Cztery wymiary kultu świętych

Kult świętych narodził się w Kościele wcześnie, a pojawił się nie jako ciało obce, lecz wyrósł z życia Kościoła w sposób organiczny. Pierwszy jego ślad znajdziemy już w Nowym Testamencie: „Pamiętajcie o swych przełożonych, którzy głosili wam słowo Boże, i rozpamiętując koniec ich życia, naśladujcie ich wiarę” (Hbr 13,7).

Bardzo wcześnie — prawdopodobnie już na przestrzeni wieku II, a na pewno w wieku III - zaczęto obchodzić w Kościele rocznice męczenników. Był to poniekąd owoc inkulturacji. Mianowicie Kościół ówczesny wszedł w rozpowszechniony wówczas w krajach basenu Morza Śródziemnego zwyczaj obchodzenia na cmentarzach urodzin swoich zmarłych. Polegał on na tym, że krewni i przyjaciele zmarłego gromadzili się w dzień jego urodzin przy jego grobie, żeby go wspominać i spożyć posiłek, na jaki ów zmarły za pośrednictwem swoich krewnych ich zaprosił.

Chrześcijanie kontynuowali ten obyczaj w stosunku do swoich zmarłych, jednak z dwiema charakterystycznymi modyfikacjami. Po pierwsze, przenieśli, zachowując nazwę, dies natalis, na rocznicę śmierci jako na dzień jego narodzin dla nieba. Po wtóre, uczta cmentarna została zastąpiona, a przynajmniej usunięta w cień przez ucztę eucharystyczną. Kościół offert annuis diebus dormitionis eius — pisze o tej Eucharystii w rocznicę śmierci zmarłego Tertulian (De monogamia, 10). Oblationes pro defunctis, pro natalitiis annua die facimus, „Ofiary za zmarłych w rocznice ich urodzin składamy” (Tertulian, De corona, 3).

Taką rocznicową Eucharystię odprawiano również na grobie męczennika, ale od samego początku była ona bardziej uroczysta, niż Eucharystia sprawowana na grobie zwykłego chrześcijanina. Ze zrozumiałych względów uczestniczyli w niej nie tylko najbliżsi tego męczennika, ale przeważnie cały miejscowy Kościół, i nie przestano jej obchodzić również wówczas, kiedy zabrakło już tych, którzy owego męczennika znali bezpośrednio. Kult męczenników zaczął się więc w Kościele w sposób niemal niezauważony, w atmosferze radości, że niektórzy z nas dali Chrystusowi świadectwo, iż my wszyscy kochamy Go ponad życie.

Pierwszy kult świętych męczenników koncentrował się przy ich grobach. Początkowo był on ograniczony do lokalnego Kościoła, w którym męczennik działał i umarł. Proces przyjmowania do liturgicznego kalendarza sławniejszych męczenników, którzy mieli swoje groby w innych miastach czy krajach, mógł się zacząć jeszcze w okresie prześladowań. W każdym razie źródła z tego okresu świadczą wielokrotnie, że postaci i pisma wielkich męczenników cieszyły się sławą i szacunkiem daleko poza granicami ich własnych Kościołów.

Istnienie takiego procesu w połowie wieku IV da się stwierdzić w sposób pewny, a przybrał on szerokie rozmiary w wieku V. Kościoły lokalne przejmowały przede wszystkim kult męczenników czczonych w swoich kościelnych stolicach. W ten sposób kult świętych przypominał nie tylko o tym, że jesteśmy jednym Kościołem poprzez pokolenia, ale przyczyniał się do utrwalania więzi kościelnych również w wymiarze przestrzennym. Uświadomienie sobie, że można czcić również tych świętych, którzy nie mają grobu na terenie danej społeczności chrześcijańskiej, stało się powodem powszechnego wprowadzenia w ciągu V wieku świąt ku czci Apostołów.

