Pismo, jego powstanie i rozwój

ks. prof. Tomasz Jelonek Historia Literacka Biblii ISBN: 978-83-61533-01-6 wyd.: Wydawnictwo PETRUS 2009

Spis wybranych fragmentów Wprowadzenie Biblia uczy o pisaniu świętych pism Pismo, jego powstanie i rozwój

PISMO, JEGO POWSTANIE I ROZWÓJ

Biblia to Pismo Święte, a więc pismo, w którym Słowo Boże przemówiło do ludzi poprzez ludzką szatę literacką, poprzez to, co ludzie napisali swoim pismem. To pismo — można powiedzieć — przygotowali ludzie w długiej historii jego rozwoju, aby mogło zapisać Boże objawienie. Tu człowiek stał się współpracownikiem Boga, wszyscy, którzy przyczyniali się do rozwoju pisma w jakiś sposób, najczęściej nieświadomy, przygotowywali Bogu narzędzie do wyrażenia Jego słowa. Bóg natomiast w swojej łaskawości przyjął ten ludzki wysiłek, uszanował go i pozwolił mu służyć wielkiej sprawie zapisania Jego Słowa ludzkim sposobem.

Pismo także odgrywa wielką rolę w problematyce informatycznej. Ono bowiem służy do przechowywania informacji, jest pamięcią ludzkości¹. O piśmie pisze H. Kaufmann, który rozpoczyna swoją książkę na temat dziejów komputerów od paragrafu zatytułowanego Język, pismo, dane. Przytoczmy część jego wywodów:

Wiele, bardzo wiele rozprawiano od wieków o początkach języka. To całkiem zrozumiałe. Język bowiem jest bez wątpienia decydującą cechą charakterystyczną dla Homo sapiens. Jest to fenomen, a więc zjawisko, co znaczy, że nie jest wynalazkiem i że człowiek staje przed czymś, co może po prostu podziwiać, ale czego nie może wyjaśnić. Zupełnie inaczej jest z pismem, następnym krokiem nierozłącznie związanym z językiem i z duchowym rozwojem człowieka. Wynajdując pismo, człowiek dokonał bez wątpienia największego wynalazku, ponieważ dzięki niemu uczynił się nieśmiertelnym.

Dla każdego więc, kto bada ten proces kulturowy, sięgający 6000, 8000 lat wstecz lub więcej, pismo jest dominującym ogólnohistorycznym przedmiotem badań. Dla nas, zainteresowanych i działających w dziedzinie opracowywania danych, samo pismo i jego wynalazek budzi ciekawość historyczną także przez swą aktualną problematykę. Traktowane jako wynalazek pismo jest zawsze związane z językiem, jest środkiem utrwalenia go, jest narzędziem utrzymania tego, co płynne, przejściowe, wynika z najwyższych zdolności człowieka. Dalszym krokiem jest problem przetwarzania danych. Poddaje się obróbce lub przetwarzaniu dane utworzone ze znaków pisma, to znaczy przeobraża się je zgodnie z instrukcją, co wiedzie do uogólniającej abstrakcji².

Pismo jest więc jednym z największych osiągnięć człowieka i tylko człowiek może się nim posługiwać. Jeżeli w świecie zwierzęcym mamy analogie do ludzkiej mowy, to analogie do pisma już nie istnieją. W najszerszym tego słowa znaczeniu pismo jest to sposób przekazywania idei lub dźwięków za pomocą znaków utrwalonych na nadającym się do tego materiale. Zarówno sposób przekazywania, jak rodzaj znaków i odpowiedni materiał ulegały przemianom i rozwojowi. Zawsze jednak pismo stanowiło środek przekazu informacji, nadawało trwałości ludzkiej wiedzy i było otoczone szacunkiem. Wyrazem tego szacunku było przekonanie o nadzwyczajnym pochodzeniu pisma. Izraelici przypisywali wynalazek pisma Mojżeszowi, o boskim rodowodzie pisma przekonani byli Chińczycy i Hindusi, Egipcjanie, Babilończycy i Grecy. Egipcjanie za twórcę pisma uważali boga Thota lub boginię Izydę. Według Babilończyków Nebo³, syn Marduka i bóg ludzkiego przeznaczenia, dał ludziom pismo, a grecka mitologia utworzenie pisma przypisuje Hermesowi lub jednemu z bogów. We wstępie do leksykonu o najsłynniejszych świętych księgach świata czytamy:

Czy w dziejach ludzkości istnieje odkrycie bardziej rewolucyjne niż wynalezienie pisma? Prostota jego elementów, łatwość rozprzestrzeniania się na rozległych obszarach oraz trwałość utrwalonych dzięki niemu informacji sprawiły, że pismo odegrało fundamentalną rolę w historii świata. Bardziej niż inne wytwory cywilizacji posiada ono własną moc: określa człowieka, utrwala prawa, opowiada dzieje, ogarnia inny świat, często piękniejszy, odkrywa nie znane aspekty spraw i strzeże tajemnic ukrytych od wieków. Istna alchemia, medium, czarodziejski świat.

Pradawne dzieje pisma, jego nieustanny rozwój i ekspansja na wszystkie strony świata kierują naszą myśl na niezwykłe efekty tego wynalazku. starożytni, od początku nim oczarowani, nie ośmielali sobie przypisywać autorstwa: u Hindusów Brahma czyni z niego dar dla ludzi; u Chińczyków Fu-hi rysuje pierwsze trygramy; u ludów nordyckich Odyn jest wynalazcą znaków runicznych; u Egipcjan Thot jest pierwszym z pisarzy; nawet Hebrajczycy poznali tablice Prawa „napisane palcem Bożym” (Księga Wyjścia 31, 18). Taki wynalazek mógł istotnie pochodzić tylko z Niebios i służyć przede wszystkim bogom. Zatem i pierwsze Księgi muszą więc być tak czy owak ich dziełem.

Każda cywilizacja posiada właściwy sobie sposób przypisywania bogom autorstwa jej pierwszych tekstów. Dla muzułmanów Koran jest ścisłą i dosłowną kopią archetypu przechowywanego w niebie przez całą wieczność. Mahomet był tylko biernym narzędziem objawienia; również Księga ma być doskonałą formą boskiego Słowa. Wedle Hindusów Wedy miałyby być zasłyszane od samego Brahmy przez ryszich, którzy je przekazali bez zmian. Dla chrześcijan Biblia jest natchniona przez Ducha Świętego i z tego powodu nie zawiera błędów w porządku religijnym, choć ludzcy autorzy niektórych tekstów byli w rękach Boga instrumentami wolnymi i inteligentnymi. Dla innych wreszcie księgi, które wchodzą do kanonu ich Pism, są dziełami bardzo starymi, często przypisanymi założycielom czy wielkim postaciom, i mają wartość normatywną⁴.

