanie dóbr społecznych i szerzenie Królestwa Bożego na ziemi.

Jest to zarazem uniwersalne spojrzenie na wychowanie, w którym uwidacznia się jednocześnie indywidualizm i uspołecznienie. Wychowanek nie jest już „urabiany”, ale wezwany do samowychowania.

W nowym ideale chrześcijańskiego wychowania dochodzi do połączenia elementów indywidualizmu (subiektywizm pedagogiczny) z uspołecznieniem (obiektywizm pedagogiczny). Takie połączenie ma miejsce w personalizmie pedagogicznym cenionym w pedagogice chrześcijańskiej i doktrynie wychowawczej Kościoła ³⁸.

Obecność ideału wychowawczego w dokumentach Vaticanum II

Ideał wychowawczy nakreślony w Deklaracji o wychowaniu chrześcijańskim, znajduje swoje rozwinięcie i dopełnienie w pozostałych dokumentach Soboru, a szczególnie w Konstytucji duszpasterskiej o Kościele w świecie współczesnym (KDK), w Konstytucji dogmatycznej o Kościele (KK), oraz w Dekrecie o apostolstwie świeckich (DA), które stanowią zarazem podstawę dla całej odnowionej nauki Kościoła katolickiego ³⁹.

Konstytucja dogmatyczna o Kościele, opisując dogmatyczną pozycję człowieka w Kościele i w świecie, postuluje w zależności od potrzeb i ducha czasu kształtowanie określonych postaw w stosunku do świata, do rzeczywistości ziemskiej oraz do człowieka o odmiennych przekonaniach. Konstytucja postuluje potrzebę społecznego wychowania człowieka ⁴⁰.

Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym, ukazując głębokie przemiany które obejmują wszystkie dziedziny życia, wywierające wpływ na człowieka, zwraca uwagę m.in. na konieczność wychowania do pełnej kultury ludzkiej, w której akcentuje wartości inteligencji, sumienia, woli i braterstwa. Kultura bowiem wypływająca „bezpośrednio z natury rozumnej i społecznej człowieka” ma odniesienie „do pełnej doskonałości osoby ludzkiej, do dobra wspólnoty i całej społeczności ludzkiej” ⁴¹.

Omawiany dokument bardzo wyraźnie uwypukla aspekt społeczny celu wychowania, wskazując na potrzebę wychowania człowieka do zaangażowania się na rzecz dobra drugich, oraz do aktywnego włączenia się w zbawczą odnowę świata. Konstytucja przypomina, że „Sobór upomina chrześcijan, obywateli obydwu społeczności, aby przykładali się do wiernego wypełniania swych obowiązków ziemskich, kierując się w tym duchem Ewangelii. Odstępują od prawdy ci, którzy wiedząc, że nie mamy tu trwałego państwa, lecz że poszukujemy przyszłego, mniemają, iż mogą wobec tego zaniedbywać swoje obowiązki ziemskie, nie bacząc na to, że na mocy samej wiary bardziej są zobowiązani wypełniać je według powołania, jakie każdemu jest dane” ⁴².

Kościół chcąc więc by chrześcijanie „przykładali się” do wypełniania swoich obowiązków ziemskich, kierując się duchem Ewangelii, czuje się zobowiązany i przynaglony, mając na uwadze w sposób szczególny walory i niebezpieczeństwa społeczeństwa pluralistycznego do wprowadzania ludzi w życie społeczne, kulturowe i polityczne, poprzez odpowiedzialne integralne wychowanie ⁴³.

Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym, postuluje więc potrzebę troskliwego wychowania obywatelskiego, patriotycznego i politycznego tak, „ aby wszyscy obywatele mogli spełnić swoje zadanie w życiu swej wspólnoty politycznej” ⁴⁴. Bowiem cała działalność wychowawcza Kościoła zdąża do tego, by „osoba ludzka była zbawiona, a ludzkie społeczeństwo odnowione” ⁴⁵.

Tak mocne wyrażenie soborowe wskazuje, iż wymiar wertykalny i horyzontalny są ze sobą ściśle powiązane. Jest to istotne dowartościowanie społeczeństwa jak i społecznej płaszczyzny wychowania.

Nowoczesność ideału wychowawczego doby Vaticanum II, uwidacznia się najbardziej w postulowaniu społecznej i apostolskiej postawie chrześcijan. Pełny wyraz tej prawdzie daje Dekret o apostolstwie świeckich. Jest on pierwszym dokumentem soborowym w historii Kościoła, który obszernie omawia kwestie apostolatu świeckich w Kościele i w świecie.