Związanie grobu z kultem męczennika dało początek dwom charakterystycznym zwyczajom. Wrodzona religijnej naturze człowieka skłonność szukania materialnego znaku w kontakcie z nadprzyrodzonością zrodziła zwyczaj otaczania szczątków męczennika religijnym szacunkiem. Grób męczennika stawał się miejscem świętym, skąd zanoszone modlitwy mogą być bardziej wysłuchane, gdzie w sposób szczególny działa uświęcająca moc Boża. Katechumenka, święta Emerencjana, przypłaciła męczeństwem (rok ok. 305) to, że przyłapano ją na modlitwie na grobie swej kuzynki, męczennicy Agnieszki. Ze względu na szczególną wartość grobu męczennika św. Ambroży pogrzebie swego brata Satyra obok grobu św. Wiktora. Podobnie św. Grzegorz z Nyssy położy swoich rodziców obok szczątków czterdziestu męczenników z Sebasty.

Względy religijne, a niebawem również prestiżowe i polityczne (rywalizacja między miastami, zwłaszcza ambicja Konstantynopola, aby pod względem liczby grobów męczenników dorównać staremu Rzymowi), zrodzą praktykę przenoszenia grobów męczenników. Pierwsze odnotowane w źródłach tego rodzaju wydarzenie, przeniesienie szczątków św. Babylasa, miało miejsce ok. roku 352. Pod koniec wieku IV będzie to już zwyczaj rozpowszechniony.

W podobny sposób jak kult męczenników — później jednak i długo traktowany jako kult mniej uroczysty — pojawił się kult świętych biskupów. Mianowicie każda gmina chrześcijańska wpisywała wszystkich swych zmarłych biskupów, z wyjątkiem jedynie jawnie niegodnych, do dyptychów, które odczytywano podczas niedzielnej Eucharystii. Ponadto, rzecz jasna, dies natalis zmarłego biskupa gromadził nie tylko jego krewnych i przyjaciół. Otóż jeśli gorliwość pasterska i świątobliwość któregoś z biskupów pozostawiły głębszy ślad w pamięci wspólnoty, rocznica jego narodzin dla nieba utrwalała się na dłużej w miejscowym Kościele i była obchodzona bardziej uroczyście niż rocznice innych biskupów. Kult świętych biskupów stanowił pierwszy wyłom w zasadzie oddawania szczególnego kultu jedynie świętym męczennikom.

Kult świętych a monoteizm

Już napisany wkrótce po śmierci biskupa Smyrny, Polikarpa (+ 156), opis jego męczeństwa świadczy zarówno o tym, że dies natalis męczennika był obchodzony przez Kościół uroczyście, inaczej niż dies natalis zwyczajnych wiernych zmarłych, jak o tym, że wówczas był to już zwyczaj ustalony. Dokument ten świadczy ponadto o tym, że w owym czasie — na początku drugiej połowy II wieku — chrześcijański kult świętych został zauważony nawet przez niechrześcijan, co więcej, niechrześcijanie mogli dopatrywać się w nim otwartości chrześcijaństwa na politeizm. Mianowicie z lęku, żeby chrześcijanie nie zaczęli oddawać Polikarpowi czci boskiej, usiłowano nie dopuścić do tego, żeby chrześcijanie wzięli jego szczątki. W rozdziale poprzednim odnotowałem zdumienie ówczesnych chrześcijan, że ktoś w ogóle mógł coś tak absurdalnego pomyśleć.

W wieku XVI analogiczny zarzut przeciwko kultowi świętych wysunęła Reformacja. Kiedy później przejęło go Oświecenie, pogląd, jakoby kult świętych wszedł na miejsce dawnego kultu bożków i że praktycznie jest tym samym, stał się bardzo popularny. Warto zdać sobie sprawę — szeroko o tym mówię w rozdziale poprzednim — że kult świętych rozwinął się w Kościele w czasach, kiedy wielobóstwo było jeszcze realnie praktykowane przez tysiące ludzi, i ówcześni chrześcijanie widzieli przede wszystkim radykalne różnice, wręcz przepaść, między kultem świętych a pogańskim kultem bogów.

Eklezjologiczne podstawy kultu świętych

Kult świętych (podobnie jak modlitwy za zmarłych) jest praktycznym wyrazem wiary Kościoła, że wspólnota przyjaciół Bożych, powiązanych w Chrystusie więzami wzajemnego braterstwa, nie ogranicza się do nas, którzy żyjemy obecnie. Obejmuje ona również tych, którzy odeszli już z tego świata: zarówno zbawionych, którzy już teraz oglądają Boga twarzą w twarz, jak tych, którzy, zanim będą mogli spotkać się z Bogiem bezpośrednio i na zawsze, potrzebują jeszcze oczyszczenia. Co więcej, cała zbawiona i dążąca do zbawienia ludzkość jest zaledwie cząstką powszechnej wspólnoty Bożej, w której starszymi braćmi są aniołowie, duchy niewyobrażalnie doskonalsze od człowieka.

