Syjon biblijny

Tomasz Jelonek

SYJON BIBLIJNY

ISBN: 978-83-7318-567-8

wyd.: WAM 2010

WSTĘP

W dziewiętnastowiecznym judaizmie pojawił się ruch o charakterze polityczno-religijnym zmierzający do odbudowy niepodległego państwa żydowskiego, przede wszystkim w Palestynie, ale z możliwością także innej lokalizacji¹. Termin „syjonizm” określający ten ruch został wprowadzony w roku 1886 przez Natana Birnbauma (1864-1937), pisarza używającego pseudonimu Mathias Acher, propagatora języka hebrajskiego, związanego później z Agudat Israel² (Związek Izraela), konserwatywną partią polityczną utworzoną w roku 1912, głoszącą ortodoksyjny judaizm oraz wierność zasadom halachy, przyjmowanej jako podstawa żydowskiego życia społecznego³. Idea syjonizmu zrodziła się już w czasie niewoli babilońskiej, podtrzymywana była w diasporze, a po roku 70 przejawiała się jako Chibat Cijon — miłość Syjonu — myśl o powrocie, jeden z najważniejszych elementów judaizmu. Podstawy ideologiczne nowoczesnego syjonizmu⁴ wypracowane zostały w ruchach mesjanistycznych, a ich sformułowanie zawdzięczamy Teodorowi Herzlowi (1860-1904), który w roku 1896 wydał broszurkę Judenstaat (Państwo żydowskie)⁵.

Teodor Herzl (Beniamin Zeew) pochodził z zamożnej zasymilowanej rodziny zamieszkałej w Budapeszcie. Po przeniesieniu się do Wiednia wstąpił na wydział prawa. Po studiach, pracując w Salzburgu, zaczął pisać sztuki dramatyczne. W Berlinie został dziennikarzem. Pod wpływem afer antysemickich (sprawa Dreyfusa, oficera francuskiego, oskarżonego, dlatego że był Żydem) poświęcił się syjonizmowi. W założeniu państwa żydowskiego widział rozwiązanie kwestii żydowskiej. Był człowiekiem niereligijnym, słabo znał tradycje judaizmu, nie mówił w jidysz i nie opanował hebrajskiego, raz tylko był w Palestynie. Jego książka Judenstaat stała się podstawą ideologiczną syjonizmu, któremu służyły również kongresy syjonistyczne. Prowadził także liczne rozmowy polityczne z politykami i władcami swoich czasów. Zmarł w roku 1904, a w roku 1949 został uroczyście pochowany w Jerozolimie na Górze Herzla⁶.

Syjonizm, który był ideą polityczną wyrosłą na gruncie żydowskiego mesjanizmu i w pewnym stopniu kontynuującą główne jego założenia, pojawił się w konkretnej sytuacji, której najważniejszym w tym względzie komponentem była haskala, czyli żydowskie odrodzenie. W niemieckich środowiskach żydowskich w końcu osiemnastego wieku pod wpływem francuskiego Oświecenia rozpoczął się ruch, który propagował odrodzenie żydowskiej społeczności przez rozwój oświaty, dostęp do nauk świeckich oraz dostosowanie się do obyczajów i kultury otoczenia⁷. Było to propagowanie wyjścia z getta, w którym Żydzi przebywali fizycznie lub duchowo, przymuszeni lub z własnej woli. Shulamit Volkov swoją książkę na temat Żydów niemieckich w dziewiętnastym i dwudziestym wieku zatytułowała Pomysł na nowoczesność⁸; tak też można by określić ruch, o którym mówimy.

Pionierem haskali był Moses (Mojżesz) Mendelsson (1729-1786), filozof z Dessau pracujący w Berlinie, przyjaciel Gottholda E. Lessinga, przedstawiciela niemieckiego Oświecenia. Był pierwszym Żydem piszącym w języku niemieckim, uważał bowiem jidysz⁹ za żargon. Na język niemiecki przełożył także Torę. Całe życie był tradycyjnym i świadomym Żydem, pomagającym swoim współwyznawcom. Szanowany był zarówno przez Żydów, jak i nie-Żydów. Jego wnuk Feliks Mendelssohn-Bartholdy, słynny kompozytor, był natomiast chrześcijaninem.

Mendelsson twierdził, że nie istnieje sprzeczność między filozofi cznym racjonalizmem a wiernością judaizmowi. Judaizm jest religią racjonalną, raczej objawionym prawem niż religią objawioną¹⁰. Program Mendelsona streszczał się w następujących punktach:

• emancypacja
• objęcie Żydów świeckim i nowoczesnym nauczaniem
• modernizacja własnej kultury
• częściowa akulturacja (zarzucenie tradycyjnego stroju, pewnych obyczajów i języka jidysz)
• produktywizacja (podejmowanie zawodów niezwiązanych z handlem i rzemiosłem, propagowanie rolnictwa)
• lojalność wobec władz państwowych¹¹.

Zwolennicy haskali zostali określeni jako maskilim, czyli oświeceni. Haskala miała również licznych przeciwników, którzy rekrutowali się zarówno z judaizmu ortodoksyjnego, jaki i spośród chasydów. Dla obu tych orientacji haskala była zaprzeczeniem najistotniejszych cech narodu i zagrożeniem dla niego. To też sprawiło, że na ziemiach polskich ostro zwalczające się obozy rabinów i chasydów pogodziły się w walce ze wspólnym niebezpieczeństwem.

