Prolog historii zbawienia: stworzenie świata i człowieka

Ks. Tomasz Jelonek

BIBLIJNA HISTORIA ZBAWIENIA

© Wydawnictwo WAM, Kraków 2004
ISBN 83-7318-283-7

NIHIL OBSTAT. Prowincja Polski Południowej Towarzystwa Jezusowego, ks. Krzysztof Dyrek SJ, prowincjał. Kraków 26 stycznia 2004 r., l.dz. 22/04.

Wydanie piąte, poprawione, uzupełnione

PROLOG HISTORII ZBAWIENIA: STWORZENIE ŚWIATA i CZŁOWIEKA

Bóg, który jest jedynym Zbawicielem, rozpoczął swoje zbawcze wychodzenie ku człowiekowi od dzieła stwórczego. Stworzenie jest więc pierwszą interwencją Bożą w porządku chronologicznym, a zarazem zostało ono przedstawione przez Pismo Święte na samym początku. Stworzenie jako pierwszy przejaw zbawczej woli Boże, i jego biblijny opis będą tematem najbliższych naszych rozważań.

Pismo Święte nie rozpatruje problemów przyrodniczych

Człowiek zawsze cofał się myślą do początków i stawiał sobie pytania z nimi związane. Starały się odpowiadać na te pytania symbole mityczne, filozofia, a także nauki przyrodnicze. Te ostatnie uzbrojone w aparat matematycznego myślenia i wzbogacone wieloma odkryciami, ukazującymi tajemnice makro i mikrokosmosu, mogą bardzo wiele powiedzieć. Osiągnięcia naukowe zaspakajają naszą przyrodniczą ciekawość, ukazują dzieje świata, etapy jego rozwoju, ustalają działające tu prawidłowości. Liczne hipotezy kosmologiczne usiłują rozwiązać także problem zerowego momentu dziejów świata.

Biorąc do ręki Pismo Święte, a zwłaszcza czytając pierwsze rozdziały Księgi Rodzaju, nie szukamy tam rozwiązań przyrodniczych¹. Znajdowały się one poza zasięgiem myśli hagiografów, którzy nie zajmowali się problemami przyrodniczymi i nie pragnęli o nich pisać. Mieli oni pewną swoją wizję świata, wizję, która wtedy — a także przez długie wieki potem — była wyrazem wiedzy o świecie. Dziś z tej wizji często się śmiejemy, mówimy że jest nieprawdziwa. W nauce jednak zawsze tak odbywa się postęp, że mniej doskonałe wizje zastępuje się doskonalszymi, lepiej opisującymi poznane zjawiska. Nauka zdaje sobie także sprawę z tego, że jej aktualne wizje nie są ostatnim słowem w danej dziedzinie². Dziś śmiejemy się z poglądów starożytnych, a za tysiąc lat — jeżeli będzie jeszcze istnieć Ziemia i nauka na niej — ludzie będą mogli się śmiać z poglądów nam współczesnych, jako dalekich od prawdy.

Autorzy biblijni posiadali więc wizję świata, która w ich czasach była „naukowa”, bo zgadzała się z ówczesnym stanem nauki. Oni z tej wizji korzystali, ale jej nie kanonizowali, nie nadawali jej charakteru niezmiennej i pełnej prawdy. Korzystali, aby przedstawić myśl nie przyrodniczą, ale religijną.

Przy czytaniu tekstów biblijnych trzeba powrócić myślą do tamtej wizji świata, nie dlatego, aby się przejąć jej treścią, ale aby lepiej zrozumieć obrazy, które są nośnikiem treści teologicznej i mimo swej przyrodniczej niedoskonałości, doskonale spełniają rolę szaty literackiej dla przekazu prawdy zbawczej.