Tę wizję wiekuistego Kościoła wszystkich stworzeń rozumnych znajdziemy już w Nowym Testamencie: „(...) przystąpiliście do góry Syjon, do miasta Boga żyjącego, Jeruzalem niebieskiego, do niezliczonej liczby aniołów, na uroczyste zebranie, do Kościoła pierworodnych, którzy są zapisani w niebiosach, do Boga, który sądzi wszystkich, do duchów sprawiedliwych, które już doszły do celu, do Pośrednika Nowego Testamentu — Jezusa.” (Hbr 12, 22-24; por. Ap 5,9-11). O znaczeniu tej prawdy o Kościele dla kultu świętych powiemy nieco więcej, kiedy będziemy mówili o ich wstawiennictwie.

Druga eklezjologiczna prawda, bez której nie sposób zobaczyć, czym jest kult świętych, jest mistyczna jedność Chrystusa ze swoim Kościołem. Chodzi o tę prawdę, którą Nowy Testament wyraża w obrazach Krzewu Winnego czy Ciała Chrystusa. Apostoł Paweł mógł w tej perspektywie mówić zarówno o sobie: „Żyję ja, ale już nie ja, żyje we mnie Chrystus” (Ga 2,20), jak o wiernych: „Czyż nie wiecie o samych sobie, że Jezus Chrystus jest w was?” (2 Kor 13,5). Święty Tomasz z Akwinu wyrażał tę prawdę w twierdzeniu, że Chrystus jako nasza Głowa i my, Jego członki, „stanowimy poniekąd jedną osobę mistyczną”, zaś Katechizm Kościoła Katolickiego wyraża ją opisowo w twierdzeniu, że „Kościół nie jest tylko jakimś zgromadzeniem wokół Chrystusa, lecz jest on zjednoczony w Nim, w Jego Ciele” (KKK 789).

Wystarczy po prostu zobaczyć tę prawdę o Kościele, żeby w niej zobaczyć zarazem całą absurdalność niepokojów, czy kult świętych nie jest jakimś echem pogańskiego politeizmu, albo czy nie podważa on chrystocentryzmu wiary chrześcijańskiej. Dlatego przecież czcimy świętych, ażeby czcić Chrystusa Pana, który w nich i przez nich działał i zwyciężał. Christus in martyre est — „Sam Chrystus jest obecny w męczenniku”, pisał już Tertulian. „Aby Szczepan na ziemi zwyciężył niedowiarstwo prześladowców, łaska zesłana przez Jezusa walczyła w jego obronie” — mówił św. Grzegorz Wielki.

Wydaje się, że właśnie tutaj trzeba szukać sensu na przykład takich cudów (nawet jeżeli niektóre z nich były cudami jedynie literackimi), że dzikie zwierzęta stawały bezsilne wobec męczenników i nie śmiały ich tknąć. Męczennika niekiedy nie ima się ogień ani trucizna, ani miecz prześladowcy. Niektórzy męczennicy ginęli razem z jadowitą żmiją, na znak, że ich śmierć przynosi szatanowi klęskę; modlitwa innych kruszyła bożki pogańskie. Cuda te zawierają tę samą ideę, co często powtarzający się w opisach męczeństwa motyw, że męstwo chrześcijanina w znoszeniu tortur ukazywało całą bezsilność prześladowców. Wszystkie te cuda przekazują prawdę, że Chrystus obecny w męczenniku pozbawia siły ciemności zwykłej im mocy.

Radykalny realizm w pojmowaniu obecności Chrystusa wśród swoich wiernych znalazł charakterystyczny wyraz w pobożności eucharystycznej, co odbije się niezmiernie interesującym echem w starochrześcijańskim rozumieniu męczeństwa i świętości. Chodzi o znaną ideę patrystyczną, że Ciało Chrystusa, które spożywamy, staje się naszym własnym ciałem i że w żyłach nas wszystkich płynie ta sama krew, Krew Chrystusa, którą pijemy w Eucharystii.

