Liturgia i ciało

Ciało i dusza to w istocie cały człowiek. Dlatego ciało jest narzędziem duszy, a gest wyrazem myśli i odczuć. Najwyższa doskonałość polegałaby na tym, żeby ciało pozwalało przeświecać duszy i żeby każdy gest ciała, jego działanie było przeniknięte duchem. Tak będzie kiedyś, gdy nasze ciała zostaną przemienione i uwielbione na wzór ciała Chrystusa zmartwychwstałego. Jednak już teraz człowiek może doświadczyć głębokiej jedności ciała z duchem. Ma to miejsce w celebracjach liturgicznych.

Liturgia jest miejscem, w którym dokonuje się zbawczy dialog między człowiekiem i Bogiem. Jednym z uczestników tego dialogu jest człowiek, cały człowiek. W liturgię angażują się duch i ciało człowieka. Liturgia nie jest jedynie aktem umysłu, ale w znacznej mierze ogarnia swoim wpływem całe ciało. Ciało ludzkie ma w liturgii do wykonania różne czynności. Nasze ciało angażuje się w liturgię poprzez przyjmowanie różnych postaw, np.: postawa stojąca, siedząca, klęcząca, leżenie krzyżem. Ciałem wykonujemy także gesty, np.: ukłony głowy, złożone ręce, rozłożone ręce. Ciało uczestniczy również w procesjach: procesja wejścia, procesja z darami, procesja komunijna.

Gesty i postawy ciała w liturgii nie mogą być samowolne i swobodne. Ponieważ w liturgii każdy gest, każda postawa mają znaczenie symboliczne są dokładnie określone przepisami. Liturgiczne gesty i postawy ciała mają głębokie zakorzenienie w Piśmie świętym i dlatego nie mogą być czymś prywatnym i uzależnionym od własnego przekonania, ale powinny być przyjęte jako gesty i postawy przeniknięte obecnością Chrystusa. Liturgia, mimo że posługuje się postawami ciała i gestami powszechnie znanymi i używanymi, nie może być rozumiana jako spektakl teatralny przedstawiany przez grupę osób. Ona wymaga zaangażowania wszystkich uczestników. Oczywiście, każdy angażuje się inaczej, na swój sposób, ale postawy i gesty są takie same i to samo wyrażają. Dlatego obecne przepisy liturgiczne mówią jednoznacznie, że jednakowa postawa ciała, którą powinni zachowywać wszyscy uczestnicy liturgii, jest znakiem wspólnoty i jedności zgromadzenia, wyraża bowiem, a zarazem wpływ na myśli i uczucia uczestników (zob. OWMR 42).

Pierwszym prawem liturgii jest sprawowanie jej w zgromadzeniu. Nie ma liturgii bez zgromadzenia, czyli bez wspólnoty. Ze zgromadzeniem wiąże się pierwsza czynność angażująca ludzkie ciało. Odpowiadając na zaproszenie Chrystusa trzeba na liturgię przyjść. „Przyjście do kościoła” stanowi pierwszy akt uczestnictwa w liturgii. Trzeba przyjść i być obecnym. Stanąć w obecności Boga, innych ludzi i samego siebie. Uczestnicząc w liturgii przyjmujemy zasadniczo trzy postawy: stojącą, siedzącą i klęczącą. Te klasyczne postawy występują we wszystkich celebracjach liturgicznych i mają takie samo znaczenie. Tutaj omówimy je na przykładzie stosowania ich w Eucharystii. Następnie przedstawione zostaną gesty i czynności, w które angażuje się ludzkie ciało.   

Postawa stojąca

W zgromadzeniu liturgicznym przewodniczący, asysta oraz wszyscy wierni przyjmują różne postawy, które w czasie celebracji liturgii mają określone znaczenie i symbolikę. Postawą zasadniczą, najbardziej godną i liturgiczną jest postawa stojąca. Wyraża ona poczucie godności człowieka, który stoi na ziemi, ale głowę ma podniesioną ku górze. W ten sposób obecne życie człowieka związane jest z ziemią, ale jego ostatecznym celem i przeznaczeniem jest niebo. Ta prawda nabiera szczególnego znaczenia w liturgii, która choć celebrowana jest przez człowieka na ziemi, to jednak już teraz zawiera w sobie Bożą rzeczywistość, Bożą obecność.

Postawa stojąca to najbardziej „klasyczna” postawa modlitewna chrześcijanina, który przez śmierć i zmartwychwstanie Jezusa Chrystusa został wyzwolony z niewoli grzechu i powołany do życia w chwale. Ojcowie Kościoła w postawie stojącej widzieli symbol świętej wolności dzieci Bożych, uwolnionych przez Chrystusa z niewoli śmierci wiecznej. Ten, kto jest ochrzczony, powstaje z martwych razem z Chrystusem i odtąd w swoim życiu stara się wybiegać naprzeciw nadchodzącego Pana. Najlepszym miejscem spotkania ze zmartwychwstałym Panem jest liturgia. W tym znaczeniu postawa stojąca wyraża naszą czujność i gotowość na spotkanie z przychodzącym Chrystusem.

Wyraża także radość z odkupienia. W pierwszych wiekach Kościoła w czasie liturgii niedzielnej przyjmowano zawsze postawę stojącą, która symbolizowała zmartwychwstanie Jezusa. W Kościołach Wschodnich do dziś istnieje zakaz klękania w niedzielę, która uobecnia wydarzenie zmartwychwstania. Radość wiąże się z dziękczynieniem. Chrześcijanin, pełen radości ze zbawienia, w postawie stojącej, dziękuję i uwielbia Boga za wielkie dzieła, których nieustannie dokonuje w historii, których dokonuje poprzez celebracje liturgiczne.