Wspomniany powyżej Fu-hi miał być pierwszym mitycznym cesarzem Chin, który nauczył ludzi myślistwa i rybołówstwa oraz hodowli zwierząt domowych, sporządził pierwsze instrumenty muzyczne i stworzył pierwsze pismo chińskie⁵. Trygramy są to kombinacje trzech elementarnych znaków, z których każdy jest albo kreską ciągłą i odpowiada „tak” lub kreską przerywaną, odpowiadającą „nie”. Ich wynalezienie przypisuje się również wspomnianemu legendarnemu cesarzowi - cywilizatorowi. Ułożenie wszystkich możliwych (ośmiu) trygramów w kształcie róży wiatrów wyraża związki współzależności i przeciwstawności zjawisk i jest jakby syntezą wszechświata⁶.

Odyn w mitologii skandynawskiej był najwyższym bogiem panteonu, reprezentantem i patronem władzy zwierzchniej, mądrości i funkcji militarnej. Posiadł on tajemnicę run, siłę magiczną i sztukę zaklęć⁷. Runy natomiast są najstarszym typem pisma, którym posługiwały się plemiona germańskie. Napisy runiczne występują na terenie Skandynawii od wieku trzeciego⁸.

Wspomniani ryszi, którzy mieli usłyszeć Wedy od Brahmy i objawić je ludziom bez żadnej zmiany, są to półbogowie, którzy przybyli na ziemię w wyjątkowych okolicznościach, a po śmierci zamienili się w gwiazdy. Wielką Niedźwiedzicę tworzy siedmiu ryszich. Przekazanie tekstu Wed przez ryszich ma podkreślić ich sakralny charakter⁹.

Cytowany autor nieściśle wyraża się o autorach tekstów biblijnych jakoby tylko niektórzy z nich odznaczali się przy pisaniu pism natchnionych wolnością i inteligencją. Natchnienie nie ogranicza autora we wszystkich jego autorskich prerogatywach. Pozostaje więc zawsze wolny w swej literackiej działalności i podejmuje ją jako pisarz obdarzony inteligencją. Bóg natomiast pomimo tego osiąga swój cel i księga zawiera to i tylko to, co Bóg zechciał wyrazić przez natchnionych autorów.

Przytoczony tekst, który następnie został uzupełniony kilkoma wyjaśnieniami, podkreśla wielki szacunek, jakim we wszystkich cywilizacjach otaczano pismo. Posiadanie umiejętności posługiwania się nim było szczególnym przywilejem i zapewniało władzę. Równocześnie pismu przypisywano często moc magiczną. Miała ją mieć między innymi egipska Księga Zmarłych, której umieszczenie przy grobie zmarłego gwarantowało mu pomyślność w krainie zmarłych. Oto jej fragment:

Ten, kto zna tę księgę na ziemi albo kto umieszcza ją na piśmie na swym grobie, może wyjść za dnia pod wszelkimi postaciami, jakich sobie zapragnie, i powrócić na swoje miejsce bez przeszkód: otrzyma chleb, piwo, duży kawał mięsa pochodzące z ołtarza Ozyrysa; może iść na pole trzcinowe... Dostanie tam ziarna jęczmiennego i pszenicy; będzie się znajdował w kwitnącym stanie, taki, jaki był na ziemi, będzie czynić to, co pragnie, jak bogowie¹⁰.

Pismo zatem jest uszlachetnioną odmianą języka, który z kolei jest warunkiem istnienia pisma. Język jednak jest naturalnym atrybutem człowieka, pismo zaś jest jego tworem. Tworzyło się natomiast na przestrzeni długiego czasu i w ramach tego tworzenia się możemy wyodrębnić różne formy pisma.

Zalążki pisma

Zanim powstało właściwe pismo, człowiek zaczął umieszczać na ścianach jaskiń, które zamieszkiwał, i na swoich wyrobach pewne obrazy, symbole i znaki. Pierwsze próby zachowane w jaskiniach pochodzą z górnego paleolitu, a więc sprzed 25-20 tysięcy lat. Związane były one raczej z magią i praktykami rytualnymi, niż z potrzebą rejestracji wydarzeń i myśli. Pierwsze próby obrazkowego wyrażania myśli trzeba zaliczyć raczej do sztuki niż do pisma, chociaż można już tu mówić o pewnych jego zalążkach.

Następną formą były środki mnemotechniczne służące do przekazywania lub zapamiętywania informacji. Przykładami mogą być sznurki z węzełkami lub paciorkami oraz karbowane kije. Kolory i kształty węzłów, paciorków i karbów mogły oznaczać różne informacje. Najczęściej były to środki wspomagające pamięć posłańca, on jednak musiał sam to oryginalne posłanie tłumaczyć.

Takim „pismem” było na przykład peruwiańskie pismo węzłowe kipu. Do grubych sznurów przywiązywano cienkie sznurki rozmaitej barwy, a na nich zawiązywano węzły. Im bliżej grubego sznura znajdował się węzeł, tym ważniejsza była sprawa, o której miał informować. Węzeł czarny oznaczał śmierć, biały srebro lub pokój, żółty złoto, a zielony chleb. Węzły na sznurkach bezbarwnych oznaczały liczby.

Indiańskie szczepy Huronów i Irokezów używały kolorowych muszli morskich rozciętych na krążki i paciorki, które były nawlekane na sznurki. Kolor czarny oznaczał rzeczy złe, biały pokój, żółty złoto lub daninę, a czerwony niebezpieczeństwo lub wojnę. Pas z muszelkami nosił nazwę wampum. Nie mógł on być zrozumiały bez przemówienia posłańca. Na przykład list złożony z czterech muszli: białej, żółtej, czerwonej i czarnej mógł oznaczać: „pragniemy pokoju z wami, ale musicie zapłacić nam daninę, w przeciwnym razie wypowiemy wam wojnę i was pozabijamy”. Mógł jednak ten sam list oznaczać: „ prosimy o pokój i gotowi jesteśmy zapłacić wam haracz, jeżeli nie zaprzestaniecie wojny, wszyscy zginiemy”.