Otóż w duchu radykalnego realizmu eucharystycznego chrześcijanie starożytni pojmowali niekiedy męczeństwo, zwłaszcza męczeństwa biskupa, jako ostatnie odprawienie Eucharystii, gdzie ofiarą eucharystyczną, niejako prawdziwym ciałem Chrystusa, jest ciało męczennika. W ten sposób święty Ignacy przez śmierć męczeńską chce się stać „czystym chlebem Chrystusa”. Według późniejszego opisu jego męki, chrześcijanie zebrali szczątki pozostałe po jego ciele i zawinęli w obrus ołtarzowy niby eucharystyczną ofiarę.

W starych tekstach liturgicznych spotykamy jeszcze inną ideę, trudną do zrozumienia dla chrześcijanina współczesnego: odprawianie Eucharystii w rocznicę urodzin męczennika dla nieba jest nie tylko uobecnieniem ofiary Chrystusa, ale uobecnia również śmierć męczeńską, którą dzisiaj wspominamy. Jedna z gallikańskich prefacji zawiera np. taką oto modlitwę: „Niech to, co świętemu męczennikowi twojemu przyczyniło się dzisiaj do chwały, dopomoże nam do zbawienia”. Modlitwa ta zdaje się mieć sens o tyle, o ile dostrzeżemy w niej ideę mistycznej identyfikacji męczeństwa i Eucharystii, zarówno w historycznej chwili męczeństwa, jak dzisiaj, w dniu eucharystycznego wspominania tamtego męczeństwa.

Wertykalne i horyzontalne wymiary kultu świętych

Warto zwrócić uwagę na biblijne korzenie kultu świętych. Jak wiele innych prawd Objawienia biblijnego, da się wiarę Kościoła dotyczącą kultu świętych uporządkować na planie krzyża Chrystusa. Krzyż jest to połączenie belki pionowej i poziomej. Belka pionowa wskazuje na oba kierunki łączności Boga z ludźmi: kierunek od Boga do ludzi oraz od ludzi do Boga. Z kolei belka pozioma wskazuje na te wymiary kultu świętych, które podkreślają naszą wspólnotę z nimi.

Pismo Święte, zwłaszcza Stary Testament, przepełnione jest wspominaniem wielkich dzieł Bożych wobec naszych ojców i dziękczynieniem za nie (chociaż również wspominaniem ze skruchą ich grzechów). „Błogosławiony jesteś, Panie, Boże nasz, od wieku do wieku. (...) Ty, Panie jesteś tym Bogiem, który wybrał Abrama, wyprowadziłeś go z Ur Chaldejczyków i nadałeś mu imię Abraham. A gdyś uznał, że jego serce jest Tobie wierne, zawarłeś z nim przymierze. (...) Widziałeś nędzę ojców naszych w Egipcie, a wołanie ich słyszałeś nad Morzem Czerwonym. I dokonałeś cudów i znaków na faraonie, na wszystkich sługach jego i na całym ludzie jego kraju, bo spostrzegłeś, że do nich zuchwale się odnosili” (Neh 9,3.7-10). „Sławcie Pana, wzywajcie Jego imienia, głoście dzieła Jego wśród narodów! — zanosi dziękczynienie Psalmista — Pamiętajcie o cudach, które on zdziałał, o Jego znakach i sądach ust Jego, potomstwo Abrahama, Jego słudzy, synowie Jakuba, Jego wybrańcy” (Ps 105,1.5n).

Podobnie jak w dziejach Starego Testamentu Abraham, Jakub czy Mojżesz, tak w Kościele święci są żywym wezwaniem, aby dziękować Bogu za to, że poprzez pokolenia tak wspaniale obdarzał Kościół łaską i świętością. Żywy kult świętych ogromnie więc pomaga widzieć historię Kościoła jako dzieje zbawienia. Bo niestety, przeciętny dzisiaj stosunek do historii Kościoła jest chory i wypaczony. Stereotypowe patrzenie na nią kształtowało się — od czasów Oświecenia — głównie z pozycji Kościołowi wrogich. Gdyby badać pierwsze skojarzenia, jakie budzi w nas, również w katolikach, sam termin <historia Kościoła>, zapewne okazałoby się, że najczęściej nasuwają się nam wówczas takie pojęcia, jak <ciemne karty>, <zło>, <zbrodnie>, <inkwizycja>.

