"Katecheza" czy "nauczanie religii"?

Coś poruszyło się we mnie. Ktoś napisał: "(...) mówienie o katechezie w szkole, i to zarówno w szkole nie reformowanej, jak też zreformowanej, nie bardzo ma sens". Niebezpiecznie zabrzmiało to na pierwszych stronach "Katechety", zwłaszcza że głos ten został podjęty nie po raz pierwszy.

Zapytałem: Dlaczego nasz "Katecheta" nie zmienił dotąd swego tytułu? Przecież większość poruszanych na jego łamach problemów dotyczy właśnie środowiska szkolnego. Wzorem włoskim, gdzie rozróżniono (przynajmniej w założeniach) katechezę i lekcję religii, także u nas należałoby konsekwentnie powołać do istnienia inny, nowy periodyk, zatytułowany "Nauczyciel Religii". Pytania powstawały dalej: Dlaczego wielu katechetyków posługuje się terminem "katecheza" odnosząc ją do szkoły? Dlaczego wiele katechetycznych autorytetów od dziesięciu lat szuka optymalnego modelu katechezy szkolnej? Dlaczego w polskich szkołach trudzą się nauczyciele religii (czyli katecheci), by nie tylko nauczyć, ale obudzić, podtrzymać i rozpalić wiarę swych uczniów? Po cóż to całe nawoływanie do dawania chrześcijańskiego świadectwa w szkole? Przecież wystarczy proste rozróżnienie i... problem znika?

Nie chcę podejmować polemiki z autorem cytowanego na początku zdania, nie chcę "świętej wojny" z kimkolwiek. Szukam mądrego rozstrzygnięcia, które pozwoli uchronić nas od błędów popełnionych wcześniej przez innych. Błędów? Owszem, mając możliwość przyglądania się działaniom katechetycznym w Niemczech i we Włoszech, widząc problemy, z którymi (pomimo rozróżnienia) borykają się katecheci (nauczyciele religii) i katechetycy (pedagodzy religijni) tych krajów, boję się, że właśnie wyraźna separacja: katecheza tu - nauczanie religii tam, jest jednym z poważniejszych "węzłów gordyjskich" włoskiej i niemieckiej pedagogiki religijnej. Oby nie okazało się, że za kilka lat przed nami stanie pytanie - "Dokąd z nauczaniem religijnym?" - i, podobnie jak dziś Niemcom czy Włochom, wówczas nam - bardzo trudno będzie odpowiedzieć.

SPÓR  NIE  TYLKO  TEORETYCZNY

W szkole: katecheza czy lekcja religii? Tak postawiony problem jest, owszem, sporem na poziomie teoretycznych założeń, fundamentalnych katechetycznych rozstrzygnięć, niemniej - i to chcę mocno podkreślić - z zasadniczymi następstwami praktycznymi, dotyczącymi szkolnej codzienności.

Naprawdę nie jest obojętne, z jakim nastawieniem idę do szkoły. Czy chcę katechizować, czy nauczać? Chcę tworzyć katechezę, czy wyłącznie jeden ze szkolnych przedmiotów? Jestem katechetą, czy nauczycielem religii?

Również dla katechetyków (odpowiedzialnych za tworzenie programów, określanie celów, pisanie podręczników) wspomniane rozróżnienie jest bardzo istotne. Na czym bowiem oprzeć programy, cele, treści? Czemu to wszystko ma służyć? Kto, jak, dlaczego, co - ma nauczać - wychowywać - katechizować? Od tych pytań zawsze się rozpoczyna.

KRÓTKA  HISTORIA  ROZRÓŻNIENIA

Każdy, kto zetknął się ze szkolnym wychowaniem religijnym za granicą, bez wątpienia zwrócił uwagę na wyraźny podział (ściśle przestrzegany) między tym, co dzieje się w szkole, a tym, co dzieje się przy kościele. Kontekst tej sytuacji, różny w poszczególnych krajach, związany jest z delikatną sprawą, jaką są stosunki danego kraju na płaszczyźnie państwo - kościół.

Samo rozróżnienie "katecheza" - "lekcja religii" pojawiało się stopniowo. Najczęściej nie była to decyzja takiego czy innego organu (państwowego bądź kościelnego). Początkowo utożsamiano jedną formę religijnego wychowania z drugą. Zwłaszcza w sytuacji, kiedy państwo przyznawało określonej religii szersze kompetencje, zupełnie nie odróżniano obu pojęć. ^[ 1 ] Katecheta był nauczycielem religii, lekcja religii - katechezą. Równolegle jednak do procesu sekularyzacji społeczeństwa (a tym samym coraz większego nacisku na instytucje publiczne, także na szkołę) znaleziono swoiste rozwiązanie problemu poprzez rozgraniczenie obu form religijnego wychowania.

