Judyta zbawicielka

Judyta jest bohaterką, bojowniczką; jej sylwetka jest odbiciem mitu i archetypu bohatera, ale płci żeńskiej. Nie jest to nowość ani w Biblii, ani gdzie indziej w obecnym świecie, w którym rośnie liczba bohaterek w komiksach, w kinie, w serialach telewizyjnych i w powieściach. Biblijna Judyta daje tytuł księdze, która opowiada jej historię, jak dzieje się też w przypadku niektórych mężczyzn, proroków (Izajasz, Ezechiel, Jonasz) lub przedstawicieli świata mądrościowego (Hiob) i innych kobiet (Rut i Estera).

Judyta jest przedstawiona jako córka Merariego i wdowa po Manassesie. Narrator załącza genealogię złożoną z szesnastu pokoleń, jedną z najdłuższych w hebrajskiej Biblii. Genealogia albo lista przodków ma podkreślić wagę i znaczenie opisywanej postaci. Wielcy bohaterzy biblijni, jak Abraham, królowie i liczni przywódcy, mają swoje genealogie, lecz dość rzadko podaje się genealogię kobiety. Genealogia czyni z Judyty postać, która może zmierzyć się z wielkimi bohaterami biblijnymi.

Imię Judyta pochodzi z hebrajskiego yehûdit, co znaczy Żydówka. Nie jest to popularne biblijne imię, ale też i nierzadkie. Nazywa się Judyta również żona Ezawa, córka Beeriego Chetyty. Możliwość, że Judyta jest imieniem symbolicznym lub metaforą narodu, potwierdzają inne imiona w jej Księdze, na przykład nazwa miasta Betulia, nieznanego badaczom, choć tekst precyzuje jego położenie, umieszczając je na północ od Jerozolimy. Betulia mogłaby być pseudonimem miasta Betel lub przenośnym określeniem narodu żydowskiego. Prawdopodobnie toponim Betulia pochodzi od hebrajskiego słowa betulah, oznaczającego dziewicę, pannę.

Holofernes, wódz wojska Nabuchodonozora, zamierza zdobyć Izrael. Zajął już z powodzeniem inne kraje, lecz jego ofensywa napotyka opór małego żydowskiego miasta, zwanego Betulia. Jest gotów je zniszczyć, oblega je. Oblężenie jest ciężkie, Betulia jest w trudnej sytuacji i wreszcie popada w desperację. Kiedy mieszkańcy miasta i starszyzna są zgodnie gotowi poddać się, pojawia się młoda wdowa, Judyta, która rzuca im wszystkim wyzwanie w imię Pana i obmyśla plan pokonania wroga. Wielka uroda i spryt pozwalają jej dostać się do obozu Holofernesa; zdobywszy sobie zaufanie wodza, zabija go, obcinając mu głowę. W ten sposób Judyta powoduje ucieczkę wrogiego wojska i przyczynia do zwycięstwo Betulii, której mieszkańcy obwołują ją wielką bohaterką i dziękują Bogu.

Księga, tak jak jej temat i bohaterka, nie jest historyczna według naszego aktualnego pojmowania historii. Określa się ją raczej mianem opowiastki, baśni ludowej (folktale), opiewającej przykładne czyny pobożnej wdowy, która podejmuje śmiałą decyzję pokonania wroga, wspierana w tym postanowieniu przez swoją wiarę religijną. Niektórzy twierdzą, że jest to rodzaj folklorystycznej opowieści epickiej, łączącej historię wiernej żony i dzieje walecznej kobiety. Lecz Księga Judyty chce być tekstem historycznym, zważywszy że, oprócz całkowicie nieznanych, choć bynajmniej nie nieprawdopodobnych danych, zawiera również fakty dobrze znane, dotyczące grup etnicznych, osób, miejscowości, imion i nazw. Z drugiej strony, jej temat jest doskonale wiarygodny i prawdopodobny. W opowiadaniu nie ma żadnej cudownej interwencji Boga. Również rytuały, częste modlitwy i post nie są tu czynnikami, które najbardziej wpływają na zwycięstwo; o pokonaniu wroga decydują tu raczej odwaga bohaterki i jej ludu. Uważa się zatem, że narracja może zawierać ziarno prawdy historycznej, historię oblężenia i zwycięstwa nad nieprzyjacielem dzięki kobiecie, która wydarzyła się w epoce perskiej, w czasach Artakserksesa iii, okresie, kiedy mają miejsce opisane fakty. Jednakże księga zawiera wielką ilość «błędów», prawdopodobnie zamierzonych, lecz wiele z nich jest potraktowanych ironicznie. W rzeczywistości ironia przenika całą księgę, jej temat, wypowiedzi i postacie. Holofernes na przykład jest opisany z ironią, gdyż po podbiciu całej zachodniej połaci terytorium nie potrafi zdobyć takiego małego miasta jak Betulia, ani też zapanować nad kobietą, która zabija go jego własnym mieczem.

Judyta jest pomyślana i potraktowana jako postać paradoksalna: jest bezdzietną wdową, ale to ona obdarza swój lud życiem materialnym, pokonując wroga, i życiem duchowym, przywracając mu wiarę i nadzieję w Bogu. Piękna i pożądana, a żyje jak panna. Bogata, a większą część życia spędza na postach. Z wyglądu krucha i bardzo kobieca, a potrafi własnymi rękami brutalnie zabić dowódcę potężnego wojska. Relacja Judyty z pozostałymi mężczyznami ma również charakter głęboko ironiczny, ironia ta osiąga szczyt w jej stosunkach z Holofernesem, przede wszystkim kiedy autor używa terminów erotycznych w opisie brutalnego zabójstwa.