Chodzi nie tylko o to, żeby się wyzwalać z tych fałszywych stereotypów i utworzyć sobie ogólny obraz dziejów Kościoła bardziej zgodny z prawdą historyczną. Historia Kościoła jest w samym swoim rdzeniu historią zbawienia, historią działania łaski Bożej, historią dążenia kolejnych pokoleń do życia wiecznego. Musimy się uczyć tego podejścia do historii, które cechowało człowieka biblijnego.

Biblia nigdy nie idealizuje przeszłości, o grzechach ojców wyraża się z niezwykłą surowością: „Nie bądźcie ludźmi twardego karku, jak wasi ojcowie” (2 Krn 30,8). „Ojcowie wasi Mnie opuścili — wyrocznia Pana — i poszli za obcymi bogami, służyli im i cześć im oddawali, Mnie zaś opuścili i Prawa mojego nie przestrzegali. A wy jeszcze gorzej postępowaliście niż ojcowie wasi, gdy każdy z was szedł za swym przekornym, złym usposobieniem, Mnie nie słuchając” (Jr 16,11n).

Zarazem jednak cała Biblia rozbrzmiewa dziękczynieniem za wielkie dzieła Boże w przeszłości, za to również, że w poprzednich pokoleniach Bóg wzbudzał ludzi sobie wiernych, wielkich przewodników swojego ludu i proroków: „Chwalcie Pana! Wzywajcie Jego imienia! Dajcie poznać Jego dzieła między narodami! Przypominajcie wspaniałe imię Jego! Śpiewajcie Panu, bo uczynił wzniosłe rzeczy! Niech to będzie wiadome po całej ziemi!” (Iz 12,4n).

W Księdze Syracha aż siedem rozdziałów poświęcono wspomnieniu wielkich wybrańców Bożych, poprzez których Bóg obdarzał swój lud mocą i łaską (Syr 44-50). Oto jak autor wprowadza czytelników do tej części swojego dzieła: „Wychwalajmy mężów sławnych i ojców naszych według kolejności ich pochodzenia! (...) Ci są ojcowie pobożni, których cnoty nie zostały zapomniane, pozostały one z ich potomstwem, a dobrym dziedzictwem są ich następcy. Potomstwo to trzyma się Przymierza, a przez nich — ich dzieci. Potomstwo ich trwa na zawsze, a chwała ich nie będzie wymazana. Ciała ich w pokoju pogrzebano, a imię ich żyje w pokoleniach. Narody opowiadają ich mądrość, a zgromadzenie wygłasza chwałę” (Syr 44,1.10-15).

Ten sam religijny szacunek dla przodków w wierze znajdziemy w Liście do Hebrajczyków. W rozdziale 11. wyliczono tak po imieniu wielkich świętych Starego Testamentu, którzy swoim życiem zostawili nam przykład prawdziwego zawierzenia Bogu. Wspomniano tam m.in. męczenników za wiarę: „Jedni zaś ponieśli mękę tortur, nie przyjąwszy uwolnienia, aby otrzymać lepsze zmartwychwstanie. Inni zaś doznali zelżywości i biczowania, a nadto kajdan i więzienia. Kamienowano ich, przerzynano piłą, kuszono, przebijano mieczem; błądzili w skórach owczych, kozich, w nędzy, w utrapieniu, w ucisku. Świat nie był ich wart — i tułali się po pustyniach i górach, po jaskiniach i rozpadlinach” (Hbr 11,35-38). Wspomniałem już, na samym początku, że już w czasach apostolskich tę postawę wobec przodków w wierze rozciągnięto na zmarłych niedawno głosicieli Ewangelii (Hbr 13,7).