Wstępną fazą rozwoju pisma były też symboliczne sposoby porozumiewania się. Na przykład fajka pokoju oznaczała chęć zgody, przesłanie natomiast dzidy albo strzały głosiło wypowiedzenie wojny. Opowiadają, że Scytowie posłali kiedyś Persom ptaka, mysz, żabę i pięć strzał, co miało oznaczać: „Persowie! Czy umiecie latać jak ptaki, kryć się pod ziemię jak myszy i skakać przez błota jak żaby? Jeżeli nie, to nie rozpoczynajcie z nami wojny, gdyż zasypiemy was strzałami”¹¹.

Właściwe pismo rozpoczyna się od piktografii. Jest to pismo obrazkowe, ale pojedynczy rysunek czyli piktogram, przedstawiający jakiś przedmiot, jest symbolem tego przedmiotu¹². Symbole w piktografii są zatem przedstawieniem nie fonetycznym, a semantycznym. Przedstawiają nie dźwięki mowy, ale przedmioty. Rozwiniętą fazą pisma obrazkowego jest pismo ideograficzne. Znak może oznaczać nie tylko dany przedmiot, ale wiele pojęć z nim związanych. Mamy więc tu obrazkowe przedstawienie idei¹³. Kółko, które w piktografii oznacza słońce, może w piśmie ideograficznym oznaczać również gorąco, światło, bóstwo, dzień i tym podobne.

Pismo piktograficzne i ideograficzne nie wiąże się z żadnym konkretnym językiem, przedstawia przedmioty lub idee, które można odczytać w różnych językach za pomocą właściwych im fonemów czyli zestawów dźwięków. Pismo, które ma ścisły związek z mową, a więc z dźwiękami nazywa się fonetycznym. Najważniejsze pisma starożytnego Wschodu (Mezopotamia, Egipt, Kreta, Hetyci) stanowią przejście od pisma ideograficznego do fonetycznego, a symbole połączone są w różne kombinacje. Ten rodzaj pisma nazwano przejściowym. Niektórzy jednak uczeni wprowadzają nazwę pisma analitycznego, uważając, że trudno nazwać przejściowym sposób pisania, którym posługiwano się prawie trzy tysiące lat.

Pismo fonetyczne jest graficznym odpowiednikiem mowy i każdy jego znak jest symbolem głoski lub grupy głosek. Pismo takie można odczytać jedynie w przedstawionym przez nie języku. Niższą formą pisma fonetycznego jest system sylabiczny zwany sylabariuszem. Jest to zespół symboli fonetycznych, które oznaczają sylaby lub samogłoski stanowiące samodzielne sylaby. System taki musi zawierać dużą ilość symboli, co najmniej równą iloczynowi ilości wszystkich spółgłosek i samogłosek występujących w danym języku. Dlatego dużym osiągnięciem było stworzenie pisma alfabetycznego, w którym każdy dźwięk posiada własny symbol. Jest to najwyżej rozwinięte pismo, dające się łatwo adaptować, najłatwiejsze do przyswojenia i rozpowszechnienia dzięki małej ilości różniących się od siebie znaków. System ten trwa już około trzy i pół tysiąca lat i swym zasięgiem prześcignął wszystkie inne systemy. Jego powstanie prześledzimy na tle pism starożytnego Wschodu. Pismo alfabetyczne stało się tym osiągnięciem człowieka, które mógł on ofiarować Bogu dla przekazania Słowa Bożego w ludzkiej szacie literackiej.

Pismo klinowe

Pismo zwane klinowym jest jednym z najstarszych systemów pisma¹⁴. Nazwą tą obejmujemy starożytne pismo, którego znaki stanowią połączenie kresek w kształcie klinów, stożków lub ćwieków. Nazwa pochodzi od łacińskiego terminu cuneus, co oznacza klin. W dawnej polskiej terminologii pismo to oznaczano ćwiekowym lub ćwiekopisem.

Pismo klinowe powstało pod koniec czwartego lub na początku trzeciego tysiąclecia przed Chrystusem. Wynalazek tego pisma przypisuje się Sumerom, choć później służyło ono zapisom w różnych językach. Różne także fazy rozwojowe pisma związane są z klinowym jego kształtem. Początkowo było to pismo czysto obrazkowe (piktograficzne), potem kliny służyły zapisowi ideograficznemu. Następnie symbole przedstawiały nie tylko przedmioty czy związane z nimi pojęcia abstrakcyjne, lecz także wartości fonetyczne wyrazów. W ten sposób pismo stało się rebusowym. Końcowym osiągnięciem było wytworzenie się sylabariusza. Na ogół jednak na gruncie pisma klinowego nie było tendencji do utworzenia pisma alfabetycznego. Wyjątkiem jest staroperskie pismo klinowe, które przyjęło kształty pisma klinowego, ale utworzyło się pod wpływem alfabetu aramejskiego. Również alfabet z Ugarit kształtem liter związany był z pismem klinowym.

Samo pismo przechodziło swoją ewolucję zewnętrzną. Początkowe obrazki przybrały z czasem kształty uproszczone i umowne, by w końcu stać się znakami linearnymi. Pierwotne formy tego pisma nie zachowały się, gdyż były umieszczone na nietrwałym materiale. Zastosowanie zaś trwałego materiału złączyło się z ustaleniem klinowego kształtu pisma. Materiałem dogodnym do pisania, a równocześnie nadającym się do trwałego przechowywania była glina. Pisano na wilgotnych tabliczkach sporządzonych z gliny. Dlatego najwygodniej było dokonywać odcisków krótkich kresek pionowych, poziomych i ukośnych oraz kątów. Przy odciskaniu od lewej strony ku prawej u góry i z lewej strony występowały zgrubienia, nadające całej kresce kształt klina. Po odciśnięciu znaków na tabliczce, wystawiano ją na działanie promieni słonecznych lub wypalano i w ten sposób utrwalano napis. Tysiące takich tabliczek dochowało się do naszych czasów.

Znaki umieszczone na glinianych tabliczkach były w stosunku do tych samych znaków rytych w kamieniu odwrócone o dziewięćdziesiąt stopni. Przez pewien dłuższy czas istniały te dwa sposoby oznaczania, a potem odwracanie znaków stało się regułą w każdym rodzaju napisów.

