Wczesnochrześcijańskie pojęcie Boga

Wstęp i spis treści

ks. Krzysztof Sordyl

WCZESNOCHRZEŚCIJAŃSKIE POJĘCIE BOGA

SKRÓTY	9
BIBLIOGRAFIA	13
WSTĘP	39
Rozdział pierwszy
POLEMIKA WOKÓŁ POJĘCIA BOGA W SPORZE MONARCHIAŃSKIM	77
1.1. Geneza terminu monarchia	77
1.1.1. Wielowymiarowość monarchii	78
1.1.2. Etymologia terminu monarchia	79
1.2. Monarchianizm i jego związek z monarchią	79
1.2.1. Monarchianizm w historii dogmatu	79
1.2.2. Monarchianizm — historia i rozwój	85
1.2.2.1. Noet, Prakseasz i szkoła noetiańska	86
1.2.2.2. Nowacjan, Orygenes, spór Dionizych	88
1.2.3. Teologia monarchiańska	89
1.2.3.1. Znaczenie terminu monarchianizm	89
1.2.3.2. Związek teologii patrypasjańskiej z monoteizmem judaistycznym	91
1.2.3.3. Patrypasjańska koncepcja monoteizmu	92
1.2.3.4. Związek patrypasjanizmu z adopcjanizmem. Filiopateryzm	93
1.2.4. Ortodoksyjna odpowiedź na teologię patrypasjańską	95
1.2.4.1. Aspekt historyczny	95
1.2.4.2. Aspekt teologiczny	98
1.3. Historia interpretacji znaczenia terminu monarchia w sporze monarchiańskim	99
1.3.1. Monarchia jako jedność źródła (początku)	99
1.3.2. Monarchia a teologia Logosu	100
1.3.3. Monarchia wiarą Kościoła. Eklezjalne użycie monarchii przeciw politeizmowi	102
1.3.4. Monarchia — ewolucja terminu	104
1.3.5. Monarchia i ekonomia	105
1.3.6. Monarchia w aspekcie politycznym i kosmologicznym	106
1.3.7. Monarchia w aspekcie trynitarnym	107
1.3.8. Monarchia: unius imperium czy unicum imperium	108
1.3.9. Monarchia a monarchianizm	109
1.3.10. Monarchia a Trójca Święta	110
1.4. Monarchia i wiara trynitarna	111
1.4.1. Tło historyczne	111
1.4.1.1. Stanowisko Zachodu	111
1.4.1.2. Stanowisko Wschodu	114
1.4.2. Recepcja terminu monarchia w Kościele starożytnym	116
1.4.3. Recepcja monarchii i monarchianizmu w teologii	118
1.5. Podsumowanie	120
Rozdział drugi
POLEMIKA WOKÓŁ POJĘCIA BOGA OJCA	126
2.1. Gnoza i gnostycyzm	126
2.1.1. Terminologia	126
2.1.2. Cechy fałszywej gnozy	130
2.1.3. Teologia II i III wieku wobec gnozy	132
2.2. Antygnostycka polemika Nowacjana w jego interpretacji tajemnicy Boga Ojca	137
2.2.1. Bóg — Ojciec i Stwórca	137
2.2.2. Człowiek dziełem Boga Stwórcy	143
2.2.3. Pochodzenie zła w świecie	147
2.3. Przymioty Boga Ojca	149
2.3.1. Kontekst filozoficzny	149
2.3.2. Charakterystyka ogólna	151
2.3.3. Charakterystyka szczegółowa	157
2.3.3.1. Niezmienność, nieśmiertelność, niezniszczalność	157
2.3.3.2. Istota i wola Boga	159
2.3.3.3. Jedyność	162
2.4. Poznanie Boga Ojca	164
2.4.1. Imię Boga	164
2.4.2. Związek pojęcia Boga z poznaniem	166
2.4.3. Język a poznanie	167
2.4.4. Nieadekwatność i niewystarczalność ludzkich pojęć	170
2.4.5. Rola rozumu i zmysłów w poznaniu	173
2.4.6. Przedmiot, środki i cel poznania	175