Haskala była wyjściem z getta, zapoczątkowała proces modernizacji i unowocześniania kultury żydowskiej, ale równocześnie prowadziła do jej zeświecczenia. To wszystko pozwoliło Żydom włączyć się w kulturę europejską, a także wnosić swój wkład w kultury narodowe. Na tej fali rozwinął się ruch asymilacyjny, w ramach którego liczni Żydzi porzucali judaizm, przyjmując chrześcijaństwo w różnych jego denominacjach; pozwalało im to zdobywać niedostępne dla nich wcześniej stanowiska. W obliczu asymilacji syjonizm miał bronić tożsamości żydowskiej i przez powołanie własnego państwa zabezpieczyć ją.

W roku 1968 w ramach wydarzeń marcowych komunistyczne czynniki oficjalne, kierowane przez Władysława Gomułkę, podjęły w Polsce walkę z syjonizmem. Wtedy termin ten stał się bardzo głośny, na ulicach, wiecach i w środkach masowej komunikacji Syjon został wyklęty i przypisywano mu demoniczne działania przeciw jedynie słusznej ideologii i budowanemu na niej państwu.

Doskonale pamiętam, choć minęło już czterdzieści lat, sytuację, w której mając uszy pełne antysyjonistycznej propagandy, w liturgii Kościoła, a był to okres Wielkiego Postu i rekolekcji, usłyszałem to samo słowo w wezwaniu Syjonu, aby chwalił swojego Boga (por. Ps 147, 2). Pozornie był to jakiś dysonans, ale tylko pozornie. Propaganda komunistyczna mówiła o czymś zupełnie innym niż liturgia. Było jednak jakieś wspólne podłoże, którym był historyczny Syjon z dziejów narodu wybranego i przede wszystkim teologiczna jego interpretacja na kartach Pisma Świętego. Chrześcijaństwo kontynuuje tę linię rozumienia i dlatego Syjon odgrywa w nim ważną rolę; także do Biblii rozumianej w ramach myśli judaistycznej nawiązuje ruch zwany syjonizmem, który tak bardzo wzburzył towarzysza Gomułkę¹². Choć dziś te dwa pojęcia są tak dalekie sobie, mają jednak wspólne źródło, z którego wypływają niektóre podobne do siebie akcenty.

Zadaniem, jakie stawiamy sobie w tym opracowaniu, polega na właściwym odczytaniu biblijnego znaczenia Syjonu zarówno w jego starotestamentalnym, jak i nowotestamentalnym ujęciu.

¹ Wśród innych lokalizacji można wymienić także lokalizacje na ziemiach Polski, Ukrainy, Białorusi, Litwy, Łotwy i Estonii. Zob. A. L. Szczęśniak, Judeopolonia. Żydowskie państwo w Państwie Polskim, Radom 2001.

² Por. L. Heid, Birnbaum, w: Neues Lexikon des Judentums, herausg. von J. H. Schoeps, Gütersloh 1998, s. 130.

³ Por. J. Tomaszewski, Agudas Israel, w: Żydzi w Polsce. Dzieje i kultura. Leksykon, pod red. J. Tomaszewskiego, A. Żbikowskiego, Warszawa 2001, s. 3.

⁴ Na ten temat zob. E. Gigilewicz, Syjonizm, w: Encyklopedia „białych plam”, tom XVII, pod red. M. R. Górniaka i in., Radom 2006, s. 32-36; J. Tomaszewski, Syjonizm, w: Żydzi w Polsce, s. 447-460; S. Avineri, Zionismus, w: Neues Lexikon des Judentums, s. 889-893; A. Unterman, Encyklopedia tradycji i legend żydowskich, tłum. O. Zienkiewicz, Warszawa 1994, s. 258-259; The Encyclopedia of Jewish Life and Thought, Jerusalem 1996, s. 527-528.

⁵ T. Herzl, Państwo żydowskie. Próba nowoczesnego rozwiązania kwestii żydowskiej, tłum. J. Surzyn, Kraków 2006.

⁶ Por. G. Wigoder, Słownik biograficzny Żydów, tłum. zbior., Warszawa 1998, s. 207-209.

⁷ Por. J. Tomaszewski, Haskala, w: Żydzi w Polsce, s. 127-128.

⁸S. Volkov, Pomysł na nowoczesność. Żydzi niemieccy w XIX i na początku XX wieku, tłum. J. Górny i P. Pieńkowska, Warszawa 2006.

⁹Jidysz to język żydowsko-niemiecki, używany przez Żydów wschodnioeuropejskich, który zrodził się po wygnaniu Żydów z krajów niemieckich i ich osiedleniu się wśród Słowian. Ma 20% słów hebrajskich i aramejskich oraz 10% słów słowiańskich, wszystkie dostosowane do składni niemieckiej. Początkowo był to język mówiony, potem rozwinęła się także literatura w tym języku. Zwolennicy haskali uważali go za żargon przeszkadzający w otwarciu się na środowisko, syjonizm widział w nim przejaw małomiasteczkowości i zacofania i stawiał na odrodzenie języka hebrajskiego. Por. A. Unterman, Encyklopedia tradycji i legend żydowskich, s. 130.

¹⁰ Por. G. Wigoder, Słownik biograficzny Żydów, s. 352-353.

¹¹ Por. A. Cała, haskala, w: A. Cała, H. Węgrzynek, G. Zalewska, Historia i kultura Żydów polskich. Słownik, Warszawa 2000, s. 117.

opr. aw/aw