Dziękczynienie za wielkie dzieła, jakich Bóg dokonywał wobec naszych ojców w wierze — można je zobaczyć jako kierunek zstępujący pionowej belki krzyża — poniekąd woła o dopełnienie w postaci prośby, aby również dzisiaj, wobec nas, Bóg zechciał powtarzać dzieła swojej mocy i łaski. „Tobie zaufali ojcowie nasi - skarży się udręczony Mesjasz w Psalmie 22,5n — zaufali, a Tyś ich uwolnił”. Podobną modlitwę znajdziemy w Księdze Syracha: „Do Ciebie wołali i zostali zbawieni, Tobie ufali i nie doznali wstydu. Odnów znaki i powtórz cuda: wsław swoją rękę i prawe ramię!” (Syr 36,5). Wspomniane wyżej rozpamiętywanie w dziewiątym rozdziale Księgi Nehemiasza wielkich dzieł Boga w przeszłości kończy się bolesną skargą na dzisiejszą nędzę ludu Bożego. Taka sama modlitwa w Psalmie 44 kończy się dramatycznym: „Ocknij się! Dlaczego śpisz, Panie? Przebudź się! Nie odrzucaj na zawsze! (...) Powstań na pomoc i wyzwól nas przez Twe miłosierdzie!” (Ps 44,24.27).

Wielcy święci przeszłości byli dla udręczonych Izraelitów znakiem nadziei, że nawet w największej niedoli Bóg potrafi przyjść z pomocą swojemu ludowi. „Pan, Bóg ojców waszych, Bóg Abrahama, Bóg Izaaka i Bóg Jakuba przysłał mnie do was” (Wj 3,15) — ma powiedzieć Mojżesz swoim rodakom. „Spójrzcie na Abrahama, waszego ojca, i na Sarę, która was zrodziła. (...) Zaiste zlituje się Pan nad Syjonem, zlituje się nad wszelką jego ruiną” (Iz 51,2n) — pociesza i wzywa do nadziei autor drugiej części Księgi Izajasza. Zaś Azariasz w niewoli babilońskiej modli się: „I nie odejmuj od nas miłosierdzia swego przez wzgląd na Abrahama, umiłowanego Twego, i na Izaaka, sługę Twego, i na Izraela, świętego Twego” (Dn 3,35).

W Piśmie Świętym uczmy się właściwego podejścia do historii Kościoła. Nie zapominajmy o grzechach poprzednich pokoleń — ale po to, żeby takie same, a nawet większe grzechy rozpoznawać w sobie samych. Przede wszystkim jednak uwielbiajmy Boga za to, że zawsze tyle łaskawości okazywał swojemu Kościołowi — że dawał mu tylu wielkich nauczycieli wiary, męczenników, ludzi modlitwy i pokuty, że dokonywał przez swoich wybrańców cudów miłosierdzia, poświęcenia, odnowy duchowej całych narodów. Uwielbiając zaś Boga w Jego świętych, utwierdzajmy się w nadziei, że również dzisiaj będzie nam raczył przysyłać proroków i odnowicieli, że również dzisiaj będzie napełniał swój Kościół gorliwością i odwagą, duchem czystości i posłuszeństwa, poświęcenia i miłosierdzia.

Naśladowanie świętych jako uczenie się naśladowania Chrystusa

Na belce poziomej krzyża widać dwa dalsze wymiary kultu świętych: naśladowanie świętych oraz ich wstawianie się za nami. Rzecz jasna, tym jedynym, którego absolutnie powinniśmy naśladować, jest Pan nasz Jezus Chrystus: „Kto chce pójść za Mną, niech się zaprze samego siebie, niech weźmie krzyż swój i niech Mnie naśladuje” (Mt 16,24). Zarazem w Nowym Testamencie wręcz często wzywa się nas do naśladowania innych ludzi, Abrahama (Rz 4,1-4) i w ogóle świętych patriarchów — Abla, Henocha, Noego, Abrahama, Izaaka, Jakuba, Józefa, Mojżesza (Hbr 11). Apostoł Paweł nie krępuje się nawet wskazywać na siebie jako na wzór naśladowania Chrystusa: „Proszę was przeto, bądźcie naśladowcami moimi. (...) Bądźcie naśladowcami moimi, jak ja jestem naśladowcą Chrystusa” (1 Kor 4,16; 11,1). W ogóle chrześcijanie powinni być wzajemnie dla siebie wzorami do naśladowania: „A wy, przyjmując słowo pośród wielkiego ucisku z radością Ducha Świętego, staliście się naśladowcami naszymi i Pana, i tak staliście się wzorem dla wszystkich wierzących w Macedonii i Achai” (1 Tes 1,6n; por. Flp 3,17).