Dekret rozwija problematykę wychowania społecznego. Omawiając zagadnienie apostolstwa świeckich, wskazuje na potrzebę włączenia się chrześcijan w różne zespoły ludzkiej społeczności, m.in. takie jak : parafia, diecezja, wspólnota narodowa oraz wspólnoty międzynarodowe ⁴⁶.To zaś rodzi konieczność takiego wychowania chrześcijan, którzy byliby zdolni do zaangażowania się w sposób odpowiedzialny i osobisty w dzieło apostolstwa ⁴⁷.

Wychowanie chrześcijańskie w posoborowym nauczaniu Kościoła

Potencjał wychowawczy jaki znajduje się w dokumentach Soboru Watykańskiego II, stanowi źródło dla współczesnej pedagogicznej myśli Kościoła katolickiego co jest widoczne w jego późniejszych wypowiedziach. Sobór w swoich dokumentach zaprezentował zasadniczą treść wychowania społecznego rozwijaną wokół dwóch kluczowych pojęć - wartości: solidarności międzyludzkiej i pokoju, co było podyktowane między innymi ówczesną sytuacją społeczno - polityczną. Wychowanie społeczne postulowane przez Vaticanum II, ma odkrywać w wychowanku powołanie do twórczego i odpowiedzialnego uczestnictwa w życiu społecznym ⁴⁸.

Paweł VI nawiązując do całego przesłania Vaticanum II, wypowiadał się na temat konieczności włączenia się każdego katolika w ulepszanie porządku doczesnego, kierując się duchem Ewangelii. Do tych konkretnych zadań jakich domaga się współczesny świat, człowiek ma się przygotowywać. Temu zadaniu ma służyć formacja społeczna katolików. Papież mówił o tym w encyklice Populorum progressio (1967), oraz w liście apostolskim Octogessima adveniens (1971). Paweł VI postulował w rożnych swoich wypowiedziach potrzebę formowania katolików do postawy odpowiedzialności za budowanie „nowej cywilizacji”, której w ostateczności nadał nazwę: „cywilizacji miłości” ⁴⁹.

Również Kodeks Prawa Kanonicznego, w księdze poświeconej nauczycielskim zadaniom Kościoła, wskazuje na konieczność uwzględnienia w wychowaniu katolickim tak płaszczyzny indywidualnej jak i społecznej ⁵⁰.

Kodeks uczy bowiem, że „ponieważ prawdziwe wychowanie powinno objąć pełną formację osoby ludzkiej, zarówno w odniesieniu do celu ostatecznego, jak i w odniesieniu do dobra wspólnego społeczności, dlatego dzieci i młodzież tak winny być wychowywane, ażeby harmonijnie mogły rozwijać swoje przymioty fizyczne, moralne oraz intelektualne, zdobywać coraz doskonalszy zmysł odpowiedzialności, właściwie korzystać z wolności i przygotowywać się do czynnego udziału w życiu społecznym” ⁵¹.

Według nauczania Kościoła katolickiego dojrzałość ludzka i dojrzałość chrześcijańska są najwyższym celem wychowania chrześcijańskiego. Tak jedna jak i druga, zdobywane są w procesie realnego i integralnego wychowania, przebiegającego zarówno na płaszczyźnie indywidualnej jak i społecznej.

Kontynuacją i ubogaceniem tej pedagogicznej doktryny Kościoła jest bez wątpienia wychowawcza myśl Jana Pawła II ⁵²i Benedykta XVI.

Obydwaj papieże wskazują na pilną potrzebę wychowania w ogóle, przestrzegając wychowawców przed pokusą poddania się i zaniechania działalności wychowawczej ⁵³. Mając świadomość obecnego „kryzysu wychowawczego”, z pełnym przekonaniem prezentują światu propozycję chrześcijańskiego wychowania, które ujmuje człowieka realnie i integralnie, a jako owoc autentycznego wychowania widzi samowychowanie i permanentną formację.

Dlatego Benedykt XVI w kontekście różnych niepokojów wychowawczych, a nawet prób porzucenia misji wychowawczej pisze, że „kto wierzy w Jezusa Chrystusa– ma jeszcze dodatkowy silniejszy powód, by nie odczuwa lęku: wie bowiem. Że Bóg nas nie opuszcza, że Jego miłość dosięga nas tam, gdzie jesteśmy i takich, jacy jesteśmy, z nasza nędzą i słabościami, by nam ofiarować nową szanse dobra” ⁵⁴.

ks. Mariusz Sztaba – doktorant w Katedrze Pedagogiki Ogólnej KUL, od roku 1998 kapelan Międzynarodowego Katolickiego Ruchu Dobroczynnego „BETEL” z siedzibą główną w Częstochowie. Prowadzi badania nad wychowaniem społecznym, wartościami społecznymi w procesie wychowania, społeczną myślą wychowawczą Jana Pawła II i pedagogów katolickich oraz inspiracją chrześcijańską w teorii i praktyce edukacyjnej.