Ten sam znak pisma klinowego mógł oznaczać zwykłą sylabę lub samogłoskę, ale również wyrażać całe pojęcie lub słowo, a także wskazywać na klasę, w której dane słowo się mieściło.

Pismo klinowe wynaleźli Sumerowie dla swojego języka. System ten został przyjęty najpierw przez Akadów i przystosowany do odrębności ich języka. Później pismem tym pisali Asyryjczycy, którzy potrzebowali pięciuset siedemdziesięciu znaków, i Babilończycy. W sąsiednim Elamie zarzucono rodzime pismo obrazkowe i w trzecim tysiącleciu przyjęto pismo klinowe. W pierwszym natomiast tysiącleciu pod wpływem znaków babilońskich powstało w Elamie rodzime pismo klinowe, które posługiwało się stu trzynastoma znakami sylabowymi. Pismo klinowe przejęli również Koryci, Hetyci, Mitannijczycy, Huryci, Luwijczyci i Urartyjczyci. Persowie początkowo przyjęli pismo elamickie, a za Dariusza I stworzyli, wzorując się na alfabecie aramejskim, system półalfabetyczny o trzydziestu dziewięciu znakach. Ugarycki zaś alfabet posługiwał się trzydziestoma znakami¹⁵.

Pismo klinowe ustąpiło miejsca pismu aramejskiemu w piątym wieku przed Chrystusem. Za panowania Seleucydów nastąpił renesans pisma klinowego, ale krótkotrwały. Ostatni zachowany zabytek tego pisma pochodzi z 75 roku po Chrystusie. Później ludzie o tym piśmie zapomnieli na kilkanaście wieków.

Dopiero w roku 1621 Petro della Valle znalazł w ruinach stolicy perskiej, Persepolis, napisy klinowe na murach i kolumnach i zrobił z nich kopie. Znalazł również gliniane tabliczki. Odnalezione w ten sposób pismo wzbudziło zainteresowanie, ale jeszcze na początku osiemnastego wieku odzywały się głosy, że znaki klinowe to nie pismo, ale ornamentacja rzeźbiarska lub ślady działania czerwi, które przez tysiąclecia toczyły kamienne pomniki przeszłości.

Duży wkład w odczytanie pisma klinowego wniósł podróżnik duński Karsten Niebuhr, który w roku 1765 spędził kilka tygodni w Persepolis, zrobił odpisy inskrypcji i odkrył trójjęzyczny napis. Nad kopiami napisów z Persepolis biedzili się różni uczeni. O tych wysiłkach dowiedział się nauczyciel łaciny i greki z Getyngi, Georg Grotefend, którego pociągały wszelkiego rodzaju rebusy, szarady i łamigłówki. Znając z literatury greckiej imiona królów perskich, oraz sposób ich tytulatury, Grotefend odczytał dwa napisy i ustalił wartość fonetyczną piętnastu znaków literowych. Okazało się później, że cztery z nich nie były w całości prawidłowo odczytane. Odkrycie Grotefenda zostało przedstawione 4 września 1802 roku Towarzystwu Naukowemu w Getyndze, ale spotkało się z chłodnym przyjęciem.

W odczytaniu pisma klinowego duże zasługi położył major angielski H. C. Rawlinson, który był dowódcą wojskowym w Persji. On zainteresował się napisem klinowym umieszczonym na wysokości około pięćdziesięciu metrów na tysiącmetrowej skalnej ścianie w Bizutun. W roku 1847 Rawlinson, wisząc na linie, skopiował napis, który miał dwadzieścia metrów długości i siedem metrów wysokości. Rawlinsonowi udało się później odczytać napis, zawierający ponad dwieście imion własnych i nazw geograficznych¹⁶.

Prace Rawlinsona doprowadziły do ostatecznego odczytania napisów w języku staroperskim. Był to pierwszy język, którego klinowe napisy zostały odczytane. Ułatwieniem w tym wypadku był fakt, że chodziło o zapis półalfabetyczny języka indoeuropejskiego, a napisy zawierały dużą ilość imion znanych z przekazu historii. Najmłodsze pismo klinowe zostało odczytane w pierwszej kolejności. Następnie odczytano semickie pisma Babilończyków, Asyryjczyków i Akadów, a na końcu odcyfrowano najwcześniejsze z wszystkich pism klinowych, pismo sumeryjskie¹⁷.

Pisma egipskie

Pismo starożytnych Egipcjan zostało przez Greków nazwane hieroglyphika grammata od słów hieros = święty, glyphein = wycinać i gramma = litera. Nie znamy pierwotnej egipskiej nazwy stosowanej na określenie tego systemu pisma, nazwa natomiast grecka nawiązuje do wyrzynania znaków w kamieniu, choć pismo to stosowane było także metodą malowania na kamieniu, drewnie i innych materiałach. Termin hieroglify zastosowano później w odniesieniu do pisma hetyckiego i pisma Majów, a także stosujemy często na określenie niezrozumiałych znaków pisarskich. Jest to jednak zastosowanie nieprawidłowe, gdyż właściwa nazwa odnosi się do jednego tylko konkretnego systemu.

Pismo hieroglificzne stworzone zostało przez Egipcjan i przeszło swoją ewolucję od piktogramów poprzez ideogramy do pisma, które stało się mieszaniną wizerunków rzeczy i graficznych odpowiedników dźwięków mowy. Pismo to utrwalało jedynie szkielet spółgłoskowy poszczególnych wyrazów. W późniejszych czasach pismo to otrzymało w języku egipskim nazwę pisma mowy boskiej. Wiązało się to z przekonaniem, że pismo to wynalazł bóg Thot, opiekun pisarzy i artystów. Znaki pisma miały dla Egipcjan, oprócz wartości informacyjnej, także wartość magiczną i ornamentacyjną. System ten również poddawał się znakomicie zabiegom adaptacyjnym, po których niewtajemniczeni nie mogli go odczytać¹⁸.

W odróżnieniu od pisma klinowego, które służyło różnym narodom do zapisania różnych języków, pismo hieroglificzne było pismem narodowym, utworzone w Egipcie służyło językowi Egipcjan. Najstarsze napisy zachowały się z czasów pierwszej dynastii, ostatnim natomiast znanym zabytkiem tego pisma jest napis wyryty w świątyni na wyspie File. Powstał on w roku 394 po Chrystusie¹⁹. Pismo hieroglificzne zaczęło zupełnie zanikać w związku z edyktem Teodozjusza, cesarza rzymskiego, który nakazał zamknięcie wszystkich świątyń pogańskich.