W Niemczech spór miał miejsce już po Soborze Watykańskim II. W niemieckiej literaturze katechetycznej tego okresu można zauważyć znaczne nasilenie dyskusji nie tylko co do treści bądź formy oddziaływań katechetycznych, lecz również (a z czasem coraz wyraźniej) odnośnie do miejsca, jakie przysługuje katechezie. ^[ 2 ] Ostre rozróżnienie wystąpiło podczas Synodu Biskupów Niemieckich w 1974 roku i zostało potwierdzone osobnymi dokumentami na temat katechezy (Katechese) i lekcji religii (Religionsunterricht). ^[ 3 ] Okazało się jednak, że wprowadzona dystynkcja nie tylko nie rozwiązała trudności, lecz stworzyła następne.

We Włoszech do podziału doszło w latach osiemdziesiątych. Jeszcze słynny dokument Włoskiego Episkopatu (CEI), pt. Il rinnovamento della catechesi (skrót RdC), opublikowany w Rzymie w 1970 roku, wyraźnie mówił o obecności katechetów i miejscu katechezy w szkole (catechesi nella scuola - por. RdC 154-156). Dyskusje wokół Nowego Konkordatu (1984) doprowadziły do odłączenia katolickiej lekcji religii (insegnamento della religione cattolica) od działalności katechetycznej (catechesi). Kościelnym potwierdzeniem rozdziału są dokumenty Włoskiego Episkopatu na temat nauczania religii katolickiej w szkole. ^[ 4 ] Dziś, po kilkunastu latach, mówienie we Włoszech o katechezie w szkole spotyka się momentalnie ze słowem proibito! (wł. zakazany, zabroniony).

W Polsce w okresie międzywojennym mówiono i pisano na temat "nauki religii", "lekcji religii", "religii w szkole" lub "nauki katechizmu", rozumiejąc pod tym terminami wychowanie i nauczanie religijne, czyli katechezę. Dzieje katechezy powojennej wiązały się raz ze szkołą, raz z parafią. Używano zamiennie obu pojęć: "lekcja religii" i "katecheza", nie odróżniając ich od siebie. W roku 1990, czyli w momencie ostatniego powrotu, wyraźnie akcentowano, że chodzi o katechezę w szkole. ^[ 5 ] Także w ostatnim dziesięcioleciu katecheci i katechetycy zamiennie posługują się tymi terminami. ^[ 6 ] W dokumentach państwowych regulujących kwestie religijnego wychowania w szkołach występuje co prawda termin "lekcja religii", jednak nie przekreśla to w żaden sposób możliwości realizacji przez Kościół katechezy szkolnej. ^[ 7 ] Przynajmniej na razie. Okazuje się bowiem, że istnieje pewna grupa osób separująca mocno obie rzeczywistości i przeciwna używaniu terminu "katecheza szkolna".

Chcąc wyraźniej naświetlić problem, proponuję wpierw przyjrzeć się owemu rozróżnieniu "katecheza" - "lekcja religii", a później konsekwentnie zająć stanowisko wobec - problematycznie dla niektórych brzmiącej - "katechezy szkolnej".

W  POSZUKIWANIU  ISTOTY  PODZIAŁU

Co dzieli "katechezę" i "lekcję religii"? Odpowiedź zależy od tego, kogo zapytamy. Okazuje się, że teoretycy wychowania religijnego różnią się znacznie w swoich wypowiedziach. Żeby nie było aż tak relatywnie, spróbujmy poszukać pewnej syntezy.

Łatwiej jest określić, czym nie jest katecheza, czym nie jest lekcja religii. Pewne skrajne podejścia przedstawia poniższa tabela:

W przedstawionym zestawieniu poszczególne pary wskazują nie tyle na wykluczające się przeciwstawne cechy, co raczej na akcenty, które dominują bądź w katechezie, bądź w lekcji religii. Np. w lekcji religii wyraźniejsze jest intelektualne rozważanie problemów, a w katechezie większe znaczenie przywiązuje się do praktycznego zaangażowania, co oczywiście nie przekreśla intelektualnych dociekań w ramach samej katechezy. ^[ 8 ] Jednak samo rozłożenie akcentów to jeszcze za mało, by dwie rzeczywistości radykalnie od siebie rozgraniczać.

Można w tym miejscu przytoczyć sporą liczbę definicji pojęcia "katecheza" posługując się przy tym dokumentami Kościoła i licznymi opracowaniami katechetycznymi. O wiele trudniej jednak byłoby zdefiniować (przynajmniej w oparciu o literaturę polską) wyrażenie "lekcja religii", zakładając, iż nie jest ona katechezą. Jeśli na katechezę spojrzy się integralnie jako na "wychowanie w wierze" (por. CT 18), to teoretycznie i praktycznie niełatwo jest znaleźć miejsce dla czegoś jeszcze innego. Wychowanie obejmuje bowiem nauczanie, a w takim układzie lekcja religii byłaby pewną (przynajmniej ubogą) formą katechezy.