Stworzenie świata początkiem dziejów zbawienia

Początek świata i człowieka, opisany w Piśmie Świętym, ma przede wszystkim ukazać stwórcze dzieło Boga. Bóg powołuje wszystko do istnienia. Jest to pierwsza interwencja Boża, która często wspominana jest u proroków, zwłaszcza w podsumowaniu dziejów zbawienia. Ta interwencja rozpoczyna dzieło Boże, które trwa dalej w historii, ta również interwencja, ukazująca wszechmoc Bożą, jest źródłem nadziei i rękojmią Bożej pomocy. W ten sposób dzieło stworzenia wbudowane jest w bieg historii Izraela.

Przykładem tego może być modlitwa Jeremiasza, w której podsumowanie historii Izraela rozpoczyna się od wzmianki o stworzeniu:

W Księdze Izajasza znajdujemy wyraźnie sformułowaną myśl o Bogu Stworzycielu jako wszechmocnym obrońcy:

Tak więc Pismo Święte ukazuje nam stworzenie jako pierwszy i bardzo ważny etap historii zbawienia. Zgodnie z tym postaramy się odczytać religijną treść opisów stworzenia, które zostały umieszczone na początku Księgi Rodzaju.

Dwa opisy stworzenia

Księga Rodzaju zawiera dwa opisy stworzenia. Jeden rozpoczyna księgę, zawarty jest w pierwszym rozdziale i kończy się w czwartym wierszu drugiego rozdziału. Drugi opis zawarty jest w pozostałej części drugiego rozdziału3.

Księga Rodzaju, jak i cały Pięcioksiąg, jest zbiorem różnych tradycji. U ich źródła znajduje się Mojżesz. Ten wybawiciel narodu i jego organizator pozostawił po sobie nieliczne teksty spisane na tablicach kamiennych, ale równocześnie zapisał w ludzkiej pamięci swoje pouczenia, przeważnie w postaci pieśni. On jednak przede wszystkim nadał religii Izraela formę przymierza między Bogiem a człowiekiem, a tym samym sformułował główny wątek tradycji religijnej, która zapoczątkowana przez Mojżesza, znalazła po wielu wiekach ostateczną postać w księgach zwanych Pięcioksięgiem Mojżesza. Tradycja mojżeszowego nauczania, przekazywana i uzupełniana przez wieki, płynęła równoległymi korytami. Te poszczególne tradycje zbierano, spisywano i komponowano w większe całości. Ostateczna redakcja nastąpiła po niewoli babilońskiej. W tej redakcji łatwo można wyróżnić poszczególne pokłady, tradycje. Nie będziemy jednak wchodzić w szczegóły. Dwa rozważane opisy stworzenia pochodzą z różnych epok i środowisk. Pierwszy opis (z pierwszego rozdziału) jest utworem późnym, powstał po niewoli babilońskiej. Kiedy bowiem redaktorzy zbierali materiały i komponowali z nich całość księgi, pragnęli na początku umieścić jakieś godne tej całości wprowadzenie. Tym prologiem został poetycki hymn na cześć Boga Stworzyciela. Utwór ten powstał w środowisku kapłańskim, co tłumaczy jego strukturę opartą o siedem dni, sześć dni stwarzania i dzień Bożego odpoczynku. Ta struktura miała bowiem być komentarzem i zachętą odnośnie do przykazania o święceniu szabatu.

Opis drugi, zawarty w drugim rozdziale Księgi Rodzaju, jest o wiele starszy, pochodzi z dziesiątego wieku przed Chrystusem i należy do tak zwanej tradycji jahwistycznej. Jest to opis bardzo obrazowy, obrazy w nim zastosowane mają bogatą treść, ale aby ją odczytać, trzeba odróżnić szatę literacką od treści i wyzwolić się od dosłownego rozumienia tekstu.

Oba opisy zostały złączone, aby wszechstronniej przedstawić działanie Boga. Zostały umieszczone na początku Księgi, bo mówią o pierwszym etapie dziejów zbawienia, które są treścią całego Pisma Świętego.