Znaki hieroglificzne umieszczano na monumentalnych budowlach. Kiedy zaś pisano trzciną zamaczaną w tuszu na drewnie lub papirusie, używano uproszczonej formy pisma, zatracającej postać obrazka. Klemens Aleksandryjski nazwał to pismo hieratycznym, gdyż w późniejszych czasach używane było przez kapłanów do spisywania tekstów religijnych, choć przez długi czas stosowane było nie tylko do pism o charakterze sakralnym. Pismo hieratyczne pojawiło się już w czasach pierwszej dynastii i w ciągu wieków przechodziło zmiany przeważnie upraszczające. Jeszcze bardziej uproszczone było pismo, którym posługiwano się od końca dwudziestej piątej dynastii przez następne jedenaście stuleci. Jego nazwę - pismo demotyczne - spotykamy u Herodota, oznacza ona pismo ludowe. Ukształtowało się w Dolnym Egipcie, a w czasie panowania Ptolemeuszy było uważane za równoważne pismu greckiemu i hieroglificznemu. Niektóre znaki pisma demotycznego przejęto do pisma koptyjskiego, które zasadniczo posługiwało się alfabetem greckim, a zastąpiło z czasem pismo hieroglificzne w zapisie języka egipskiego²⁰.

Odczytanie pisma hieroglificznego stanowi jedną z bardziej romantycznych przygód naukowych. Połączone wysiłki wielu uczonych wielu narodowości uwieńczone zostały pracami Jean Francois Champolliona²¹. Dzięki niemu hieroglify przemówiły do nas, ukazując skarby jednej z najstarszej cywilizacji świata²².

W drodze do tego sukcesu dużą rolę odegrał czarny, bazaltowy kamień w formie polerowanej płyty o powierzchni niecałego metra kwadratowego. Napoleoński żołnierz, którego nazwiska nie zapisano, podczas prac fortyfikacyjnych w pobliżu Rachid-Fort Julien około ośmiu kilometrów na północny zachód od Rosetty wykopał go pewnego sierpniowego dnia 1799 roku. Kamień ten, przewieziony później do Kairu, nazwany kamieniem z Rosetty, zawierał trzy napisy, u góry hieroglificzny o czternastu wierszach, niżej demotyczny o trzydziestu dwu wierszach, a na dole grecki w pięćdziesięciu czterech wierszach. Ten ostatni napis stał się kluczem do historii Egiptu. Tekst zapisany w trzech rodzajach pisma był dekretem wydanym przez egipskich kapłanów w związku z uroczystymi obchodami koronacyjnymi Ptolomeusza Epifanesa w roku 196 przed Chrystusem²³. Ptolomeusz Epifanes rozpoczął panowanie w wieku dziecięcym w roku 203. Między tym początkiem, a uroczystą koronacją w roku 198 wojska egipskie poniosły klęskę pod Panium (Banias) u źródeł Jordanu. W wyniku tego wydarzenia Seleucydzi objęli panowanie nad Ziemią Izraela²⁴. Szczęk oręża w historii przeplata się z dziełami, których wartość dla rozwoju kultury może w przyszłości okazać się nieoceniona. Jeżeli zaś szukamy dalszych powiązań, można wskazać na to, że w tej samej okolicy, w której dokonała się wspomniana wyżej bitwa, w pobliżu zbudowanej tu później Cezarei Filipowej i świątyni ku czci boga Pana, Jezus odebrał od Piotra wyznanie wiary w swoją mesjańską godność i powiedział do Piotra: Ty jesteś Piotr czyli Skała, i na tej Skale zbuduję Kościół mój, a bramy piekielne go nie przemogą (Mt 16, 18).

Inne pisma

Bogata starożytna kultura Krety stawia uczonym liczne pytania. Wśród badań wykopaliskowych znaleziono na Krecie także starożytne pisma²⁵. Są to pisma piktograficzne i linearne, z których jedynie jedno sylabiczne zostało odczytane. Pisma kreteńskie prawdopodobnie stanowią własny wynalazek Kreteńczyków, ale nie można wykluczyć inspiracji egipskich. Natomiast pisma kreteńskie wywarły wpływ na pisma w Anatolii.

Hetyci²⁶ mieli własne pismo niewłaściwie nazywane hieroglificznym, a później przystosowali do swego języka pismo klinowe.

Historia pisma zna niewiele sylabariuszy. W interesującym nas świecie starożytnego Wschodu pismem takim, oprócz minorskiego na Krecie, wspomnianego wyżej, było pismo ze starożytnego Cypru oraz prawdopodobnie pseudohieroglificzne pismo występujące w inskrypcjach kamiennych i brązowych odnalezionych w Byblos. Na samym zaś progu pisma alfabetycznego zatrzymało się półalfabetyczne staroperskie pismo klinowe, o którym mówiliśmy już poprzednio, i korzystające z wpływów egipskiego pisma demotycznego pismo meroickie w Nubii.

Alfabet

Rozwój pisma doprowadził do wielkiego wynalazku, jakim było powstanie alfabetu, który pozwala wyrazić wszystko to, co jest wymawialne, za pomocą małej liczby znaków²⁷.

Alfabetem nazywamy system pisma, który wyraża poszczególne dźwięki języka (samogłoski i spółgłoski) za pomocą pojedynczych zazwyczaj znaków²⁸. Wynalazek alfabetu z pewnością nie dokonał się w jednej chwili, był on wynikiem długiego procesu, który w swojej kolei rzeczy doprowadził do przyjęcia i zastosowania nowej i najwygodniejszej formy pisma. Gdzie i kiedy ten proces doprowadził do pojawienia się pierwszego alfabetu, pozostaje dziś dla nauki tajemnicą. Liczne hipotezy pragną rzucić na nią snop światła²⁹.

Niektórzy upatrywali w Egipcjanach twórców alfabetu, mieli oni bowiem wśród swych znaków także takie, które odpowiadały poszczególnym spółgłoskom. Gdyby jednak Egipcjanie stworzyli pierwszy alfabet, byłoby niezrozumiałe, dlaczego nadal posługiwali się niełatwym pismem hieroglificznym, a dla ułatwienia pisma w czasach, gdy istniały już alfabety, utworzyli pismo demotyczne.