2.5. Bóg w historii zbawienia	178
2.5.1. Rola antropomorfizmów i antropopatii w opisie Boga	178
2.5.2. Ojciec i Stwórca w historii zbawienia	183
2.5.3. Ojciec i Stwórca a idea Opatrzności	187
2.5.4. Człowiek wobec Boga historii zbawienia	189
2.6. Podsumowanie	190
Rozdział trzeci
POLEMIKA WOKÓŁ POJĘCIA SYNA	193
3.1. Teologia Logosu przed Nowacjanem	193
3.1.1. Ewolucja dogmatu trynitarnego	193
3.1.2. Jedyność Boga a bóstwo Chrystusa	200
3.2. Teologia Logosu u Nowacjana	211
3.2.1. Pochodzenie Słowa	213
3.2.2. Logos — obraz Boga niewidzialnego	216
3.3. Jezus Chrystus — prawdziwy Bóg i prawdziwy człowiek	222
3.3.1. Reguła wiary o Synu	222
3.3.2. Boskość Syna — argument biblijny	224
3.3.3. Chrystus — prawdziwy człowiek. Polemika z doketyzmem i gnostycyzmem	231
3.3.4. Chrystus — prawdziwy Bóg. Polemika z adopcjanizmem	237
3.3.5. Chrystus — prawdziwy Bóg i prawdziwy człowiek. Polemika z modalizmem	242
3.3.5.1. Boskość Chrystusa w polemice z sabelianizmem	242
3.3.5.2. Egzegeza i chrystologia Łk 1, 35 w De Trinitate XXIV	245
3.3.6. Egzegeza i chrystologia Flp 2, 6-11 w De Trinitate XXII	255
3.3.7. Teologia zjednoczenia natur	259
3.4. Chrystologia teofanii	270
3.4.1. Chrystus — Anioł	270
3.4.2. Teofanie Starego Testamentu w De Trinitate	276
3.4.2.1. Rola teofanii w odróżnieniu Syna od Ojca	276
3.4.2.2. Rola teofanii w ukazaniu podporządkowania Syna	277
3.4.2.3. Rola teofanii w ustaleniu pochodzenia Słowa	281
3.5. Podsumowanie	284
Rozdział czwarty
POLEMIKA WOKÓŁ POJĘCIA DUCHA ŚWIĘTEGO	288
4.1. Teologia Ducha Świętego w II i III wieku	288
4.2. Doktryna Nowacjana o Duchu Świętym	292
4.2.1. Ordo rationis et fidei auctoritas o Duchu Świętym	294
4.2.2. Pochodzenie Ducha Świętego	296
4.2.3. Bóstwo Ducha Świętego	299
4.2.4. Podporządkowanie Ducha Świętego	305
4.2.5. Tożsamość Ducha Świętego. Polemika ze stoicyzmem	308
4.3. Misja Ducha Świętego w De Trinitate	312
4.3.1. Nowość daru Ducha	313
4.3.2. Duch Święty a Kościół	317
4.3.3. Duch Święty a człowiek	320
4.4. Podsumowanie	324
Rozdział piąty
RELACJE MIĘDZY OSOBAMI BOSKIMI	327
5.1. Relacja Ojciec — Syn — Duch Święty	327
5.1.1. Między binitarnym a trynitarnym charakterem dzieła Nowacjana	327
5.1.2. Duch Święty a trynitarna koncepcja boskości	332
5.2. Relacja Ojciec — Syn	337
5.2.1. Obecność treści określanych terminem monarchia	337
5.2.1.1. Treści terminu monarchia jako myśl centralna rozdziału XXXI. Ortodoksyjny subordynacjonizm	338
5.2.1.2. Treść terminu monarchia wobec zagadnienia wiecznego rodzenia Syna	351
5.2.1.3. Treść terminu monarchia w interpretacji 1 Kor 15, 25-28	355
5.2.2. Związek monarchii i wiary trynitarnej w traktacie Nowacjana	362
5.3. Podsumowanie	366
ZAKOŃCZENIE	370
ANEKS	378
INDEKSY	384
SUMMARY	389
CONTENTS	393