Przyjęcie postawy stojącej oznacza wyrażenie szacunku dla osób starszych i bardziej godnych. W liturgii oznacza wyrażenie szacunku i uwielbienia wobec Boga. Jest także znakiem szacunku i uznaniem Jego wielkości i majestatu oraz kontemplacją Boga jako jedynego i najwyższego Pana. 

Obecne przepisy liturgiczne dotyczące celebracji Mszy świętej nakazują postawę stojącą od wejścia kapłana do modlitwy zwanej kolektą włącznie. Następnie stoi się podczas śpiewu przez Ewangelią, w czasie proklamacji Ewangelii, wyznania wiary i modlitwy powszechnej. Stoi się także od wezwania: „Módlcie się, aby moją i waszą ofiarę przyjął Bóg Ojciec wszechmogący” aż do śpiewu „Baranku Boży” włącznie. Wyjątek stanowi tak zwana modlitwa epikletyczna oraz słowa przeistoczenia, kiedy przyklęka się na oba kolana. Po przeistoczeniu wstaje się przed aklamacją „Oto wielka tajemnica wiary”. Postawę stojącą przyjmuje się również na czas modlitwy po Komunii świętej, błogosławieństwa i rozesłania. Dopuszcza się także przyjmowanie Komunii świętej w postawie stojącej, zwłaszcza jeśli czyni się to w procesji komunijnej. Również dziękczynienie po Komunii świętej można zrobić stojąc.  

Postawa siedząca i klęcząca

Ogólne Wprowadzenie do Mszału Rzymskiego w numerze 43 mówi, że w czasie Mszy świętej wierni mogą siedzieć podczas czytań z wyjątkiem Ewangelii i psalmu responsoryjnego, w czasie homilii i przygotowania darów, oraz według uznania, gdy zachowuje się milczenie po Komunii świętej. Również w czasie rozdawania Komunii świętej można siedzieć. Obecne przepisy liturgiczne pozwalają siedzieć przez całą Mszę świętą ludziom chorym i słabym.

Postawę siedząca człowiek przyjmuje w czasie odpoczynku i odprężenia. W czasie liturgii jest to klasyczna postawa słuchania słowa Bożego. Do postawy siedzącej można odnieść sens ukryty w słowach św. Łukasza: „Maria siadła u nóg Pana i przysłuchiwała się Jego mowie” (Łk 10, 39), oraz w słowach Oblubienicy z Pieśni nad Pieśniami: „W upragnionym Jego cieniu usiadłam” (Pnp 2,3). W kontekście biblijnym postawa ta podsuwa obraz smakowania w słowie Bożym. Siedząc łatwiej można kontemplować i medytować proklamowane w czasie liturgii słowo Boże.

Postawa klęcząca nie cieszy się uznaniem w liturgii, ponieważ bardziej odpowiada modlitwie osobistej i prywatnej. Jest uważana za wyraz pokuty. Sobór Nicejski w roku 325 zabraniał przyjmowania tej postawy w niedzielę, ponieważ był to dzień zmartwychwstania. Obecnie, podczas Mszy świętej wierni klęczą w czasie modlitwy epikletycznej i przeistoczenia, do aklamacji „Oto wielka tajemnica wiary” wyłącznie. Następnie postawę tę przyjmuje się na wezwanie „Oto Baranek Boży, który gładzi grzechy świata...”, oraz w czasie odpowiedzi „Panie nie jestem godzien”. Również jedną z form przyjmowania Komunii świętej jest postawa klęcząca. Klęka się także przed wystawionym Najświętszym Sakramentem oraz podczas udzielania błogosławieństwa nim. Natomiast przechodząc obok tabernakulum należy przyklęknąć na jedno kolano. Taką postawę należy przyjąć również w chwili, kiedy przechodzi obok nas kapłan niosący Komunię świętą do chorych.

Postawa klęcząca jest naturalnym gestem adoracji. We wszystkich religiach człowiek adoruje boga na kolanach. Wobec majestatu i wielkości Boga trzeba paść na kolana w geście uniżenia i pokory. Dla chrześcijanina postawa klęcząca staje się wyznaniem wiary w królewską godność Jezusa Chrystusa. Który jest jedynym Panem i Królem całego stworzenia.

W czasie liturgii postawa klęczącą jest gestem adoracji, zachwytu i uwielbienia. Oznacza także uznanie naszej ludzkiej słabości wobec nieskończonej potęgi i miłości Boga. Stąd trzeba zwracać uwagę, aby przyklęknięcie było rzeczywiście przyklęknięciem, a nie jak to się często obserwuje, przykucnięciem lub przysiadem. Liturgia nie zna takich postaw. Zwłaszcza w czasie przeistoczenia i ukazania Ciała i Krwi Pańskiej jesteśmy wezwani, aby w postawie klęczącej adorować cud przemiany i uwielbiać Boga za śmierć i zmartwychwstanie Jezusa, które dokonało się dla naszego zbawienia. Nie musimy wtedy spuszczać oczu i bić się w piersi, ale raczej powinniśmy patrzeć na ukazywane nam Święte Postacie, aby w taki sposób umacniała się nasza wiara i miłość i jeszcze większe było nasze uwielbienie dla Boga.      

Tekst pochodzi z książki ks. prof. Dariusza Kwiatkowskiego, Zaczerpnąć ze źródła wody życia. W świecie liturgicznych znaków, Kalisz 2007

opr. mg/mg