Szukano początków alfabetu na gruncie pisma klinowego Sumerów, Babilończyków i Asyryjczyków, widziano początki alfabetu w sylabariuszu cypryjskim i w piśmie hetyckim, a także w pismach kreteńskich. Nie jest wykluczone, że wynalazca alfabetu wiedział o znakach kreteńskich i użył niektórych z nich niezależnie od ich wartości fonetycznej. Wszystkie jednak wspomniane tu hipotezy nie są zadawalające, a zupełnie bezsensowną była hipoteza uczonych niemieckich, zwłaszcza hitlerowskich, utrzymujących, że wynalazcy alfabetu należeli do rasy aryjskiej.

Nie znamy miejsca pojawienia się pierwszego alfabetu, mamy zaś późniejsze ślady istniejących już alfabetów. Są to najpierw napisy protosynajskie odkryte po raz pierwszy w roku 1905. W. Albright uważa, że napisane są normalnym alfabetycznym pismem w potocznym języku kananejskim i pochodzą z początku piętnastego wieku przed Chrystusem. W Ugarit znaleziono tabliczki gliniane, pochodzące z wieku czternastego, pokryte pismem klinowym, ale alfabetycznym zawierającym trzydzieści liter. Dwadzieścia siedem odpowiada czystym spółgłoskom, trzy są tak zwanymi alefami, półspółgłoskami służącymi do zapisu samogłosek. Alfabet ten powstał jako naśladownictwo idei alfabetu północnosemickiego. Przyjąwszy ideę alfabetu, zostawiono znaki klinowe albo ze względu na dogodność pisania na glinie, albo z powodu przeświadczenia, że znaki klinowe są jedynie stosowne do celów religijnych.

Odkrycie inskrypcji Achirama w Biblos dało impuls do stworzenia hipotezy, że to pseudohieroglificzne pismo jest prototypem alfabetu. Dziś wspomniane inskrypcje datuje się na rok około tysięczny przed Chrystusem. Świadczą one o już istniejącym alfabetycznym sposobie pisania. Śladami prób stworzenia alfabetu są także inskrypcje wczesnokananejskie.

Mimo tych danych powstanie pierwszego alfabetu pozostaje tajemnicą. Nie ulega jednak wątpliwości, że najwcześniejszą i najpełniej znaną formą alfabetu jest alfabet północnosemicki, składający się z dwudziestu dwu znaków.

Uwzględniając podane wyżej i inne fakty, należy stwierdzić, że alfabet powstał na gruncie języka semickiego, pozostaje pytanie: jakiego? Uczeni twierdzą, że jedynie na gruncie tego języka, dzięki jego właściwościom, mógł powstać alfabetyczny sposób zapisu, który potem przez zapożyczenia, naśladownictwo lub tak zwaną dyfuzję idei stał się podstawą wszystkich alfabetów świata.

Alfabet zrodził się najprawdopodobniej w drugiej ćwierci drugiego tysiąclecia przed Chrystusem. I tu stajemy wobec zadziwiającego faktu. Ludzkość w swym naturalnym rozwoju cywilizacyjnym dochodzi do tak wspaniałego wynalazku. Dokonuje tego na gruncie języka semickiego, jednego z rodziny, do której należy język hebrajski. Dokonuje się to przed piętnastym wiekiem, w którym Bóg powoła Mojżesza, aby działał, głosił i pisał pod Bożym natchnieniem. Jakże nie widzieć działania Bożej Opatrzności w ukazanym wyżej zbiegu okoliczności.

Rozwój kultury świata w dziedzinie pisma przygotował alfabet, jako najwygodniejszy sposób pisania, dla zapisania tekstów biblijnych, których dzieje zaczynają się w połowie wieku piętnastego³⁰.

Materiał pisarski

Mówiliśmy o formach rozwojowych pisma, które doprowadziły do powstania alfabetu, najprostszego i najbardziej powszechnego sposobu pisania, dostępnego dla szerokich rzesz użytkowników i odbiorców. Przejdziemy teraz do zapoznania się z materiałami, na których pisano. Pierwszym materiałem służącym do pisania prawie u wszystkich ludów był kamień. Pisano na skałach, na obrobionych kamieniach w kształcie tablic lub stel, a także na kamieniach monumentalnych budowli. Pisanie sprowadzało się do wykuwania znaków w twardym kamieniu. Używano do tego celu różnych rylców i dłut. Oprócz kamienia dla napisów urzędowych i monumentalnych używano płyt złotych, srebrnych, ołowianych, miedzianych, a także wykonywanych z brązu, cyny i żelaza. Był to jednak materiał drogi.

Tańszym materiałem do pisania i powszechnie używanym przez uboższych były skorupy glinianych naczyń czyli tak zwane ostraka. Był to materiał bardzo dostępny, gdyż używano wielkiej ilości naczyń glinianych, a często ulegały one rozbiciu. Na skorupach glinianych pisano atramentem, który wsiąkał w porowatą powierzchnię i mógł przetrwać całe wieki. Umieszczano także znaki przez wydrapanie ostrym narzędziem.

Do pisania służyły również tabliczki drewniane, które albo pobielano i wtedy pisano na nich atramentem, albo pokrywano woskiem i wtedy znaki wykonywano rylcem. Drewnianych tabliczek używali przede wszystkim Grecy i Rzymianie, ale już Ezechiel otrzymał nakaz, aby wziął kawałek drewna i na nim napisał.

Synu człowieczy, weź sobie kawałek drewna i napisz na nim: Juda i Izraelici jego sprzymierzeńcami. Potem weź sobie inny kawałek drewna i napisz na nim: Józef, drewno Efraima i cały dom Izraela jego sprzymierzeńcami (Ez 37,16).

Jak już wiemy z omawiania pisma klinowego, wielkie znaczenie jako materiał do pisania miała glina, z której sporządzano tabliczki różnych wymiarów, pisano na nich pismem przeważnie klinowym, a po wypaleniu otrzymywano trwały zapis³¹. Tysiące tabliczek glinianych, znalezionych na terenie Mezopotamii, pozwoliło nam odkryć ten bogaty starożytny świat. Znaki klinowe umieszczano także na świeżo uformowanych cegłach, z których po wypaleniu budowano ściany pokryte napisami.