WSTĘP

Problem trynitarny otrzymuje w ostatnich latach różne interpretacje. Niektórzy uczeni koncentrują się na miejscu teologii trynitarnej w całokształcie teologii, inni zatrzymują się nad problemem poznania Trójcy Świętej samej w sobie (wewnętrznego życia Osób boskich), są także i tacy, których interesuje kwestia Trójcy zaangażowanej w zbawienie.

I tak wyjaśnienie dotyczące tradycji greckiej i łacińskiej w kwestii pochodzenia Ducha Świętego (Filioque) z 1995 roku wywołało liczne komentarze, które nie wyczerpują jednak tego problemu ¹. Również teologia H.U. von Balthasara ² stanowi przejaw owych poszukiwań w teologii trynitarnej. Dokonał on swoistej zmiany w interpretacji teologii Trójcy Świętej — „trynitarnego odwrócenia”. Stanowisko to spotyka się z wieloma uwagami. To społeczne przybliżenie Trójcy Świętej przeciwstawia się koncepcji św. Tomasza, uważanej dziś za nazbyt essencjalistyczną. Ponadto różnica, jaka zachodzi pomiędzy teologią scholastyczną a myślą patrystyczną, ukazywana bywa niekiedy w sposób ostry. Stąd potrzeba nowego spojrzenia i wypowiedzenia tajemnicy Boga, przez powrót do myśli patrystycznej. Jak zauważa Cezary z Arles: Wiara wszystkich chrześcijan opiera się na Trójcy Świętej ³.

Egzystencjalne doświadczenie pokazuje, że wiara w Boga — Ojca, Syna i Ducha Świętego stanowi dla wielu ludzi pieczęć chrześcijaństwa i jest natchnieniem dla codziennych gestów religijnych. Niewątliwie jednak to samo doświadczenie uświadamia nam także, że niewielu chrześcijan zgłębia tę prawdę wiary. A przecież liturgia, w której uczestniczą, sytuuje ich wciąż w samym sercu tej tajemnicy. Kiedy czynią znak krzyża przed modlitwą wspólnotową, rodzinną czy też czysto osobistą, winni mieć świadomość bliskości Ojca, Syna i Ducha Świętego, któremu ofiarowują w ten sposób swoje życie.

Według Katechizmu Kościoła Katolickiego tajemnica Trójcy Świętej ma stanowić centrum wiary i życia chrześcijańskiego ⁴. Jednak, jak zauważają teologowie, pomimo obecności tej prawdy w nauczaniu Kościoła, nie kształtuje ona w sposób zadowalający świadomości ani codziennego życia wiernych ⁵. Szczególnie mocno brak świadomości trynitarnej wiernych podkreśla K. Rahner, mówiąc, iż chrześcijanie w swym codziennym życiu są niemal skrajnymi monoteistami ⁶. Ten brak wpływu doktryny trynitarnej na pobożność chrześcijańską może prowadzić do islamizacji chrześcijaństwa lub też herezji teizmu pojmującego Boga jako jednoosobowego ⁷.

Rozum ludzki staje bezradny wobec tajemnicy Trójcy Świętej. Zbliża się wprawdzie, na ile to dla niego możliwe, do „objawionej tajemnicy, dla dawnych wieków ukrytej, teraz jednak ujawnionej, a przez pisma prorockie na rozkaz Boga wszystkim narodom obwieszczonej” (Rz 16, 25-26). Teologowie starają się uzasadniać to, co wiara oznajmia. Mistycy wyśpiewują, posługując się często obrazami i symbolami, chwałę przedwiecznej Trójcy i Jej przedziwną jedność. Artyści starają się wyrazić Jej piękno i niewyrażalną wprost prostotę. Inaczej mówiąc, Bóg Trójjedyny przywołuje całe stworzenie, aby w Nim odnajdywało swoją godność. Wobec tego każda forma ateizmu jest negacją którejś z Osób Trójcy. W ten sposób staje się negacją człowieka, który nie żyje w pełni, jeśli nie żyje w Trójcy Osób.

W poszukiwaniu przyczyn zaniku świadomości trynitarnej u współczesnych chrześcijan trzeba dostrzec wpływ oświeceniowej krytyki teologii, według której prawda o Trójcy Świętej jest pozbawiona znaczenia praktycznego.

Przed teologią współczesną staje zatem wyzwanie: przywrócić tajemnicy Trójcy Świętej właściwe miejsce w samej teologii i świadomości wierzących. Jest ona bowiem tajemnicą Boga w wymiarze Jego wewnętrznego życia, jak i Boga zaangażowanego w dzieje świata. Może ona sprostać temu zadaniu, jeśli dziejozbawcze działanie Boga zdoła odnieść do tajemnicy Boga w samym sobie. Powinna zmierzać zatem do połączenia wiary w moc zbawczą z tajemnicą Trójcy Świętej. W ten sposób odkryje specyficznie chrześcijański obraz rzeczywistości, odpowiadając jednocześnie na współczesne ruchy neognostyckie ⁸.