Idea naśladowania świętych cały swój sens czerpie stąd, że oni byli naśladowcami Chrystusa i dlatego mogą stać się pod tym względem naszymi nauczycielami. Już opis pierwszej śmierci męczeńskiej w Kościele przedstawia Szczepana jako żywe odwzorowanie Mistrza i Zbawiciela: Szczepan, podobnie jak Chrystus, jest oskarżony o bluźnierstwo, oskarżony przez fałszywych świadków. Podobnie jak Chrystus, został wyrzucony poza miasto, umierając zaś przebacza swoim mordercom, wreszcie, jak Chrystus oddał swego Ducha Ojcu, tak on oddaje swego ducha Chrystusowi.

W sposób bardzo już rozbudowany ukazuje świętego jako niemal idealnego naśladowcę Chrystusa Hegezyp, pisarz pierwszego pokolenia poapostolskiego, w swoim opisie życia i śmierci Jakuba Brata Pańskiego. Jakub jest tam ukazany jako arcykapłan, który nieustanną ofiarą z siebie i ustawiczną modlitwą wyjednuje przebaczenie dla ludu, dlatego nazwano go Sprawiedliwym (por. Mt 27,19.24; Łk 23, 47; Dz 3,147,52; 22,14). Tak jak Chrystus, Jakub ginie podczas świąt paschalnych, modli się oczywiście za nieprzyjaciół, „bo nie wiedzą, co czynią”. Podobnie jak przy śmierci Chrystusa, ludzie sprawiedliwi wyznają, że umiera człowiek niewinny.

Szczegółowe analogizowanie ma na celu ukazanie podobieństwa istotnego: święty, a zwłaszcza męczennik całego siebie składa w ofierze Bogu i poniekąd powtarza w ten sposób mistycznie Ofiarę-Pierwowzór, uczestniczy w całkowitym oddaniu się Chrystusa Przedwiecznemu Ojcu.

Wstawiennictwo świętych za nami

Stoi przed nami jeszcze pytanie ostatnie: Czy święci mogą się wstawiać za nami? I czy my możemy prosić ich o wstawiennictwo? Jak wiadomo, twórcy Reformacji, którzy początkowo nie sprzeciwiali się idei naśladowania świętych, stanowczo odrzucali jednak katolicką naukę o wstawiennictwie świętych. „Kościoły nasze uczą o czci świętych — czytamy w ogłoszonej w roku 1530 Konfesji Augsburskiej, 21 — iż świętych można stawiać jako wzór do naśladowania ich wiary i dobrych uczynków, zależnie od powołania; tak cesarz może naśladować przykład Dawida, prowadząc wojnę dla wypędzenia Turków z ojczyzny, jest bowiem takimże królem. Atoli Pismo Święte nie uczy, abyśmy wzywali świętych lub ubiegali się o ich pomoc, jedynego bowiem Chrystusa stawia przed nami jako pośrednika, przebłaganie, najwyższego kapłana i orędownika”.

Twórcy Reformacji prawdopodobnie nie zdawali sobie sprawy z tego, że ich sprzeciw wobec nauki o wstawiennictwie świętych będzie niszczył wśród chrześcijan świadomość jedności Kościoła poprzez pokolenia, a nawet będzie katalizatorem zwątpienia w nasze życie po śmierci. Twórcy Reformacji nie zauważyli ponadto, że gdyby prawda o jedyności pośrednictwa Chrystusa Pana kazała odrzucić wiarę w wstawiennictwo świętych, to kazałaby również odrzucić wiarę w potrzebę naszego wstawiennictwa wzajemnie za siebie. Tymczasem w Nowym Testamencie znajdziemy wiele świadectw takiego wstawiennictwa i nieustannie jesteśmy do niego wzywani.

