Czas łaski dla Kościoła w Ameryce

Ks. Czesław Drążek SJ

CZAS ŁASKI DLA KOŚCIOŁA W AMERYCE

Relacja z Synodu

Propozycję zwołania Specjalnego Zgromadzenia Synodu Biskupów poświęconego Ameryce przedstawił Jan Paweł II w programowym przemówieniu wygłoszonym 12 października 1992 r. w Santo Domingo na otwarcie obrad IV Konferencji Ogólnej Episkopatu Ameryki Łacińskiej. Omawiając najważniejsze zadania Kościoła w tej części świata Ojciec Święty poddał myśl, aby «rozważyć możliwość zwołania w niedalekiej przyszłości spotkania przedstawicieli Episkopatów całej Ameryki — mającego nawet charakter synodu — w celu zacieśnienia współpracy między Kościołami lokalnymi w różnych dziedzinach pracy duszpasterskiej oraz wspólnego podjęcia — w kontekście nowej ewangelizacji i na znak episkopalnej komunii — problemów sprawiedliwości i solidarności między wszystkimi krajami Ameryki. Kościół, stojący już u progu trzeciego tysiąclecia chrześcijaństwa i żyjący w czasach, w których upadło wiele barier i granic ideologicznych, uważa za swój poważny obowiązek dążenie do coraz ściślejszej duchowej jedności wszystkich ludów tego wielkiego kontynentu, a jednocześnie pragnie, wierny właściwej sobie misji, budzić wśród nich ducha solidarności, który pozwoli znaleźć rozwiązania dramatycznych problemów nękających szerokie warstwy ludności, które dążą do integralnego rozwoju, oczekują sprawiedliwości i godnych warunków życia» («L'Osservatore Romano», wyd. polskie, n. 12/1992, s. 26-27).

Prace przygotowawcze

Papieską ideę zwołania Synodu poświęconego Ameryce podjęli biskupi tego kontynentu, a szczególnie uczestnicy XXIV Zgromadzenia Zwyczajnego Rady Episkopatów Ameryki Łacińskiej (CELAM) obradującego w Caracas (Wenezuela) w dniach 22-26 marca 1993 r. W program prac przygotowawczych zostały włączone wszystkie krajowe Konferencje Episkopatów Ameryki. Równocześnie Sekretariat Generalny Synodu Biskupów wraz z Radą Sekretariatu Generalnego złożoną z 18 członków mianowanych przez Ojca Świętego przeprowadzał konsultacje z Kościołami lokalnymi przygotowując, niezbędne materiały potrzebne do opracowania dokumentu wstępnego («Lineamenta»). Jego tekst został przedstawiony dziennikarzom w Biurze Prasowym Stolicy Apostolskiej 3 września 1996 r., a następnie rozesłany do zainteresowanych Konferencji Episkopatów, dykasterii Kurii Rzymskiej, Międzynarodowej Unii Wyższych Przełożonych Męskich i Żeńskich Zgromadzeń Zakonnych oraz wielu innych środowisk kościelnych. W nawiązaniu do głównego tematu Synodu zatwierdzonego przez Papieża («Spotkanie z Jezusem Chystusem żywym drogą do nawrócenia, komunii i solidarności w Ameryce») zaproponowano główne kierunki refleksji: nowa ewangelizacja całego kontynentu jako wyraz komunii Episkopatów, rozwój solidarności między Kościołami partykularnymi w różnych dziedzinach duszpasterstwa oraz sprawiedliwość i międzynarodowe relacje ekonomiczne w kontekście ogromnych kontrastów gospodarczych istniejących pomiędzy Północą, Południem i Centrum.

Odpowiedzi i sugestie, jakie napłynęły do Sekretariatu Generalnego Synodu po rozesłaniu specjalnego kwestionariusza posłużyły do opracowania dokumentu roboczego («Instrumentum laboris»), który został opublikowany 10 wrześna 1997 r. Na jego treść złożyły się takie fundamentalne zagadnienia jak: wspólne korzenie chrześcijańskie kontynentu amerykańskiego, pluralizm kulturowy obejmujący kultury Indian, Afroamerykanów i imigrantów, religijność ludową, wychowanie, obrona życia ludzkiego, środki społecznego przekazu, ekumenizm, dialog międzyreligijny, sekty, małe wspólnoty kościelne, nędza materialna, zadłużenie zagraniczne.

Dokument ten został udostępniony opinii publicznej m.in. za pośrednictwem «strony» Stolicy Apostolskiej w Internecie.

