Niedziela a Szabat

Bogusław Nadolski Niedziela - historia, znaczenie, symbolika ISBN: 978-83-61533-18-4 wyd.: Wydawnictwo PETRUS 2009

Wybrane fragmenty Wstęp Niedziela a Szabat

Niedziela a Szabat

W 2010 roku minęło dwanaście lat od ukazania się (7 lipca 1998) listu apostolskiego Jana Pawła II o świętowaniu niedzieli- Dies Domini- Dzień Pana. Był to głos o niesłabnącej wadze w obliczu zmian dokonujących się we współczesnych społeczeństwach, usiłujących sprowadzić niedzielę do „weekendu”. Przywołajmy pewne zasadnicze elementy o znaczeniu tego Wielkiego Dnia w służbie Boga i człowieka.

Przede wszystkim sięgamy do Pierwszego Przymierza, w którym szabat był ”pałacem w czasie, „ziarnem wieczności posianym w sercach naszych”, stanowił ”świętość ukrytą w czasie”. Wyrażenia te pochodzą z refleksji myśliciela żydowskiego Abrahama Joshua Heschela, który napisał o szabacie między innymi następujące słowa: „Kto pragnie zrozumieć świętość szabatu, musi wpierw odsunąć na bok bezbożność hałaśliwego handlu i wyprząc się z codziennego kieratu obowiązków. Musi zostawić za sobą krzykliwość i kakofonię kolejnych dni, gorączkową i zajadłą chciwość oraz zdradę i sprzeniewierzanie się, sobie. Musi rozstać się z pracą fizyczną i zrozumieć, że świat został już stworzony i doskonale da sobie rade bez pomocy człowieka. Sześć dni w tygodniu zmagamy się ze światem czyniąc sobie ziemie poddaną, w szabat troszczymy się o ziarno wieczności posiane w naszych sercach. Światu oddaliśmy nasze ręce, lecz dusza należy do Kogoś Innego. Sześć dni w tygodniu staramy się zapanować na światem, siódmego dnia staramy się zapanować nad swoim „ja”. W tradycji Izraela przekazywano przekonanie, że szabat jest tak dawny jak świat. Mistycy nauczali, że wszystkie dni tygodnia podporządkowane są szabatu. Człowiek i szabat w myśli Boga stworzeni są dla siebie”.

Szabat (słowo znaczy „zatrzymał się” odpoczął)” to Królowa. Człowiek w działaniu ma być podobnym do Boga, który „siódmego dnia odpoczął”, a więc „zatrzymać się”, odłożyć swoje sprawy, interesy. Szabat potwierdzany w księgach historycznych od IX w. przed Chr. (2Krl 4, 23; 2 Krl 11, 5-12 i w prorockich poczynając od VIII w.(Am 8, 5; Os 2, 11; Iz 1,12) Teologiczna treść szabatu wyrażała się w przeżywaniu tego dnia z sercem brzemiennym z wdzięczności za dzieło stworzenia i pełnym zachwytu nad jego pięknem, oraz radości z przymierza z Bogiem, w którym Odwieczny, Nienazwany i Niewypowiedziany osobiście troszczy się o człowieka. Przymierze to sprawia, że życie człowieka jest obustronną relacją i pragnieniem by w życiu być przywiązanym do tego, co najważniejsze. Szabat w życiu Izraela to kwintesencja wszystkich wartości i idei zawierających się Torze, a wartości te są nieprzemijające i mogą być przeżywane w każdej epoce historii i we wszystkich sytuacjach. Podstawowy sens zachowania szabatu ( Wj 20, 8-12; Pwt 5, 12-16) to wstrzymywanie się od pracy, ale także podana człowiekowi okazja medytacji nad samym sobą, refleksji nad sensem swego życia, granicach człowieka w przestrzeni i czasie, swoją godnością. Świętować szabat znaczy nade wszystko szukać Boga, wielbić Jego chwałę, potęgę, miłość i miłosierdzie. Szabat jest czasem podkreślenia przewagi ducha nad materią.

