Apokryfy Nowego Testamentu

pod redakcją ks. Marka Starowieyskiego

APOKRYFY NOWEGO TESTAMENTU

tom I
Ewangelie apokryficzne
Opowiadania o Jezusie, Maryi, Józefie i Janie Chrzcicielu

Copyright © Wydawnictwo WAM 2003

Przedmowa

Gdy w 1978 roku oddawałem do druku I tom Apokryfów Nowego Testamentu, sądziłem, że przedstawiają one aktualny stan badań, to jest z 1978 roku. Jak wykazały recenzje, zarówno te pisane, jak i te ustne, tak też istotnie było, a jedyną, poza drobnymi pomyłkami, poważniejszą wpadką było przeoczenie pracy J. Gijsela, który zapowiadał nowe wydanie Ewangelii Pseudo-Mateusza opracowane na innej bazie rękopiśmiennej niż wydanie Tischendorfa. A jednak zaledwie po dwudziestu latach, gdy przystąpiłem do przygotowywania nowego wydania Ewangelii apokryficznych, okazało się, że szereg rozdziałów wymaga gruntownego przerobienia lub uzupełnienia, bądź to na skutek odkrycia i wydania nowych tekstów, bądź na skutek pojawienia się nowych wydań krytycznych, które ukazały nową i pierwotną formę apokryfu, bądź też na skutek badań przeprowadzonych nad kompozycją i teologią tekstów.

Koniec lat 70. znaczy przełom badań nad apokryfami: powstała Association pour l'Etude de la Littérature Apocryphe Chrétienne (AELAC), która podjęła szereg inicjatyw: wydawanie biuletynu, tekstów apokryficznych w serii Corpus Christanorum (Series apocryphorum), czasopisma poświęconego apokryfom (Apocrypha), serii kieszonkowej tekstów apokryficznych (Apocryphes); ukazały się też dwa Claves: apokryfów NT i ST. Wydano również szereg poważnych studiów, np. nad Transitus (M. van Esbroeck, S. Mimouni), nad judeochrześcijaństwem (Mimouni), nad Ewangelią Nikodema (Z. Izydorczyk, R. Gounelle), nad Ewangelią Bartłomieja (J. D. Kaestli), nad Ewangelią Tomasza — Dzieciństwa (S. Voicu), nad Dziejami Apostolskimi (dzieło zbiorowe wydane w Genewie, F. Bovon i inni), by wskazać kilka tematów poważnych badań.

Wszystko to sprawiło, że stało się rzeczą niemożliwą przedrukowanie Ewangelii apokryficznych, ale trzeba było je na nowo opracować, a niekiedy nawet na nowo przełożyć. Niektóre utwory pozostały prawie niezmienione, jak na przykład Protoewangelia Jakuba, po wydaniu PapBodmer V (E. de Strycker), czy Ewangelia Dzieciństwa Armeńska, natomiast struktura tekstu Ewangelii Ps. Mateusza, Dzieciństwa Ps. Tomasza po badaniach, które opublikowali J. Gijsel i S. Voicu, uległy całkowitym zmianom. Ewangelię Bartłomieja należało na nowo przełożyć po badaniach J. D. Kaestli, a rozdział o Ewangelii Hebrajczyków trzeba było uzupełnić na podstawie pracy Mimouni o judeochrześcijaństwie i Klijn o Ewangeliach judeochrześcijańskich. Podobnie, na nowo przełożono Ewangelię Nikodema, a Transitus przepracowano na podstawie badań S. Mimouni i M. v. Esbroeck.

Tom Ewangelii apokryficznych uległ więc zasadniczym zmianom. Dodano nowe fragmenty Ewangelii Hebrajczyków oraz nowy rozdział o innych tradycjach o Chrystusie (gnostyckich, żydowskich, muzułmańskich). Dodano też nowe utwory: grecką Tajemną Ewangelię Marka, syryjskie: Legendę o Trzech Królach, dwa Żywoty Jana Chrzciciela, List Longina, Opowiadania Kwadratusa i Ursyniusza oraz nowy apokryf łaciński o dzieciństwie (częściowo tylko wydany), poszerzono rozdziały o Ewangelii Barnaby i Jana. Równocześnie usunięto szereg utworów: niektóre wersje Ewangelii Dzieciństwa Tomasza, Ewangelii Nikodema i Zstąpienia do otchłani, wersję bohairską Opowiadania o Józefie Cieśli, fragmenty Ewangelii Dzieciństwa Arabskiej, które wydał Burmester, Ewangelię Filipa; logia zaś z Oksyrhynchos umieszczono razem z Ewangelią Tomasza z Nag Hammadi.