Uczestnicy

W pracach Synodu, który obradował w Watykanie od 16 listopada do 12 grudnia 1997 r., uczestniczyło 297 osób: 70 z urzędu, 142 z wyboru, 21 z nominacji papieskiej. W tej liczbie znajdowali się m.in. wszyscy kardynałowie obu Ameryk, których jest 27 (9 ze Stanów Zjednoczonych, 5 z Brazylii, po dwóch z Argentyny i Kanady, po jednym z Chile, Dominikany, Kolumbii, Kuby, Meksyku, Nikaragui, Peru, Portoryko i Wenezueli. (Był wśród nich także amerykański kardynał polskiego pochodzenia Edmund Casimir Szoka, przewodniczący Papieskiej Komisji ds. Państwa Watykańskiego). Ponadto w Synodzie brało udział 41 audytorów, 18 ekspertów i 5 delegatów innych Kościołów chrześcijańskich.

Kilka tygodni przed rozpoczęciem obrad Ojciec Święty mianował trzech przewodniczących delegowanych, którzy w jego imieniu kierowali pracami w Auli Synodalnej. Byli nimi: kard. Eugęnio de Araújo Sales, metropolita Rio de Janeiro (Brazylia), kard. Roger Michael Mahony, metropolita Los Angeles (Stany Zjednoczone) i abp Darío Castrillón Hoyos, proprefekt Kongregacji ds. Duchowieństwa. Relatorem generalnym Synodu z nominacji papieskiej został kard. Juan Sandoval Íńiguez, metropolita Guadalajary (Meksyk), a sekretarzami specjalnymi: abp Francis Eugene George OMI, metropolita Chicago (Stany Zjednoczone) i abp Estanislao Esteban Karlic, metropolita Parany (Argentyna).

Obrady

Uroczysta inauguracja obrad Specjalnego Zgromadzenia Synodu Biskupów odbyła się w niedzielę 16 listopada 1997 r. podczas Mszy św., którą Jan Paweł II sprawował w Bazylice Watykańskiej z wszystkimi uczestnikami Synodu. W homilii Ojciec Święty mówił o pilnych wyzwaniach, jakie będzie musiał podjąć Kościół tego ogromnego i tak zróżnicowanego dziś pod względem politycznym i ekonomicznym kontynentu. Do tej problematyki Papież nawiązał także w rozważaniu poprzedzającym południową modlitwę «Anioł Pański» podkreślając, że ten pierwszy Synod panamerykański odbywa się po ponad 500 latach ewangelizacji «Nowego Świata». Kościół Chrystusa na progu trzeciego tysiąclecia wiary pragnie coraz szerzej rozpowszechniać ewangeliczne orędzie, aby «ludzie na całym świecie poznali i przyjęli Chrystusa jako prawdziwego Odkupiciela człowieka».

Pierwsza kongregacja generalna Synodu odbyła się w obecności Ojca Świętego 17 listopada w Auli Synodalnej, gdzie toczyły się wszystkie obrady. Po odśpiewaniu hymnu do Ducha Świętego «Veni, Creator Spiritus» głos zabrał przewodniczący delegowany kard. Eugęnio de Araújo Sales, który powitał uczestników zgromadzenia, po czym w przemówieniu wprowadzającym wskazał na pewne niepokojące zjawiska religijno-społeczne na kontynencie amerykańskim.

Demokratyzacja życia, która dokonuje się także w łonie Kościoła, staje się elementem negatywnym, gdy odrzuca lub osłabia podstawowe wartości Objawienia Bożego. Nieposłuszeństwo wewnątrz Kościoła jest dowodem osłabienia wiary, sprzeciwia się miłości i przykładowi, jaki daje Chrystus. Niepokojąco wysoka jest dziś liczba kapłanów, zakonników i zakonnic, którzy kierują się przede wszystkim własną logiką oraz ulegają naciskom opinii publicznej.

Negatywnym zjawiskiem jest oddzielenie wiary od życia prywatnego i brak jej wpływu na struktury ekonomiczno-polityczne krajów. Stąd bierze początek «skandal wielkiej niesprawiedliwości społecznej», występujący na części kontynentu, zarówno w środowisku wiejskim, jak i na peryferiach miast.

Obserwuje się także przesunięcie akcentów w dziedzinie wartości. Nierzadko, przynajmniej w praktyce, na pierwszym miejscu stawia się działalność społeczną i społeczno- -polityczną, spychając w cień podstawowe zadanie Kościoła: głoszenie całego «Credo», przepowiadanie prawdy o Bogu w Trójcy Jedynym, o wcieleniu, krzyżu i zmartwychwstaniu. A przecież te wielkie prawdy wiary ukazują właściwą miarę każdego człowieka i nadają prawdziwe znaczenie całemu światu. Bywają niestety tematy pomijane w nauczaniu: Kościół jako sakrament zbawienia i nasza Matka, moralność chrześcijańska, paschalne zwycięstwo, uczestnictwo chrześcijanina w życiu Chrystusa. Na Synodzie — podkreślił mówca — trzeba podjąć refleksję nad obowiązkiem dążenia do świętości, koniecznością pracy powołaniowej i misyjnej, nad działalnością duszpasterską Kościoła w rodzinach, w środowiskach młodzieżowych, w środkach społecznego przekazu, a wreszcie nad formacją liderów do apostolstwa ludzi świeckich, nad autentyczną odnową życia zakonnego i nad zadaniami uniwersytetów katolickich.