W najstarszych źródłach starotestamentalnych szabat oznacza siódmy dzień.(Wj 23, 12; 34, 21), ale może także oznaczać cały tydzień (Kpł 23, 15). Wspomniana etymologia szabatu wywodzi się od śbt = zaprzestać, nie wiadomo czy jest pierwotna. W języku greckim używa się, także w liczbie mnogiej sabbaton, w łacińskim sabbatum, lub dies sabbati (sabbatorum). Dotychczas nie jest do końca wyjaśniony problem, czy Izrael przejął kananejską praktykę szabatu (agrarna kultura), czy też początek zachowania szabatu wiąże się z kultem Boga Jahwe. W języku akkadyjskim istniał dzień zwany śapattu i był dniem wolnym od pracy, zależny był od faz księżyca, czego nie można powiedzieć o szabacie żydowskim. Te i inne problemy związane z szabatem są w dalszym ciągu przedmiotem badań. Faktem natomiast bezspornym pozostaje związek szabatu:

- ze czcią Boga Jahwe;

- z historią zbawienia Izraela jako znak wierności przymierzu wyzwolenia z niewoli egipskiej;

- z zakorzenieniem w porządku dnia stworzenia świata- (Bóg odpoczął siódmego dnia) — znaczenie społeczne wolnego dnia;

- szabat staje się znakiem eschatologicznej nadziei- symbolem czasów mesjańskich.

Przyjmuje się, że świętowanie szabatu stoi u podstaw powstania synagogi (J. Flawiusz 2, 282) określa synagogę mianem sabbataion.

Wyjątkowość szabatu podkreślano przez Obrzęd Wprowadzenia Szabatu, specjalny styl przeżywania tego dnia i pożegnanie- odejście królowej, obrzęd zwany Hawdala- rozstanie, rozłączenie. Obrzędów dokonywano w synagodze i w domu rodzinnym.

Na powitanie szabatu, w piątek wieczorem w synagodze śpiewa się hymn Lekhah dodi- „przyjdź, ukochany”:

Wyjdź, ukochany, na spotkanie oblubienicy,
razem przywitamy szabat.
„Strzeż” i „pamiętaj” w jednym przykazaniu
połączył i przekazał nam Bóg.
PAN jest jeden i Jego Imię jest jedno,
[a sobota jest po to,] aby je wywyższać i chwalić.
Wyjdźcie, pójdziemy spotkać szabat,
on jest źródłem błogosławieństwa.
Na początku czasów został on ukoronowany —
pojawił się ostatni, ale pomyślany pierwszy.
Świątynia Króla, miasto królestwa!
Powstań z ruin
Dosyć już płaczu,
Najwyższy zlituje się nad tobą!
Otrząśnij się i powstań z prochu,
załóż, narodzie mój, odświętne szaty!
Poprzez syna Jessego z Betlejemu
przybliż się do mnie i uratuj!
Obudź się, obudź!
Oto nadchodzi twe światło — powstań i świeć!
Powstań, powstań i śpiewaj,
bo chwała PANA ukazuje się przez ciebie.
Nie będziesz dłużej się wstydzić,
czemu jeszcze płaczesz?
Pod twoim dachem ukryje się mój cierpiący naród,
miasto zostanie odbudowane na starym miejscu.
Twoi gnębiciele będą gnębieni,
a twoi niszczyciele pójdą na wygnanie.
Bóg twój będzie radować się tobą,
jak raduje się oblubieniec oblubienicy.
Twoje granice [Jeruzalem] będą poszerzone
i będziesz chwalić PANA,
a dzięki [Mesjaszowi] z rodu Pereca
doznamy radości i wesela.
Przyjdź w pokoju, korono swego męża,
przyjdź pośród radości i wesela
do wspólnoty wiernych, do narodu wybranego,
przyjdź, oblubienico, przyjdź!

Refren hymnu ułożonego ok.1500 r. przed Chrystusem, przez Szeloma Ha-Levi Alkabe brzmi: Wyjdź, ukochany, na spotkanie oblubienicy, razem przywitamy szabat”.