Tabliczki były ciężkie, ale pisanie na nich, a raczej wyciskanie znaków rylcem na wilgotnej glinie było bardzo łatwe, tym bardziej, że znaki przybrały wygodny kształt klinów.

Tabliczki gliniane były charakterystyczne dla cywilizacji mezopotamskiej, Egipcjanie natomiast produkowali papirus już od trzeciego tysiąclecia przed Chrystusem. Papirus wyrabiano z łodyg rośliny Cyperus papyrus. Świeże łodygi o długości trzy do sześciu metrów przecinano wzdłuż i układano jedna obok drugiej. Na tę warstwę nakładano drugą poprzecznie. Tak ułożone warstwy zbijano młotkiem, wygładzano i przyciskano prasą. Sok wyciśnięty z łodyg wraz z wodą sklejał obie warstwy. Po wyjęciu zatem spod prasy otrzymywano długie, gładkie, białe arkusze, które przecinano i zwijano w rulony. Uzyskany w ten sposób materiał był bardzo dobry, giętki, cienki, dość trwały, podatny na zwijanie i składanie. Strona, po której włókna biegły poziomo, stanowiła zupełnie gładką powierzchnię. Zwykle na niej pisano (otrzymała później nazwę recto). Dla oszczędności pokrywano znakami także drugą stronę (nazwaną verso)³².

Ponieważ papirus był drogim materiałem, pisarze zmywali często dawny tekst i pisali nowy. Takie papirusy nazywamy obecnie palimpsestami. Produkowany w Egipcie materiał rozchodził się do wielu krajów. Do Grecji sprowadzano go przez fenicki port Gubla, który Grecy nazwali Byblos, gdyż w ich języku zwój papirusowy (ówczesny kształt księgi) nazywano biblos lub biblion. Sprowadzany do Grecji materiał wyrabiano w różnych gatunkach, Pliniusz wylicza ich aż siedem.

O papirusie jako roślinie czytamy w Starym Testamencie w dwu miejscach:

Czyż rośnie papirus bez błota,
czy się krzewi sitowie bez wody?
			(Job 8, 11)
Ach, kraju brzęczących skrzydeł,
leżący za rzekami Kusz, 
wysyłasz posłów przez morze,
na łódkach papirusowych po wodzie!
			(Iz 18, 1-2)

Drugi z tekstów stanowi początek wypowiedzi przeciw krajowi Kusz, czyli Etiopii, która w celu organizowania koalicji antyasyryjskiej wysyłała emisariuszy do kraju Judy. Prorok był przeciwny wiązaniu się takimi układami, które wyrażały brak zaufania pokładanego w Jahwe. Czółna papirusowe były używane jedynie w podróżach po Nilu³³. Widzimy tu inne zastosowanie rośliny papirusowej, która raczej znana jest jako surowiec do wytwarzania materiału pisarskiego.

Innym materiałem pisarskim były skóry zwierzęce odpowiednio przygotowane. Skóry do pisania nie wyprawiano, ale wyskrobywano z niej sierść, odcinano nierówności, wygładzano powierzchnię i powlekano jakąś substancją mineralną lub białkiem dla nadania jaśniejszej barwy. Tak powstałe karty zszywano rzemykami. Żydzi żądali, aby skóry do pisania pochodziły ze zwierząt czystych. Według późniejszej tradycji teksty liturgiczne musiały być pisane na skórze.

Szczególną odmianą tego materiału był pergamin. Pojawił się w trzecim lub w drugim wieku przed Chrystusem. Była to cienka skóra starannie wyprawiona. Wynalazek pergaminu przypisywano Eumenesowi, królowi Pergamonu w Myzji³⁴. Pergamin w czwartym wieku po Chrystusie wyparł zupełnie papirus. Przewyższał go trwałością, gładkością, jasną barwą, nadawał się do pisania po obu stronach i kilkakrotnego użycia po usunięciu poprzedniego zapisu.

Pergamin panował niepodzielnie aż do pojawienia się papieru. Wynalazek papieru przypisuje się Chińczykowi Tsai - Lun, który żył w drugim wieku po Chrystusie, choć badania archeologiczne stwierdzają wcześniejszą znajomość papieru w Chinach. Tsai - Lun prawdopodobnie podał pierwszy technologiczny opis wyrobu papieru, czym przyczynił się do upowszechnienia jego produkcji. Papier do basenu Morza Śródziemnego dotarł dzięki Arabom około wieku dziesiątego, a do Europy przez Hiszpanię dwa wieki później. Natomiast już w siódmym wieku papier wytwarzali Indianie, a później Aztekowie na terenie nieodkrytej jeszcze wtedy Ameryki.

W czasach spisywania Biblii nie znano jeszcze papieru, natomiast inne materiały do pisania służyły zapisowi słowa Bożego.

 

---

¹ Warto zwrócić tu uwagę na książkę G. Jean, Pismo - pamięć ludzkości (Krajobrazy cywilizacji. Historia), przekład Ł. Częścik, Wrocław 1994.

² H. Kaufmann, Dzieje komputerów, (Biblioteka Problemów tom dwieście sześćdziesiąty ósmy), przełożył M. Kęsy, Warszawa 1980, s. 11.

³ Imię jego wymienione jest w Iz 46, 1, w języku babilońskim wymieniano jego imię jako Nabu (występowało w imionach teoforycznych jak na przykład Nabuchodonozor), był głównym bóstwem chaldejskiej dynastii neobabilońskiej, miał wynaleźć pismo i używał go jako czarodziejskiej sieci do chwytania i zamykania w tabliczkach glinianych całej wiedzy bogów. Por. L. Stachowiak, Księga Izajasza II — III. Wstęp — przekład z oryginału — komentarz — ekskursy (Pismo Święte Starego Testamentu, tom IX, część 2) Poznań 1996, s. 158; K. McLeisch, Leksykon mitów i legend świata, przełożył W. Gałązka, Warszawa 2001, s. 387.

⁴ F. Comte, Najsłynniejsze święte księgi świata. Leksykon, przełożyła E. Bekier, Łódź 1994, s. 9.

⁵ Por. Mythologie. Ursprung und Verbreitung der Mythen der Welt. Motive, Figuren und Stoffe von der Arktis bis Australien, herausgegeben von Roy Willis (Bertelsmann Handbuch) übersetzungen G. Glockel u. R. Seuss, München 1994, s. 91.