Kościół musi prowadzić dialog ze wszystkimi kulturami, ale w duchu bezwarunkowej wierności Chrystusowi, który jest jedynym Zbawicielem i «miarą wszelkiej kultury». Współczesnemu człowiekowi potrzebna jest filozofia chrześcijańska i odpowiednio adaptowana teologia fundamentalna. Kościół winien na nowo odkryć swoją szczególną misję w świecie, aby mógł skutecznie głosić Ewangelię każdemu człowiekowi, kulturze i narodowi.

Po przemówieniu przewodniczącego delegowanego zabrał głos sekretarz generalny Synodu kard. Jan Pieter Schotte CICM. W swoim referacie przedstawił najważniejsze fazy przygotowań do Synodu, od zapowiedzi jego zwołania do publikacji dokumentu roboczego, stanowiącego punkt wyjścia pracy Ojców.

Głównym wydarzeniem pierwszego dnia obrad było wystąpienie relatora generalnego kard. Juana Sandovala Ińigueza, który omówił zasadniczą tematykę Synodu oraz wskazał na czynniki negatywne, utrudniające ludziom współczesnym spotkanie z Jezusem Chrystusem («Relatio ante disceptationem»). Właściwą debatę synodalną poprzedziła prelekcja historyczna dra Guillerma Leona Escobara Herrana z Kolumbii na temat dziejów ewangelizacji kontynentu amerykańskiego.

W następnych dniach, aż do 1 grudnia (z małymi przerwami) w Auli Synodalnej toczyła się dyskusja podczas kongregacji generalnych przed południem i po południu. Przemawiało łącznie 231 Ojców, a kilku złożyło swoje teksty w Sekretariacie Synodu. Wypowiadali się również audytorzy i delegaci innych Kościołów. Syntetycznego podsumowania dyskusji («Relatio post disceptationem») dokonał relator generalny kard. Juan Sandoval Íńiguez, który na wstępie podkreślił, że wszyscy przemawiający wyrażali radość i wdzięczność Bogu za możliwość spotkania się razem i doświadczenia bogactw kolegialnej posługi biskupiej. Synod ten, po raz pierwszy w historii Kościoła, zgromadził w jedno biskupów z całego kontynentu amerykańskiego: z Północy, z Ameryki Środkowej, z Południa i z regionu Morza Karaibskiego. Wszyscy oni przybyli do Wiecznego Miasta, aby razem z Ojcem Świętym przeanalizować sytuację Kościołów lokalnych i znaleźć drogi wzajemnego porozumienia i solidarności w głoszeniu Ewangelii. Głosy w dyskusji relator generalny podzielił na pięć grup tematycznych.

1. Spotkanie z Jezusem Chrystusem drogą nawrócenia. Ojcowie zwrócili uwagę na kwestię osobistego spotkania z Jezusem, potrzebę nawrócenia i dążenia do świętości, która jest celem ewangelizacji, oraz na konieczność świadczenia o Chrystusie wobec świata poprzez głoszenie z odwagą jasnej nauki, prawdy, miłosierdzia i współczucia.

2. Spotkanie z Jezusem Chrystusem drogą życia we wspólnocie Kościoła. W wystąpieniach ukazywano Kościół jako komunię, poruszono takie zagadnienia jak: miłość bliźniego, ekumenizm, rodzina, obrona życia, rola kobiet w Kościele i w społeczeństwie, młodzież, struktury kościelne, znaczenie posługi ludzi świeckich. Synod — podkreślono — sam w sobie jest wymownym znakiem kolegialnej posługi biskupiej sprawowanej w łączności z Następcą św. Piotra, której celem jest nowa ewangelizacja na całym kontynencie amerykańskim.

3. Spotkanie z Jezusem Chrystusem drogą solidarności. Głosy w dyskusji dotyczyły takich tematów, jak: nowa ewangelizacja, ludy tubylcze Ameryki, korupcja w życiu publicznym, handel narkotykami, przemoc, migracje ludności, zadłużenie zagraniczne, sekty i nowe ruchy religijne, cechy charakterystyczne nowej ewangelizacji. W działalności ewangelizacyjnej należy w szczególności zwrócić uwagę na dialog z innymi kulturami, odnowę wiary poprzez katechezę, ożywianie życia parafialnego, odpowiednie wykorzystanie środków społecznego przekazu.