Pierwsze zdanie Pisma Świętego

Księga Rodzaju rozpoczyna się od słów: Na początku Bóg stworzył niebo i ziemię (1,1). To pierwsze zdanie Pisma Świętego zawiera w sobie bardzo doniosłą treść. Podkreśla przede wszystkim, że Bóg jest Stwórcą wszystkiego. Niebo i ziemia według hebrajskiego sposobu myślenia oznacza bowiem całość świata. Cały więc świat ze wszystkim, co się w nim znajduje, pochodzi od Boga jako Stwórcy, jest więc stworzeniem i nie może zatem być uważane za bóstwo. Jest tylko jeden Bóg, któremu wszystko podlega. Biblijne pojęcie stworzenia zawiera dwie podstawowe myśli: wszystko jest stworzeniem i to wszystko pochodzi od Boga — Stworzyciela. To pojęcie jest ściśle związane z fundamentalną prawdą Biblii o jedyności Boga. Kto rozumie, że Bóg jest tylko jeden, ten musi przyjąć, że wszystko poza Bogiem jest stworzeniem i odwrotnie, kto ma jasne pojęcie stworzenia, ten wie, że nie można szukać bóstw innych prócz Boga.

Pierwsze zdanie Pisma Świętego dotyka więc spraw zasadniczych. Stwierdza następnie, że akt stwórczy inicjujący wszystko, dokonał się na początku. W ten sposób rozwiązane jest na płaszczyźnie religijnej zagadnienie początków, zagadnienie tak żywo interesujące człowieka.

Następujący po tym zdaniu opis stworzenia jest rozwinięciem nauki już tu wypowiedzianej. Ze względu na zwięzłość tej wypowiedzi nauka ta bowiem mogłaby być przeoczona. Człowiek starożytny spotykał się często z ubóstwianiem różnych sił przyrody, trzeba było mu wyraźnie powiedzieć, że tak słońce, jak księżyc, gwiazdy, rośliny i zwierzęta są stworzeniami. Przy sumarycznym wymienieniu nieba i ziemi ta prawda mogłaby nie przemówić tak dobitnie. Zostanie więc ona rozwinięta w ramach hymnu na cześć Boga Stworzyciela.

[...] (Fragment rozdziału 3. Całość dostępna w wydaniu papierowym)

Kolejność dzieł stwórczych

Schemat sześciu dni jest zamierzonym środkiem literackim i został podyktowany przez problematykę etyczną, nawiązując do przykazania święcenia dnia świętego. Główne jednak pouczenie tego opisu dotyczy pytań: kim jest Bóg? czym jest świat? kim jest człowiek? Są to pytania postawione na płaszczyźnie religijnej i odpowiedzi też dotyczą tej płaszczyzny. Treść pouczeń wynika z układu utworu i zastosowanych w nim zabiegów literackich. Dlatego jeszcze raz przyglądniemy się schematowi dni stworzenia. Na sześć dni rozłożone jest osiem dzieł Boga, które schematycznie przedstawia poniższe zestawienie:

Oczywiście kolejność, w jakiej rozłożone zostały poszczególne dzieła stworzenia na kolejne dni, związana jest z przyrodniczą wizją świata właściwą autorom.

W pierwszym dniu Bóg stwarza światło i oddziela je od ciemności. W drugim dniu stworzony został firmament. Starożytni sądzili, że nad ziemią rozpostarte jest sklepienie niebieskie, jakby wielki namiot. Nad sklepieniem niebieskim miały znajdować się wody górne, olbrzymi zbiornik wodny, z którego pochodziły deszcze. Firmament bowiem posiadał zawory. Jeżeli były otwarte, wody górne w postaci deszczu spadały na ziemię, jeżeli zawory zostały zamknięte, następowała posucha. Stwarzając sklepienie, Bóg oddzielił wody górne od wód dolnych, zalegających powierzchnię ziemi.