PAPIESKIE  ROZRÓŻNIENIE  I  JEGO  KONSEKWENCJE

Dla przeciwników pojęcia "katecheza szkolna" i jednocześnie zwolenników omawianego podziału koronnym argumentem jest wypowiedź Ojca św. Jana Pawła II z 5 marca 1981 roku. W wygłoszonym po włosku przemówieniu Papież zwrócił się do księży rzymskich tymi słowami: "Zasadą podstawową, która musi kierować zaangażowanie w tę delikatną dziedzinę duszpasterstwa, jest rozróżnienie pomiędzy nauczaniem religii a katechezą oraz komplementarność tych dwóch dziedzin. W szkołach bowiem pracuje się nad pełną formacją uczniów. Nauczanie religii zatem będzie musiało kształtować swój charakter w odniesieniu do celów i kryteriów właściwych nowoczesnej strukturze oświaty". ^[ 9 ]

Słowa Ojca św. rozumiane łącznie z ich kontekstem pozwalają na sformułowanie następujących wniosków:

• nauczanie religijne ma dokonywać się w szkole (por. CT 69),
  
• nauczanie religii umożliwia uczniom pełną formację,
  
• nauczanie religii musi liczyć się z wymaganiami szkolnymi,
  
• istnieje potrzeba zaangażowania kapłanów w wychowanie religijne w szkole, ^[ 10 ]
  
• działalność kapłanów w szkole nie jest oddzielona od duszpasterstwa,
  
• szkoła na miarę możliwości prawnych jest polem ich apostolskiej pracy, ^[ 11 ]
  
• istnieje różnica między wychowaniem religijnym w szkole i w parafii,
  
• nauczanie religijne posiada swój własny charakter (specyfikę),
  
• nie można ograniczyć wychowania religijnego wyłącznie do działań w szkole,
  
• potrzebna jest komplementarność wychowania religijnego w szkole i w parafii, ^[ 12 ]
  
• nie można (kosztem pracy w szkole) zaniedbywać katechezy parafialnej, "katechezy właściwej" ("bez monopolizowania i uniformizmu" - por. CT 67), która jest faktycznie przedmiotem spornego rozróżnienia.
  

Wypowiedź Ojca św. nie przekreśla rozumienia nauczania religii jako formy katechezy, dokonującej się w środowisku szkolnym. Papież w sposób jednoznaczny odpowiada na problem: "katecheza czy lekcja religii?", stwierdzając: "katecheza i lekcja religii". Wychowanie religijne (czyli katecheza) dokonuje się w różnych środowiskach ("miejscach"), wśród których Jan Paweł II wymienia także szkołę (por. CT 67). Możemy więc mówić o katechezie w parafii, w rodzinie, w szkole i w stowarzyszeniach, ruchach czy ugrupowaniach. Nikt nie neguje potrzeby komplementarności wszystkich tych działań, nikt nie przeciwstawia rodziny, parafii i szkoły. Dokładne wczytanie się w sens cytowanego przemówienia papieskiego pozwala na stwierdzenie, iż Jan Paweł II w żaden sposób nie podważył istnienia katechezy szkolnej. ^[ 13 ]

Na przytoczonym fragmencie przemówienia papieskiego opierają się dwa kolejne dokumenty dotyczące katechezy, które potwierdzają różnicę wychowania religijnego dokonującego się w szkole i w parafii, a także podkreślają potrzebę ich komplementarności. W porządku chronologicznym są to:

• Kongregacja do Spraw Wychowania Katolickiego, Świecki katolik świadkiem wiary w szkole, Poznań 1986, nr 56: "(...) nauczanie religii katolickiej odrębnie, a jednocześnie w uzupełnieniu do właściwej katechezy, powinno być podejmowane w każdej szkole";
  
• Kongregacja ds. Duchowieństwa, Dyrektorium Ogólne o Katechizacji (Directorium generale pro catechesi), Watykan 1997, nr 73: "Relacja między nauczaniem w szkole i katechezą jest relacją zróżnicowania i komplementarności".
  

KATECHEZA  SZKOLNA  W  WARUNKACH  POLSKICH

Czy wyżej cytowane słowa przekreślają szkolną katechezę? Czy w ogóle w tej sprawie Roma locuta? A może naprawdę jest tu dopiero szerokie pole do interpretacji na korzyść szkolnej katechezy? Może rzeczywiście trzeba uwzględnić specyfikę rzeczywistości polskiej?