Tak uczyniła w przeszłości myśl patrystyczna: Ojcowie Kościoła rozróżnili Teologię (Theologia) i Ekonomię (Oikonomia), określając pierwszym pojęciem tajemnicę wewnętrznego życia Boga — Trójcy, a drugim wszystkie dzieła Boże, przez które On się objawia i udziela swego życia. Przez Ekonomię objawiła się nam Teologia; i na odwrót, Teologia wyjaśnia całą Ekonomię. Dzieła Boga objawiają, kim On jest w sobie samym; i na odwrót — tajemnica Jego wewnętrznego Bytu oświeca rozumienie wszystkich Jego dzieł. Analogicznie jest również między osobami ludzkimi. Osoba ukazuje się w swoim działaniu, a im lepiej znamy osobę, tym lepiej rozumiemy jej działanie ⁹.

Kościół starożytny pokonał ówczesne trudności, wskazując kierunek poszukiwań. Dalsza refleksja może doprowadzić do odnowienia teologii trynitarnej i egzystencjalnego spotkania z tajemnicą Boga. Teologia oznacza przecież naukę o Bogu, odpowiedzialną mowę o Bogu ¹⁰. Na początku trzeba zatem określić specyfikę chrześcijańskiego pojęcia Boga. Nie wystarczy podkreślać Jego jedyności, osobowości i zaangażowania w dzieje świata, lecz konieczne jest ukazanie Jego troistości. Ponadto wysiłek ten jest narażony na błędy modalizmu, subordynacjonizmu czy dyteizmu. Wśród tych, którzy go podjęli, był Nowacjan, pierwszy rzymski teolog tworzący po łacinie.

Nowacjan kontynuuje wysiłki Tertuliana i odpowiadając na błędy heretyków, próbuje sformułować chrześcijańskie pojęcie Boga. W jednym systematycznym traktacie teologicznym polemizuje z różnymi przeciwnikami ortodoksji ¹¹. Zdecydowanie podkreśla istnienie jednego Boga w polemice z monarchianizmem, zarówno adopcjonistycznym, jak i modalistycznym ¹². Dysponując niemałymi możliwościami intelektualnymi podejmuje w De Trinitate odważną analizę teologiczną i dokonuje systematyzacji danych biblijnych (stąd tak liczne odwołania do Pisma Świętego).

Struktura De Trinitate jest następująca: rozdziały I—VIII zasadniczo mówią o Bogu Ojcu, IX—XXVIII o Synu, XXIX o Duchu Świętym oraz dwa ostatnie (XXX i XXXI) opisują relacje pomiędzy Ojcem i Synem.

Dla pełniejszego odczytania jego nauki trzeba uświadomić sobie, jakie prądy myślowe kształtowały jego światopogląd. Pierwsza istotna informacja mówi o tym, że Nowacjan to nawrócony na chrześcijaństwo stoicki filozof: „Ten starożytny filozof stał się teologiem najwyższej klasy”¹³. Nowacjan to także zdolny uczeń szkół retorycznych: „Zdolności dialektyczne pozwalają mu ujawniać sprzeczności w twierdzeniach przeciwników”¹⁴. Powyższe informacje pozwalają nam wniknąć w to wszystko, co w pierwszej analizie jego traktatu może wydawać się niezrozumiałe i zaskakujące: „Spod bogactwa przykładów i dowodów przebija sprawność języka oraz precyzja i bogactwo stylu. Nowacjan kocha wyliczenia, anafory, synonimy. Cieszą go fragmenty pełne nieumiarkowanej brawury, iskrzące wyszukanym słownictwem, częste poetyckie zwroty, jakie możemy znaleźć np. w opisie stworzenia, który znajdujemy we wstępie do traktatu”¹⁵.

Analiza pojęcia Boga w De Trinitate może pomóc zrozumieć, w jakiej mierze Nowacjan przyczynił się do rozwoju teologii i otworzył nowe perspektywy w łacińskiej literaturze chrześcijańskiej.

Osoba Nowacjana ¹⁶ nie jest dobrze znana, poza dość krótkim momentem historii, kiedy to dochodzi do kryzysu nowacjańskiego, ale podobnie i po tym kryzysie Nowacjan zostanie usunięty w cień. Według wszelkiego prawdopodobieństwa był on Rzymianinem z urodzenia i był dumny ze swojej przynależności do wspólnoty rzymskiej ¹⁷. Nie wspiął się na wszystkie szczeble hierarchii kościelnej ¹⁸.

¹ Por. P. d'Ornellas, W imię Ojca i Syna, i Ducha Świętego, [w:] Communio 2 (2000), s. 3-7.

² Por. J. O' Donnel, Klucz do teologii Hansa Ursa von Balthasara, Kraków 2005.

³ Cezary z Arles, Expositio symboli, CCL 103, 48.

⁴ Por. KKK 234.