Na trzeci dzień przypadają dwa dzieła stwórcze. Bóg oddziela suchy ląd od zbiornika wód, oraz stwarza na lądzie rośliny. W dniu czwartym zostały stworzone ciała świecące: słońce, księżyc i gwiazdy. Według poglądów starożytnych ciała te poruszały się po sklepieniu niebieskim. W piątym dniu wody dolne zaroiły się od zwierząt morskich, a powietrze, wypełniające lukę między powierzchnią ziemi i sklepieniem niebieskim, napełnione zostało ptakami.

W dniu szóstym Bóg stwarza na lądzie zwierzęta i człowieka. Drugim dziełem tego dnia jest przeznaczenie roślin na pokarm dla zwierząt i ludzi.

Na tym kończy się sześciodniowy tydzień Bożego dzieła stwórczego i lista dokonanych dzieł.

Logika tego układu

Chociaż, według naszych obecnych poglądów, wymienione dzieła i ich kolejność budzą pewne sprzeciwy, gdy jednak powrócimy do sposobu myślenia autorów, a to jest dla rozważania tekstu miarodajne, jeżeli chcemy odczytać treść religijną, zawartą w opisie, wtedy zauważamy, że autorowie starali się dzieła stwórcze ułożyć w logicznej kolejności. Ten zabieg jest bardzo wymowny, ma przekonać czytelnika, że Bóg działał według planu i to planu logicznego. To stwierdzenie autorowie starali się wykazać, a jeżeli chodzi o plan, to o jego doskonałości świadczy wiele elementów opisu.

Plan jest uporządkowany. Wszystkie dzieła mieszczą się w ramach tygodnia (jakże często nam brakuje dni, jak często występuje tak zwany poślizg czyli porzucenie części niedokończonej roboty na następny tydzień). Bogu wystarczyło dni dla wykończenia całego dzieła, ale też starczyło dzieł na wszystkie dni. W samym układzie jest zaznaczony porządek, gdy widzimy równomierne rozmieszczenie dzieł. Na dzień trzeci i szósty wypadają po dwa dzieła. Są to dni kończące poszczególne trójdniówki. Cały plan bowiem rozkłada się na dwa okresy po trzy dni. Nie bez przyczyny w rozkładzie tekstu i w schemacie dni stworzenia pisaliśmy te trójdniówki w równoległych kolumnach. Wynika to z konstrukcji opisu jako utworu poetyckiego, ale wiąże się też z treścią poszczególnych części i podkreśla myśl o uporządkowanym układzie Bożego planu.

Jeżeli sześć dni stworzenia rozdzielimy na dwie trójdniówki, to kolejne dni tych trójdniówek są ze sobą ściśle powiązane treściowo. Można to schematycznie przedstawić następująco:

Kiedy przyglądniemy się tak rozpisanemu planowi stwórczemu, widzimy, że jest on precyzyjnie opracowany, jest uporządkowany i wewnętrznie powiązany. To nie jest dzieło przypadku.

Każda trójdniówka ma swoją specyfikę. W pierwszej Bóg przede wszystkim rozdziela czyli porządkuje, w drugiej uporządkowane regiony świata odpowiednio zapełnia bytami poruszającymi się.

Można powiedzieć inaczej. W pierwszej trójdniówce Bóg jakby tworzył scenę, to co się nie porusza. W drugiej na tę scenę wprowadza aktorów. Dlatego charakterystyczne jest wyrażenie (Rdz 2,1): W ten sposób zostały ukończone niebo i ziemia (w pierwszej trójdniówce) i wszystkie ich zastępy (w drugiej trójdniówce).

Wszystkie te spostrzeżenia, odnoszące się do układu dzieł stwórczych, wykazują wielką troskę autorów o przekonanie czytelnika, że plan Boży jest logiczny, uporządkowany, głęboko przemyślany, mądry. Bóg, który działa według takiego planu jest nieskończenie mądry. To jest jedno z fundamentalnych pouczeń, jakie odnośnie pytania, kim jest Bóg, wypływa z analizowanego opisu. Przejdziemy do następnych odpowiedzi.

(Fragment rozdziału 3. Całość dostępna w wydaniu papierowym)

Przypisy:

opr. mg/mg