---

Przypisy:

1 Benedykt XVI, Światłość świata. Papież, Kościół i znaki czasu, Kraków, Znak, 2011, s. 65.

2 Wychowanie chrześcijańskie jest adresowane w pierwszym rzędzie do chrześcijan. Sam Kościół katolicki liczy na świecie 1,2 miliarda członków. Czy jest to taka marginalna grupa?

3 M. Nowak, Kulturowa inspiracja chrześcijańska a wychowanie, w: M. Nowak- T. Ożóg, Wychowanie chrześcijańskie a kultura, Lublin, RW KUL, 2000, s. 43.

4 Zob. B. Śliwerski, Współczesne teorie i nurty wychowania, Kraków, Impuls, 2010.

5 Zob. M. Nowak, Podstawy pedagogiki otwartej. Ujęcie dynamiczne w inspiracji chrześcijańskiej, Lublin, RW KUL, 2000, s. 34.

6 G. Groppo Wychowanie chrześcijańskie, w: J. Gevaert (red.), Słownik katechetyczny, Warszawa, Wyd. Salezjańskie, 2007, s. 981-984.

7 Zob. tamże, s. 982-983.

8 Zob. S. Kunowski, Podstawy współczesnej pedagogiki, Warszawa, Wyd. Salezjańskie, 1997…, s. 94- 104.

9 Zob. M. Nowak, Podstawy pedagogiki otwartej…, s. 269-270, 579; Wśród prac zbiorowych poświeconych wychowaniu chrześcijańskiemu, na szczególną uwagę zasługują następujące publikacje: A. Rynio (red.), Wychowanie chrześcijańskie. Między tradycją a współczesnością, Lublin, Wyd. KUL, 2007, oraz J. Michalski, A. Zakrzewska (red.), Pedagogika chrześcijańska. Tradycja, współczesność, nowe wyzwania, Toruń, Wyd. Adam Marszałek, 2010.

10 Zob. G. Groppo, Wychowanie chrześcijańskie..., s. 981-982; J. Bagrowicz, Pedagogika chrześcijańska, w: T. Pilch (red.), Encyklopedia Pedagogiczna XXI wieku, t. VI, Warszawa, „Żak”, 2005, s. 121- 125.

11 Zob. M. Rusecki, Chrześcijaństwo, w: T. Pilch (red.), Encyklopedia Pedagogiczna XXI wieku, t. I, Warszawa, „Żak”, 2005, 2003. s. 515-525.

12 Zob. S. Kunowski, Podstawy współczesnej pedagogiki ..., s. 104.

13 Zob. S. Dziekoński, Wychowanie w nauczaniu Kościoła. Od XIX w. do Soboru Watykańskiego II, Warszawa, UKSW, 2000; tenże, Rozwój wychowawczej myśli Kościoła na przestrzeni ostatnich wieków, Warszawa, UKSW, 2004; tenże, Formacja chrześcijańska dziecka w rodzinie w nauczaniu Kościoła. Od Leona XIII do Jana Pawła II, Warszawa, UKSW, 2006; J. Krajczyński, Wychowanie dzieci i młodzieży w świetle posoborowych dokumentów Stolicy Apostolskiej i Konferencji Episkopatu Polski. Studium kanoniczno - pastoralne, Płock, Płocki Instytut Wydawniczy, 2002; B. Drożdż, Wychowawcza funkcja Kościoła w społeczeństwie pluralistycznym. Studium pastoralne, Legnica, WSD, 1997.

14 Zob. S. Dziekoński, Wychowanie w nauczaniu Kościoła …, s. 12; por. J. Woroniecki, Katolicka etyka wychowawcza, T. I - II, Lublin, RW KUL, 2000.

15 Zob. S. Dziekoński, Wychowanie w nauczaniu Kościoła …, s. 17-32.

16 Zob. tamże, s. 41-53.

17 Zob. tamże, s. 56- 72.

18 Zob. tamże, s. 56- 72.

19 Nauka papieży omawianego okresu na temat wychowania, pozostawała w ścisłym związku z przeobrażeniami społeczno – politycznymi zachodzącymi w świecie. Dotyczyła ona formacji „uczciwego obywatela” oraz obowiązku respektowania sprawiedliwego porządku społecznego. Wnikliwe i kompetentne omówienie tego zagadnienie znajdujemy w publikacji S. Dziekońskiego, Formacja chrześcijańska dziecka…, s. 282-304.