⁶ Por. F. Comte, Najsłynniejsze święte księgi świata, dz. cyt., s. 193n.

⁷ Por. A. M .Kempiński, Słownik mitologii ludów indoeuropejskich, Poznań 1993, s. 313.

⁸ Por. A-Z. Mała encyklopedia PWN, praca zbiorowa, Warszawa 1995, s. 765.

⁹ Por. F. Comte, Najsłynniejsze święte księgi świata, dz. cyt., s. 240.

¹⁰ Księga umarłych, 72, cytowana za: F. Comte, Najsłynniejsze święte księgi świata, dz. cyt., s. 225.

¹¹ Por. M. Iljin, Czarno na białym. Opowiadania o książkach (Biblioteczka naukowa młodego czytelnika 7), Kraków 1949, s. 12-17.

¹² Por. F. Fołson, Kniga o Jazykie, Moskwa 1977, s. 39-41.

¹³ Por. Ludy i języki świata pod red. K. Damm i A. Mikusińskiej, Warszawa 2000, s. 95.

¹⁴ Wyczerpujące wiadomości o piśmie klinowym można znaleźć w: C. B. F. Walker, Pismo klinowe, przełożył A. Reiche, Warszawa 1998.

¹⁵ Por. Tamże, s. 116.

¹⁶ Por. A. J. Palla, Sekrety Biblii, Rybnik 2002, s. 96-99.

¹⁷ Zagadnienia poruszone w tym punkcie można śledzić między innymi w następujących pozycjach: A. Mierzejewski, Zapisane na glinie, Warszawa 1979; G. Jean, Pismo - pamięć ludzkości, dz. cyt., s. 11-25; C. W. Ceram, Bogowie, groby i uczeni. Powieść o archeologii, przełożył J. Nowacki, Warszawa 1987, s. 223-240.

¹⁸ Warto wskazać na trzy pozycje, które dotyczą hieroglifów egipskich: W. V. Davies, Egipskie hieroglify, przełożył M. G. Witkowski, Warszawa 1998; B. McDermott, Odczytywanie hieroglifów egipskich, przekład M. Dolińska, Warszawa 2002; Horapollon Nilous, Hieroglify ogłoszone przez niego w mowie egipskiej, przełożone przez Filipa na język grecki (Księgi osobliwe 4) przełożył i komentarzem opatrzył J. Kroczak, Wrocław 2003.

¹⁹ Por. K. Myśliwiec, Święte znaki Egiptu, Warszawa 1990, s. 25.

²⁰ Por. A. Szczudłowska, Pismo egipskie, materiał pisarski, pisarz, w: Starożytny Egipt, praca zbiorowa, Warszawa 1978, s. 156-159.

²¹ Niezwykle barwny opis prac Champolliona można znaleźć w: C. W. Ceram, Bogowie, groby, uczeni, dz. cyt., s. 98-123.

²² Do tego punktu można uzupełnić wiadomości na podstawie między innymi następujących pozycji: A. Szczudłowska, Pismo egipskie, materiał, pisarz, dz. cyt., s. 156-162; G. Jean, Pismo - pamięć ludzkości, dz .cyt., s. 25-44; C. W. Ceram, Bogowie, groby i uczeni, dz. cyt., s. 98-123.

²³ Por. J. Cepik, Jak człowiek nauczył się pisać, dz. cyt., s .67.

²⁴ Por. J. Bright, Historia Izraela, przeł. J. Radożycki, Warszawa 1994, s. 432.

²⁵ Por. H. G. Wunderlich, Tajemnica Krety dokąd byk porwał Europę czyli o korzeniach kultury europejskiej, przekład I. Kania, Kraków 2003, s. 172-181.

²⁶ Por. Atlas dawnych cywilizacji, przekład S. Rościński, E. Trojańska, Wrocław 2001, s. 239-242.

²⁷ H. Kaufmann, Dzieje komputerów (Biblioteka Problemów 268), Warszawa 1980, s. 12.

²⁸ Por. W. Culican, Ewolucja alfabetu, w: Cywilizacje starożytne, praca zbiorowa pod red. A. Cotterella, Łódź 1996, s. 180.

²⁹ Por. J. Naveh, Origins of the Alphabets, Jerusalem 1994, s. 6-21; A. J. Palla, Sekrety Biblii, dz. cyt., s. 123-127; H. Kaufmann, Dzieje komputerów, dz. cyt., s. 11-23.

³⁰ Konsekwentnie opowiadam się za taką datacją Wyjścia, która ma uzasadnienie archeologiczno — geologiczne (wybuch wulkanu na wyspie Santorin; szczegóły por. T. Jelonek, Biblijna historia zbawienia, Kraków 2004, s. 92-97; T. Łoposzko, Największy kataklizm w dziejach ludzkości, Lublin 1996, s. 13-24). Datacja ta, różna od przyjmowanej przez wielu biblistów (wiek trzynasty), znajduje coraz więcej zwolenników, zwłaszcza jeżeli uwzględni się nieznany jeszcze w szczegółach, ale z konieczności wymagający dłuższego czasu, proces powstawania w Kanaanie amfiktionii izraelskiej z różnych grup ludnościowych: przybyłych z Egiptu, przybyłych, być może, z Mezopotamii i tubylczych.

³¹ Dla uzupełnienia warto zaglądnąć do: A. Mierzejewski, Zapisane na glinie, Warszawa 1979.

³² Por. Z. Węglowski, K. Przezdziecka, Papyros. Dzieje pewnego wynalazku, Warszawa 1979, s. 13.

³³ Por. L. Stachowiak, Księga Izajasza (Biblia Lubelska) Lublin 1991, s. 87n.

³⁴ Legenda podaje, że Eumenes II Filadelf (197-159 przed Chrystusem) chciał stworzyć bibliotekę na wzór aleksandryjskiej. Władca egipski, Ptolomeusz V Epifanes (204-180) obawiając się konkurencji dla swojej biblioteki, zakazał eksportu papirusu i dlatego trzeba było wyszukać nowy materiał pisarski. Por. A. J. Palla, Sekrety Biblii, dz. cyt., s. 102. Przydomki i daty panowania wymienionych władców cytuje za: J. E. Morby, Dynastie świata. Przewodnik chronologiczny i genealogiczny, przekład M. Rusinek, Kraków 1995, s. 67.73.

opr. aw/aw