Kiedy Piotr został uwięziony — czytamy w Dziejach Apostolskich — „Kościół modlił się za niego nieustannie” (Dz 12,5). Apostoł Paweł zwierza się ze swojej żarliwej modlitwy za rodaków, którym trudno jest uwierzyć w Chrystusa: „z całego serca pragnę ich zbawienia i modlę się za nimi do Boga” (Rz 10,1). Wielokrotnie też zapewnia Paweł o modlitwie za tych, do których posyła swoje listy (Ef 1,16; Kol 1,3.9; Flp 1,91 Tes 1,2), a jemu zależy na tym, żeby współbracia w wierze za niego się modlili (Rz 15,30; Ef 6,19; Kol 4,3; 1 Tes 5,25 2 Tes 3,1; Hbr 13,18). „Módlcie się wzajemnie za siebie” — poucza Apostoł Jakub (Jk 516).

Otóż jeżeli my, którzy dopiero dążymy do zbawienia, możemy i powinniśmy wstawiać się do Boga za siebie wzajemnie, to dlaczegóż by święci — którzy zbawienie już osiągnęli i są bez reszty zjednoczeni z Bogiem, a zarazem są szczególnie wybranymi członkami naszej Bożej wspólnoty — nie mieliby się za nas modlić? Modlą się za nas tym bardziej, że są już niewyobrażalnie blisko Boga i najdosłowniej przepełnieni Chrystusem.

Toteż odpowiedź na pytanie, czy my możemy ich prosić o wstawiennictwo, zależy wyłącznie od tego, czy istnieją jakieś sposoby na nawiązanie z nimi realnego kontaktu. Otóż wierzymy, że można z nimi nawiązać realny kontakt wiary, mianowicie w Chrystusie i przez Chrystusa, bo przecież w Chrystusie tworzymy wraz z nimi jedną Bożą wspólnotę. I właśnie w ten sposób — w Chrystusie i przez Chrystusa — zwracamy się do świętych z prośbami o ich braterską solidarność.

Przypomnijmy, co na ten temat mówi ostatni Sobór, w Konstytucji dogmatycznej o Kościele, 49n: „Łączność pielgrzymów z braćmi, którzy zasnęli w pokoju Chrystusowym, bynajmniej nie ustaje. Przeciwnie, według nieustannej wiary Kościoła umacnia się jeszcze dzięki wzajemnemu udzielaniu sobie dóbr duchowych. Albowiem mieszkańcy nieba, będąc głębiej zjednoczeni z Chrystusem, jeszcze mocniej utwierdzają cały Kościół w świętości, a cześć, którą Kościół tutaj na ziemi oddaje Bogu, uszlachetniają i różnorako obracają na większe zbudowanie Kościoła. Przyjęci bowiem do ojczyzny i znajdując się blisko przy Panu, przez Niego, z Nim i w Nim nieustannie wstawiają się za nas u Ojca, ofiarując Mu zasługi, które przez jedynego Pośrednika między Bogiem i ludźmi, Jezusa Chrystusa, zdobyli na ziemi. (...)

Nie tylko jednak ze względu na sam ich przykład czcimy pamięć mieszkańców nieba, ale bardziej jeszcze dlatego, żeby umacniała się jedność całego Kościoła w Duchu poprzez praktykowanie braterskiej miłości. Bo jak wzajemna łączność (communio) chrześcijańska między pielgrzymami prowadzi nas bliżej Chrystusa, tak obcowanie ze Świętymi łączy nas z Chrystusem, z którego, niby ze Źródła i Głowy, wypływa wszelka łaska i życie Ludu Bożego. (...)

W najbardziej zaś szlachetny sposób nasze zjednoczenie z Kościołem niebiańskim dokonuje się wtedy, kiedy — szczególnie w liturgii świętej, w której moc Ducha Świętego działa na nas poprzez znaki sakramentalne — wspólnie z nimi w radosnym uniesieniu wielbimy majestat Boży i kiedy wszyscy, ze wszelkiego pokolenia, języka, ludu i narodu we krwi Chrystusa odkupieni i zgromadzeni w jeden Kościół, jedną pieśnią chwały uwielbiamy Boga w Trójcy jedynego. Sprawując przeto ofiarę eucharystyczną, najściślej bodaj jednoczymy się ze czcią oddawaną Bogu przez Kościół w niebie, wchodząc w święte obcowanie z nim i czcząc pamięć przede wszystkim chwalebnej zawsze Dziewicy Maryi, a także świętego Józefa, świętych Apostołów i Męczenników oraz wszystkich Świętych”.

opr. aw/aw