⁵ Por. J.D. Szczurek, Miejsce tajemnicy Trójcy Świętej w teologii współczesnej, [w:] ACr 26 (1994), s. 249.

⁶ Por. K. Rahner, Der dreifaltige Gott als transzendenter Urgund der Heilsgeschichte, [w:] J. Feiner, M. Löhrer, Mysterium salutis, t. II, s. 319-321.

⁷ Por. J.D. Szczurek, Trójjedyny, Kraków 1999, s. 365-366.

⁸8 Por. W. Kasper, Bóg Jezusa Chrystusa, Wrocław 1996, s. 326.

⁹ Por. KKK 236.

¹⁰ Por. W. Kasper, Bóg..., s. 10.

¹¹ Por. J. Fontaine, Chrześcijańska literatura łacińska, Tarnów 1997, s. 48-49.

¹² Por. M. Simonetti, Początki refleksji teologicznej na Zachodzie, [w:] A. di Berardino, B. Studer, Historia teologii. Epoka patrystyczna, Kraków 2003, s. 280.

¹³ J. Fontaine, Chrześcijańska literatura..., s. 49.

¹⁴ J. Fontaine, Chrześcijańska literatura..., s. 49.

¹⁵ J. Fontaine, Chrześcijańska literatura..., s. 49; M. Cytowska, H. Szelest, Literatura rzymska. Okres cesarstwa, Warszawa 1994, s. 69-76.

¹⁶ Opracowania na temat życia i twórczości Nowacjana: É. Amann, Novatien et Novatianisme, [w:] DTC XI, Paris 1931, coll. 816-849; C. Granado, Novaziano, La Trinidad, [w:] Fuentes Patrísticas, vol. 8, Madrid 1996; A. Harnack, Novatian, Novatianism, [w:] NSHE VIII (1953), coll. 197-202, oraz: Novatian, Novatianisches Schisma, Katharische Kirche, [w:] RPTK XIV (1904), coll. 223-242; H.J. Vogt, Novatien, [w:] DECA, s. 1777-1779, tego samego autora: Novatien, [w:] DCA, s. 1777-1779; Novaziano, [w:] DPAC, coll. 2436-2439; Novatian, Novatianismus, [w:] LThK, Band 7, Her- der, Freiburg 1998, coll. 938-939; Novatian (mid-third century), [w:] EEC, E. Fergus- son, Gerland Publishing, New York & London 1998, s. 819-820; R.T. Klein, Novatian, [w:] BBK, Band VI, coll. 1047-1049; J.S. Alexander, Novatian, Novatianer, [w:] TRE, Band 24, Berlin—New York 1994, coll. 678-682; H. Koch, Novatianus, [w:] PW 33, coll. 1138-1156, tego samego autora: Novaziano, Cipriano e Plinio il Giovane, [w:] Religio 11 (1935), s. 321-332; R. Eno, Novatianism, [w:] NDT, Wilmington—Delaware 1989, s. 719; H.R. Drobner, Patrologia, Istituto Patristico Augustinianum, Piemme 1998, s. 255-257; R.J. DeSimone, Novatien, [w:] DSp XI (1982), coll. 479-483; H. Weyer, Novatian and Novatianism, [w:] NCE, vol. X, Washington 1981, s. 534-535; M. Simonetti, Ilario e Novaziano, [w:] RCCM 7 (1965), s. 1034-1047, oraz: Początki refleksji teologicznej na Zachodzie, [w:] A. di Berardino, B. Studer, Historia teologii. Epoka patrystyczna, Kraków 2003, s. 280-282; H. Gülzow, Cyprian und Novatian. Der Briefwechsel zwischen den Gemeiden in Rom und Karthago zur Zeit der Verfolgung des Kaisers Decius, Tübingen 1975; H. Jordan, Melito und Novatian, [w:] ALG 13 (1904), s. 59-68; Ad. Jülicher, Recensión a la edición del De Trinitate realizada por W. Yorke Fausset, [w:] ThLZ 34 (1909), coll. 511-513; J.M. Szymusiak, M. Starowieyski, Słownik wczesnochrześcijańskiego piśmiennictwa, Poznań 1977, s. 293.

¹⁷ Por. Cyprian, List 30, tłum. W. Szołdrski, PSP 1, s. 89-95; List 32, tłum. W. Szołdrski, PSP 1, s. 100-101.

¹⁸ Por. Euzebiusz z Cezarei, Historia kościelna VI 43, 14-15.

opr. aw/aw

« ‹ 1 › »

oceń artykuł