Intymność szabatu oddaj się przez słowo biya, które znaczy zjednoczenie małżeńskie. Na powitanie szabatu kantor otrzymuje kielich i dziękując za wino i świąteczny dzień wznosi toast na cześć Oblubienicy- Szabatu. W domu natomiast matka ozdabia mieszkanie kwiatami i zgodnie z przekonaniem, że w szabat należy spożywać wyłącznie dobre rzeczy, chociaż nie chodziło o samo jedzenie, ale wspólne ucztowanie w zespole rodzinnym, przygotowywała świętowanie szabatu. W tym dniu spożywano tylko pszenny chleb, biały (słynne chałki). Ambicją pani domu było by wyglądały one pięknie. Pani domu inauguruje szabat, zapala dwie świece- światło szabatowe: Zacho = „pamiętaj” i szamor- „zachowuj”. Nawet w najbiedniejszych rodzinach nie brakowało tych świec Nazwy wskazują na sens szabatu w odniesieniu do człowieka. Matka także wypowiada błogosławieństwo nad światłem: „Błogosławiony jesteś Ty Haszem, nasz Bóg, Król świata, który uświęcił nas swoimi przykazaniami i nakazał nam zapalać świece na Szabat”. Po zapaleniu świec kobieta wykonuje trzy ruchy jakby chciała zagarnąć światło dla siebie, po czym recytuje błogosławieństwo. Może także odmówić modlitwę przez siebie lub: następującą: ”Niech będzie wola Twoją Panie, Boże mój i moich praojców, że okażesz łaskę mnie,( mojemu mężowi), moim synom, moim córkom, ( mojemu ojcu , mojej matce) i wszystkim moim bliskim; dasz nam i całemu narodowi Izraela dobre i długie życie(...)Uczyń bym mogła wychować synów i wnuków mądrych, pojętnych, miłujących Boga, bogobojnych. Proszę wysłuchaj mojego błagania w tej chwili, za zasługi Sary, rebeki, Racheli i lei, naszych pramatek, rozpal nasze świece, by nigdy nie zgasły, rozświetl nad nami swoje oblicze, a będziemy zbawieni”(modlitwę podaję za A. Przeździecka. Modlitwy kobiet żydowskich związane z życiem religijnym. „Midrasz” Nr.12(140), grudzień 2008,s.34).

Mężczyźni wracają do swoich domów, wchodząc pozdrawiają obecnych: „dobrego szabatu”. Wracającym towarzyszą, jak się wierzy, dwaj aniołowie, jeden dobry, drugi to szatan. Na pozdrowienie aniołów śpiewa się krótką pieśń, kantylenę, Shalom alechem malache ha seret. Dzieci stają przed rodzicami, pochylają głowy i przyjmują błogosławieństwo, którego udzielają im rodzice kładąc ręce na ich głowach. W stosunku do chłopców błogosławieństwo brzmi: „Niech ci uczyni Bóg jak Efraimowi i jak Manassesowi (Rdz 48, 20), w odniesieniu do dziewczynek: ”Niech uczyni ci Bóg, jak uczynił pramatkom Sarze, Rebece, Racheli i Lei”, niektórzy według uznania dodają jeszcze inne słowa lub kończą błogosławieństwo jak czyni to kapłan: Bóg niech ci błogosławi i niechaj cię strzeże. Niech Bóg rozjaśni twoje oblicze nad tobą i niechaj obdarzy cię swoją łaską. Niechaj Bóg obróci swoje oblicze ku tobie i niech ci udzieli pokoju”. Następnie obecni zasiadają do stołu, do pierwszego posiłku sabatowego, rozpoczynając od wypicia wina ( a winno ono być najwyższej klasy), które poprzedza błogosławieństwo, poczym po umyciu rąk łamie się chleb i ojciec rodziny rozdaje każdemu z siedzących wokoło.

Na koniec tego otwarcia szabatu w rodzinie tańczy się i śpiewa: Ten dzień jest dla Izraela światłem i radością. Szabatem odpoczynku”. W sam dzień szabatu wkłada się inne szaty niż w wieczór piątkowy, okiennice pozostają zasłonięte, telefon milczy. Dzień Szabatu poświęcano: studiowaniu Tory, często w małych grupach, modlitwie, śpiewom i tańcom, odwiedzinom rodziny, przyjaciół, chorych. Po modlitwie porannej- śniadanie i ostatni, gdy- niebo rumieni się zorzą wieczorną, spożywa się trzeci posiłek szabaty na jego pożegnanie. W odmawianej modlitwie znajdziemy następujące słowa: „Zechciałeś nas w dobroci swojej obdarzyć znajomości Twojego Prawa i pouczyłeś nas, jak wypełniać Twoją objawioną wole. I Ty, o Panie nasz Boże ustanowiłeś oddzielenie tego, co święte od tego, co nie święte, światła od ciemności, Izraela od innych narodów, dnia siódmego od dni powszednich. O Ojcze, o królu! Niechaj dni nasze, które wychodzą nam naprzeciw zaczyna się dla nas w pokoju, niech będą wolne od wszelkiego grzechu, nieskalane jakąkolwiek nieprawością, niech łączy je ze sobą cześć Tobie oddawana”.