Również pomniejsze postacie są przedstawione w ironicznym świetle: Achior, zawodowy wojownik, mdleje na widok odciętej głowy Holofernesa; człowiek czynu okazuje się mądry; pogański syn Ammona wykazuje większą wiarę w Boga Izraela niż sami Izraelici, niż żydowscy nauczyciele Betulii. Ozjasz, zgodnie ze stereotypem kobiety, chowa się za murami miasta, zaś Judyta, zgodnie ze stereotypem mężczyzny, wychodzi, by otwarcie zmierzyć się z wrogiem. Całą księgę zdaje się więc przenikać ironiczne odwrócenie ról, które stanowi jej oś hermeneutyczną.

Historia odbioru Księgi i postaci Judyty jest złożona. Żydzi mieli kłopot z jej przyjęciem jako księgi natchnionej, i nie było też łatwe włączenie jej do kanonu chrześcijańskiego. Pewne trudności w tym względzie dotyczą postaci Judyty, uważanej za moralnie wątpliwą, jako że stosuje przemoc, a także za niebezpieczną, jako że jest kobietą wolną i niezależną. Moralna wątpliwość w związku ze stosowaniem przemocy wynika z faktu, że jest kobietą, bo wiele biblijnych postaci męskich stosujących przemoc nie budziło wątpliwości z moralnego punktu widzenia.

Księga Judyty wykazuje bogactwo biblijnych odniesień międzytekstowych, swoiste zagęszczenie aluzji, ewokacji, tematyk, modeli, postaci i sytuacji. Tutaj wspomnimy tylko intertekstualność kobiecości, która każe widzieć w Judycie rodzaj antologii tekstów biblijnych zajmujących się kobietami. I tak w tle postaci i jej czynów odnajdujemy Miriam, Deborę, Jael, Sarę, Rebekę, Rachelę, Tamar, Noemi, Rut, Abigail, Batszebę i inne. Na przykład, Judyta przypomina spryt Sary, Rebeki, Tamar i Dalili w osiąganiu własnego celu inteligentnym podstępem. I tak jak one wywiera ogromny wpływ na historię swojego ludu, na przyszłość Betulii i Izraela.

Judyta jest bezdzietną wdową, jak Noemi, Rut, Abigail i Batszeba. Podobnie jak one wykazuje szczególną sprawność, otwierając drogę dla siebie i dla całego narodu. Różni ją od tych kobiet macierzyństwo, bowiem podczas gdy Batszeba i Rut — a za jej pośrednictwem Noemi — wcześniej czy później mają biologicznych potomków, Judyta, bliższa postaci Debory (por. Sdz 5-7), jest matką ludu.

Istnieją także analogie pomiędzy Judytą i Rut, inną bezdzietną wdową, we fragmentach, które wydają się echem Księgi Rut: Holofernes mówi Judycie «twój Bóg stanie się moim Bogiem»; to te same słowa, jakie Rut mówi do wodza Noemi czytamy, że «zgromadziły się też wszystkie kobiety izraelskie, aby ją zobaczyć, i błogosławiły ją, i tańczyły wokół niej», a to jest echo tego, co dzieje się w końcowych wersetach Księgi Rut. Jeśli przypomnimy sobie, że imię Judyta nawiązuje do imienia chetyckiej żony Ezawa, analogia staje się jeszcze wyrazistsza, zważywszy że Rut była Moabitką. Judyta jest Żydówką, lecz ironicznie przypomina i przywołuje na myśl dwie cudzoziemki, które przyczyniły się do zbudowania czy wzniesienia domu Izraela. Ponadto Judyta — podobnie jak Rut uczyniła z Boozem — legła u stóp Holofernesa, i nie zapominajmy, że na końcu pieśni, którą kobiety dedykują Judycie, wspominane są sandały, nawiązujące do ratyfikacji rytuału Booza jako go'el (prawo wykupu).

Godne wzmianki są również analogie z historią Debory i Baraka oraz Jael i Sisery. Judyta w końcu zaćmiewa Achiora, tak samo czyni Debora z Barakiem. Lecz najciekawszy paralelizm dotyczy prorockiej funkcji obu kobiet w stosunku do naczelników ludu. Jak Debora Barakowi, tak Judyta wyrzuca naczelnikom ludu ich małą wiarę. I czytając o dokonaniach Judyty, nie sposób nie pomyśleć o Jael (i o Dalili). Jael, jak ona, zdobywa zaufanie wrogiego wodza, uwodzi go i oszukuje, by tym łatwiej go pokonać. Jak Judyta, tak i Jael spotyka się z pochwałą kobiet, i podczas gdy Judyta daje Izraelowi trwały pokój, o Jael mówi się, że zapewniła ludowi czterdzieści spokojnych lat.

Kończąc, wspomnijmy jeszcze jeden aspekt Judyty, jeśli chodzi o role obu płci. Achior, mężczyzna nietypowy, ewoluuje jako postać, nabierając stopniowo cech kobiecych, podczas gdy Judyta, kobieta nietypowa, w określonych chwilach dostosowuje się do prototypu żeńskości, wykorzystując jego cechy jako narzędzie akcji. Oboje wykazują pewien stopień transgresji. Oboje sytuują się na pograniczu przyznawanej im kulturowo płci i wykraczają poza ustalone społecznie granice.

Mercedes Navarro Puerto. Wykładała Stary Testament i psychologię religii na Papieskim Uniwersytecie w Salamance i jest profesorem honorowym Departamentu studiów hebrajskich i aramejskich Uniwersytetu Complutense w Madrycie. Obecnie jest główną redaktorką hiszpańskojęzycznej sekcji wielojęzycznej serii wydawniczej «La Biblia y las mujeres». Ostatnio opublikowała książkę pt. Violencia, sexismo, silencio. In-conclusiones en el libro de los Jueces (Evd, 2013).

opr. mg/mg