Okazuje się, iż dokładniejsze wczytanie się w Nowe Dyrektorium otwiera wobec katechezy szkolnej w Polsce nowe możliwości. W kolejnym punkcie Dyrektorium (DOK 74) zostały zapisane słowa, które są dla nas ważne. "Nie jest możliwe sprowadzenie do jednej formy wszystkich modeli nauczania w szkole, jakie rozwinęły się w ramach porozumień między państwami i Konferencjami Episkopatu. Jest jednak konieczne zaangażowanie, by zgodnie z odpowiednimi założeniami nauczanie religii w szkole odpowiadało swoim celom i swoim charakterystycznym cechom". ^[ 14 ] Autorzy Dyrektorium, kierując się zasadą pluralizmu, nie sprowadzają więc wychowania religijnego w szkole publicznej do jednej, obowiązującej w całym Kościele formy. Wręcz przeciwnie, zalecają tworzenie modeli, które licząc się z konkretnymi uwarunkowaniami pozwolą na jak najbardziej owocne oddziaływanie wychowawcze.

W czasie swoich pielgrzymek do Polski Ojciec św. Jan Paweł II wielokrotnie zamiennie używał słów "katechizacja" - "nauczanie religii" - "katecheza". ^[ 15 ] Czyżby więc szczególny "model polski"? Polski eksperyment katechetyczny udał się przy okazji tworzenia katechezy parafialnej, dlaczego więc nie miałby (wbrew ponurym prognozom katechetyków zachodnich) udać się przy okazji tworzenia komplementarnej katechezy parafialnej i szkolnej?

Z całą pewnością trzeba zdobyć się na odkrycie własnych możliwości, wypracowanie własnych rozwiązań i niepoprzestawanie wyłącznie na przejmowaniu obcych wzorów. Trzeba dokładnie przyglądać się doświadczeniom w innych krajach, zauważyć sukcesy i porażki, po czym wyciągać mądre wnioski. W oparciu o nie będziemy mogli tworzyć własny model chrześcijańskiego wychowania, który uwzględni zarówno kościelne wskazania, pedagogiczne uwarunkowania, jak i specyfikę polskiego kontekstu.

KILKA  POSTULATÓW  -  ZAMIAST  ZAKOŃCZENIA

Z całą pewnością poruszona tematyka wymaga głębszych studiów, ^[ 16 ] niemniej warto choć w zarysie zestawić najważniejsze postulaty wynikające z powyższych rozważań:

1. W publikacjach katechetycznych należy pozostać przy terminologii używanej zamiennie "katecheza" - "lekcja religii" ("religia", "nauczanie religii", "katechizacja") i nie wprowadzać pojęć sugerujących bliżej nie określony związek lekcji religii z katechezą Kościoła (np. "katechetyczny wymiar" czy "katechetyczny charakter nauczania religii").
   
2. Wobec rozpowszechniania się procesu zeświecczenia różnych sektorów codziennego życia, na ile to będzie możliwe (przepisy prawne), nie można rezygnować z szansy, jaką jest możliwość realizacji katechezy w polskiej szkole. W takim przypadku jej konfesyjność (por. DOK 74) nie podlega żadnej dyskusji. Niemcy i Włosi mają w tej kwestii coraz poważniejsze trudności. ^[ 17 ] "Sekularyzacja lekcji religii" prędzej czy później prowadzi nieuchronnie do podważenia jej wyznaniowego charakteru.
   
3. Wspólnymi siłami osób odpowiedzialnych za katechezę w szkole (o czym wielokrotnie już mówiono) należy stworzyć szkolny model chrześcijańskiego wychowania z uwzględnieniem wskazań katechetycznych, pedagogicznych i dydaktycznych. Byłby to trud określenia specyfiki katechezy szkolnej.
   
4. Oceniając realnie własne możliwości (personalne i materialne) trzeba planować (na płaszczyźnie teoretycznej) i realizować (na płaszczyźnie praktycznej) ową komplementarność katechezy: przy kościele i w szkole. Potrzebne są tu wysiłki zarówno teoretyków, jak i praktyków. Przy założeniu, że w szkole też chodzi o katechezę, mamy możliwość bazowania na dokumentach kościelnych i bogatej literaturze katechetycznej. Odcięcie nauczania religii od źródeł katechetycznych pozbawia je (przynajmniej na gruncie polskim) jakiejkolwiek eklezjalnej podstawy. W Polsce nie istnieją żadne wskazania kościelne, czym miałaby być "niekatechetyczna" lekcja religii. Zwolennicy "lekcji religii - nie katechezy" nie mają na czym oprzeć swych rozważań, wobec czego bardzo często uciekają się do zabiegu przenoszenia katechetycznych wskazań na teren - ich zdaniem - "pozakatechetycznej lekcji religii". Bez podstawy w formie dokumentów i literatury katechetycznej trudno byłoby zaplanować jakiekolwiek działanie związane z wychowaniem religijnym, począwszy od przygotowania konkretnej lekcji aż po cały system formacji katechetów - nauczycieli religii.
   

opr. mg/ab