Rozstanie z szabatem dokonuje się również z toastem winem, wąchaniem aromatu pachnących ziół (rozkoszowanie się aromatem szabatu) i zapaleniem szczególnej świecy splecionej z wąskich prętów wosku (przecież „sznur troisty nie łatwo się przerywa” Ekl 4, 12), która gasi się winem, pożegnanie to także śpiew różnych pieśni, które nawiązują do rozpoczynającego się po szabacie tygodnia.

Piękne, bogate obrzędy, głęboki sens, prowadzi do pytania, dlaczego nie świętujemy szabatu, lecz niedzielę? Szabat w zamysłach Odwiecznego był etapem w historii zbawienia, która znajduje swój finał w: Bóg stał się człowiekiem, umarł, zmartwychwstał i oczekuje nas w szczęśliwej wieczności pełnej zaskoczeń i niespodzianek. Celem działań Boga był Chrystus Zbawiciel, w Którego i Któremu mamy szczęście wierzyć i kochać Go całym swoim jestestwem. Chrześcijanie widzieli w szabacie symbol Chrystusa. Teologowie tacy jak Justyn w II w. czy Orygenes (III w.) rozumieją szabat, jako wyraz odpowiedniego stylu życia, chodzi nie tyle o jakiś dzień, lecz postawę życiową (Dialog z Tryfonem 12,3). Grzegorz Wielki (zm.604), papież nauczał: „Dla nas prawdziwym szabatem jest osoba Odkupiciela, Pana naszego Jezusa Chrystusa ( Epistola 13,1).

W świętowaniu niedzieli mieści się cała teologiczna treść szabatu z jej wypełnieniem w „pełni czasów”, którym jest sam Chrystus, Autor nowego stworzenia. Niedziela jest większa od szabatu, szabat znajduje wypełnienie w niedzieli, jako ósmym dniu”.

Wskazanie zawierają się w postawie Jezusa wobec szabatu i reakcja wspólnoty pierwotnego Kościoła.

Postawa Jezusa wyraziła się w słowach: „Szabat został ustanowiony dla człowieka, a nie człowiek dla szabatu Tak, więc Syn Człowieczy jest Panem także szabatu” (Mk 2,27-28). Stwierdzenie to nie wyraża lekceważenia Prawa, czy zniesienia go. Jeżeli Jezus szokuje faryzeuszów uzdrawiając chorych w szabat, co spotkało się z atakiem faryzeuszów, czy broniąc uczniów zrywających kłosy wykruszając z nich ziarna (Mk 2, 23-28), to czyni to zgodnie z zasada, że człowiek i jego dobro są pierwsze: Czy każdy z was w dzień szabatu nie odwiązuje swego wołu lub osła od żłobu i nie wyprowadza by napoić. A czy tej córki Abrahama, która przez osiemnaście lat szatan trzymał spętana, nie należało uwolnić od tych więzów w dzień szabatu?”(cały epizod Łk 13,10-17).Szabat jest dla człowieka, gdzie jest sytuacja odwrotna Tamm nie ma Ewangelii, ponieważ egoizm bierze górę w konfrontacji z dobrem bliźniego. Dobra instytucji nie można stawiać ponad dobro człowieka.

Mistrz z Nazaretu nie odrzucał celebracji żydowskich sławiących Stwórcę i zapowiadających radość świata, który przyjdzie, nie kwestionuje zasady odpoczynku, który pozwala ludziom zwrócić się do Boga i wyrazić Mu swoje najgłębsze relacje, sprzeciwiał się nadinterpretacji świętowania odpoczynku szabatu. Istnieją poważne motywy filantropii, które modyfikują aplikacje prawa. Stwierdzając: ”Syn Człowieczy jest Panem także szabatu”, Jezus wskazuje na obietnice szabatu na końcu czasów. W J 5, 17 Jezus usprawiedliwia swoje działanie, jako naśladowanie działania Boga Ojca: ”Ojciec mój aż do tej chwili działa i ja działam”. Bóg pracuje, dzieło stworzenia nie jest jeszcze zakończone. Praca człowieka jest współdziałaniem ze Stwórcą. Zresztą także rabinistyczna interpretacja zezwalała na ratowanie życia( w przypadku zagrożenia).Był to przepis ponad szczegółowymi wagami dotyczącymi szabatu. Mekilta sabat 1 stwierdza, że jeden szabat mógł być naruszony z powodu ratowania życia komuś tak, aby on mógł zachować wiele szabatów.