Zmieniła się też koncepcja komentarza. Nie było możliwe utrzymanie erudycyjnego komentarza umieszczonego w wydaniu pierwszym, po prostu ze względu na brak sił: zrobienie go spowodowałoby całkowite zahamowanie prac. Niestety, uznaję drugą część mickiewiczowskiego stwierdzenia: „mierz zamiar podług sił”, co już wyjaśniłem w przedmowie do III tomu.

Podobnie zmieniła się koncepcja bibliografii. Jeśli w ANT z 1980 roku starano się podać całą bibliografię, co wtedy było jeszcze możliwe (a dziś byłoby już niemożliwe), to w nowym wydaniu ograniczono się do podania tylko podstawowych dzieł z dawnej oraz nowszej literatury. Jeśli idzie o literaturę starszą, bibliografia podana w ANT zachowuje swą wartość. Dlatego pierwsze wydanie Ewangelii apokryficznych pozostaje tekstem uzupełniającym wydanie obecne.

Elementem porządkującym tom stanowi — wspomniane już podstawowe dzieło niedawno zmarłego, nieodżałowanego M. Geerarda — Clavis Apocryphorum Novi Testamenti.

Nie mam najmniejszych złudzeń, że nowo opracowane Ewangelie apokryficzne, które oddaję do ręki Czytelnika, za lat dwadzieścia jakiś następca niżej podpisanego (bo autor, wedle wszystkich ludzkich przewidywań, będzie się temu przedsięwzięciu przyglądał z zaświatów!) będzie musiał gruntownie przepracować, do czego już sam zaczynam zbierać dla niego materiał i wskazówki. Badania bowiem nad apokryfami trwają i ciągle się rozwijają, i wszystko wskazuje na to, że będą się dalej rozwijać.

Tom niniejszy powstawał w wielu gościnnych miejscach: w bibliotece Societée des Bollandistes w Brukseli, w której pracuję w ciągu wakacji od trzydziestu lat i której tak wiele zawdzięczam; w Bibliotece Instytutu Biblijnego w Rzymie i Instytutu Patrystycznego „Augustinianum”, w czasie moich pobytów w Rzymie jako visiting professor na Gregorianie i „Augustinianum”, oraz Instytutu Biblijnego Uniwersytetu w Lozannie, gdzie dzięki stypendium tegoż Uniwersytetu mogłem doprowadzić do ostatecznej wersji zarówno trzeci, jak i niniejszy tom Apokryfów. Dziękuję moim Kolegom z ALEAC za pomoc w postaci książek, artykułów, fotokopii ich prac oraz za informacje o stanie badań i wskazówki biograficzne, dzięki którym mogłem pracować w Warszawie. Szczególnie dziękuję za pomoc R. Gounelle z Lozanny, Z. Izydorczykowi z Winnipeg, J. D. Kaestli z Lozanny — dzięki któremu mogłem zakończyć prace nad tomem w Instytucie Biblijnym Uniwersytetu w Lozannie i korzystać ze świetnie wyposażonej i urządzonej bibliotece Kantonalnej i Uniwersyteckiej w Lozannie, dr A. Frey z Instytutu Biblijnego w Lozannie, ks. dr K. Bardskiemu (USKW) i prof. M. Wojciechowskiemu (UKSW), którzy zechcieli przejrzeć tekst i udzielili szeregu sugestii, ks. proboszczowi B. Liniewskiemu, który gościł mnie na plebanii w Meudon w czasie pracy w Lozannie i wielu innym ludziom, którzy mnie wspierali w tej pracy w różnorodny sposób, a quorum nomina Deus solus scit. Nie mogę tu nie wspomnieć z wdzięcznością o SS. Niepokalankach, które w Burakowie stworzyły mi doskonałe warunki do pracy naukowej.

Prace nad tomem drugim (apokryficzne Dzieje Apostolskie) są już daleko posunięte. Ufam, że wkrótce polscy Czytelnicy będą dysponowali kompletem podstawowych apokryfów NT.

ks. Marek Starowieyski

Łomianki-Buraków, 26 lipca 2001 roku, we wspomnienie św. Joachima i Anny

opr. ab/ab