20 Zob. M. Sztaba, Społeczna płaszczyzna wychowana chrześcijańskiego w świetle nauczania Kościoła katolickiego, w: Rynio A. (red.), Wychowanie chrześcijańskie..., s. 508-510.

21 Encyklika Piusa XI, została nazwana w literaturze „Magna Charta” wychowania katolickiego, gdyż w całości podjęła problem wychowania chrześcijańskiego, dając podstawy pedagogice katolickiej (zob. S. Dziekoński, Wychowanie w nauczaniu Kościoła…, s. 12, 21-25, 60- 66, 90-91).

22 W przedsoborowym nauczaniu Kościoła osobowy rozwój człowieka był silnie podporządkowany chrześcijańskiemu wychowaniu moralno - religijnemu.

23 Zob. S. Dziekoński, Wychowanie w nauczaniu Kościoła…, s. 89-145.

24 Zob. tamże, s. 61.

25 Zob. tamże, s. 63-64, 71-72.

26 Zob. tamże, s. 72.

27 Tamże, s. 83.

28 Zob. S. Dziekoński, Wychowanie w nauczaniu Kościoła…, s.74-82.

29 Zob. DWCH, nr 1.

30 Zob. tamże, nr 2.

31 Tamże, nr 1.

32 Zob. S. Dziekoński, Wychowanie w nauczaniu Kościoła, s. 76; por. J. Krajczyński, Wychowanie dzieci i młodzieży …, s. 59-62.

33 DWCH, nr 1.

34 Tamże.

35 Tamże.

36 Tamże, nr 2.

37 S. Dziekoński, Wychowanie w nauczaniu Kościoła…, s. 145-165).

38 Zob. S. Dziekoński, Wychowanie w nauczaniu Kościoła…, s. 37-40, 76- 80.

39 Zob. tamże, s. 12-13.84.

40 Postulaty te widoczne są szczególnie w IV rozdziale KK, traktującym o posłannictwie i zadaniach świeckich w Kościele. Dokument podkreśla, że świeccy zobowiązani są oni nie tylko dążyć do świętości i zbawienia, ale także do działalności mającej na celu uświęcanie świata i budowanie Kościoła. Przy czym KK podkreśla, że cechą charakterystyczną apostolatu świeckich jest to, że mają zajmować się sprawami doczesnymi zgodnie z nauką Chrystusa (zob. S. Dziekoński, Wychowanie w nauczaniu Kościoła…, s. 85).

41 KDK, nr 53, 59.

42 KDK, nr 43.

43 Zob. B. Drożdż, Wychowawcza funkcja Kościoła…, s. 97.

44 KDK, nr 75.

45 Zob. KDK, nr 3.

46 Zob. DA, nr 10-14.

47 Zob. S. Dziekoński, Wychowanie w nauczaniu Kościoła…, s. 87

48 Zob. tenże, Formacja chrześcijańska dziecka…, s. 304-314.

49 Zob. tamże, s. 314-324. Tę inicjatywę podjął i rozwinął w swoim nauczaniu Jan Paweł II.

50 Często w dokumentach posoborowych używa się zamiennie terminów: „wychowanie chrześcijańskie”, „wychowanie katolickie”, oraz „wychowanie religijne” (zob. KPK, kan. 217; 226,§1; 774,§2; 793,§2; 794,§2; 798; 1136). Wydaje się być słusznym postulat, by na gruncie naukowym szukać możliwie precyzyjnej terminologii pytając się na początek, czy desygnaty tych nazw są rzeczywiście tożsame? A jeżeli nie, to trzeba dokonać precyzyjnego opracowania zakresu treściowego tych pojęć (zob. R. Chałupniak, „Wychowanie religijne” czy „wychowanie chrześcijańskie”? w: R. Chałupniak, J. Kostorz (red.), Wychowanie religijne u progu trzeciego tysiąclecia chrześcijaństwa, Opole, WT UW, 2001, s. 227-240).

51 KPK, kan. 795; zob. J. Krajczyński, Wychowanie dzieci i młodzieży …, s. 24- 33.

52 Zob. J. Krajczyński, Wychowanie dzieci i młodzieży…, s. 16-17.

53 . Benedykt XVI, List O pilnej potrzebie wychowania (21.01.2008), w: Katecheta, 52(2008) 7-8, s. 4.

54 Tamże.

opr. aś/aś