Ze świadectw pierwotnego Kościoła wspomnijmy Euzebiusza, który w Historii Kościelnej (III,27, 2-5) stwierdza, że chrześcijanie respektowali żydowski szabat, ale celebrowali niedzielę jako dzień zmartwychwstania. W przypadku męczeństwa św. Szczepana żydzi oskarżali go: ”Ten człowiek nie przestaje mówić przeciw temu miejscu świętemu i przeciwko Prawu” (Dz 6,13-14) .Św. Justyn męczennik w Dialogu z Tryfonem (47,1-4) broni niezależności w odniesieniu do szabatu.

Św. Ignacy biskup w Antiochii pisał do Kościoła w Magnezji: „Tak nawet ludzie żyjący dawniej w starym porządku rzeczy doszli do nowej nadziei i nie zachowują już szabatu, ale obchodzą Dzień Pański, w którym to przez Jezusa Chrystusa i przez śmierć Jego także i nasze życie wzeszło jak słońce /.../ przez tę tajemnice otrzymaliśmy wiare i po to w niej trwamy, abyśmy się okazali uczniami Jezusa Chrystusa jedynego naszego Mistrza”.

Nie oznacza to by w naszych rodzinach nie rozpoczynać niedzieli własnie przy wspólnej kolacji (bez TV) zapaleniem świecy niedzielne, choćby tej którą przechowujemy od chrztu dziecka , Pierwszej Komunii świetej cyz świecy ze swięta Ofiarowania Pańskiego (2 luty), pobłogosławieniu dzieci,śpiewie czy odczytaniu fragmentu Ewangelii z najbliższej niedzieli czy uroczystości.

Swój specjalny dzień maja także muzułmanie (VII w.). Jest nim piątek. Piątek dla muzułmanów jest szczególnym, choć nie świętym, dniem, tak jak dla chrześcijan niedziela czy szabat dla żydów, nie jest też dniem obowiązkowo wolnym od pracy — pracę przerywa się na czas modlitwy. W większości krajów muzułmańskich w tym dniu jednak nie są czynne szkoły, sklepy i instytucje państwowe. Wszyscy wezwani są modlitwy wspólnej w piątek, także niewiasty, nakaz wiąże młodzież z ukończeniem dojrzewania. Uczeni muzułmańscy tłumaczą polecenie Proroka, że mężczyźni „musza”, kobiety „winny”. W piątek wierni odmawiają wtedy uroczystą modlitwę pod przewodnictwem imama, (od aramejskiego imam- idący na czele, przywódca), winni również obowiązkowo wysłuchać, bez którego modlitwa piątkowa nie jest ważna). Kazanie trwa ok.30-45 minut. Muzułmanin może modlić się w każdym miejscu, w domu, w szkole, miejscu pracy, trwa ona około 7 minut. W piątek natomiast może się modlić jedynie w meczecie, we wspólnocie. Modlitwa ta wzmacnia ich identyczność. Do Piątku przygotowują się. W czwartek wieczorem(dzień rozpoczyna się zachodem słońca, nie rano) odbywa się dłuższe niż zazwyczaj czytanie Koranu, proszą Boga o odpuszczenie grzechów, aby Piątek przeżyć w rytualnej czystości. Praktykujący muzułmanin prosi o wzajemnie wybaczenie sobie, odwiedza cmentarz, czytając za ich dusze wersety z Koranu, odwiedza chorych.

Głównym składnikiem modlitwy jest sura Al-Fatiha (pierwsza sura Koranu), którą każdy muzułmanin powtarza średnio 17 razy dziennie. Muzułmanie (w większości sunnici) świętują natomiast trzy inne dni: Święto ofiar, Święto przerwania postu, które kończy ramadan, Święto narodzin proroka.

Niedziela jest czymś więcej niż czcigodny szabat. W modlitwie po pierwszym czytaniu w Wigilię paschalną prosimy Pana: Wszechmogący, wieczny Boże, Ty jesteś godny podziwu w swoich dziełach, spraw, niech wszyscy przez Ciebie odkupieni zrozumieją,że wspaniałe było dzieło stworzenia świata,a jeszcze wspanialsze jest dzieło odkupienia, które się dokonało przez wielkanocną ofiarę Chrystusa”.

opr. aw/aw