4. Zjednoczenie z żywym Chrystusem i współpraca pomiędzy Kościołami. W dyskusji podkreślono potrzebę poszukiwania nowych form współpracy pomiędzy Kościołami partykularnymi istniejącymi na kontynencie. Każda rasa, każdy język i każda kultura wnosi do skarbca Ludu Bożego inne bogactwa, które muszą być przyjęte i docenione. Ta różnorodność darów przyczynia się także do budowy społeczeństwa sprawiedliwego i solidarnego, czyli środowiska, w którym króluje miłość i każdy człowiek czuje się odpowiedzialny za dobro wspólne, ponieważ wszyscy jesteśmy jednym w Chrystusie.

5. Zjednoczenie z żywym Chrystusem i nadzieja. Ojcowie w swoich wystąpieniach wskazywali na cnotę nadziei jako na podstawową cechę postępowania i działania Kościoła w Ameryce. Nadzieja ta nie wyrasta z ludzkich wartości, ale rodzi się z paschalnego misterium Jezusa Chrystusa, z wstawiennictwa Maryi Dziewicy, z nabożeństwa do Matki Bożej z Guadalupe, której wizerunek pielgrzymuje po kontynencie amerykańskim.

Wielu mówców podkreśliło, że pomimo wielkich różnic społecznych, ekonomicznych, politycznych i kulturalnych istniejące problemy można rozwiązać, ale wyłącznie na drodze solidarnej współpracy wszystkich Kościołów partykularnych kontynentu. Cechą charakterystyczną tych Kościołów są wspólne korzenie chrześcijańskie, młodość oraz bogactwo i różnorodność kulturalna.

Problemy zarysowane w relacji podsumowującej dyskusję w Auli Synodalnej stanowiły materiał do pracy w małych grupach językowych.

Owoce

Dyskusja w grupach językowych («circuli minores») stanowiła kolejny etap prac synodalnych. Utworzono 12 tego typu zespołów językowych: 6 hiszpańskich, 3 angielskie oraz francuski, hiszpańsko-portugalski i włosko-hiszpański. Celem refleksji w grupach było pogłębienie problematyki zarysowanej podczas pierwszych dwóch tygodni obrad oraz przygotowanie końcowych wniosków (tzw. «Propositiones»), stanowiących najcenniejszy owoc pracy Ojców. Wnioski te bowiem służą Papieżowi do opracowania posynodalnej adhortacji apostolskiej.

Ostateczny zestaw 76 «Propositiones» był gotowy 11 grudnia. Tajne głosowanie nad nimi odbyło się w Auli Synodalnej tego samego dnia podczas ostatniej 25. kongregacji generalnej. Wnioski końcowe Synodu są objęte ścisłą tajemnicą i nie są przeznaczone do publikacji. Tym razem jednak relator generalny kard. Juan Sandoval Íńiguez udostępnił prasie komunikat na temat ogólnej treści «Propositiones». Nakreślają one główne linie nowej ewangelizacji kontynentu amerykańskiego. Temu celowi — czytamy w komunikacie — wszystkie Kościoły lokalne pragną poświęcić się z gorliwością i entuzjazmem w perspektywie Wielkiego Jubileuszu Roku 2000. Istotną sprawą w dziele nowej ewangelizacji jest doprowadzenie ludzi do spotkania z Jezusem Chrystusem, które stanowi fundament całej ewangelizacji i prowadzi zawsze do nawrócenia, ku wspólnocie i solidarności. Do takiego spotkania wezwani są wszyscy mieszkańcy kontynentu: dzieci, młodzież, dorośli, różne grupy etniczne i emigranci. Do nich musi być skierowana działalność duszpasterska Kościoła, skoncentrowana na katechezie i pracy wychowawczej. Wielkie znaczenie dla ewangelizacji mają środki społecznego przekazu.

W propozycjach Ojcowie podkreślili raz jeszcze znaczenie powołania do świętości oraz wskazali na konieczność rozwijania głębokiego życia duchowego, aby dawać światu przekonujące świadectwo miłości Boga i człowieka. Zwrócili uwagę na zasadniczą rolę, jaką odgrywa w życiu chrześcijanina Pismo Święte i liturgia, w szczególności sakramenty pojednania i Eucharystii — źródła wiary i dynamizmu apostolskiego.

«Propositiones» zawierają również konkretne wskazania dotyczące odnowy struktur duszpasterskich i kościelnych — diecezji, parafii, ruchów apostolskich, małych wspólnot, a także różnych stanów życia chrześcijańskiego: kapłanów, diakonów, osób konsekrowanych, ludzi świeckich. Nie pominięto działalności katolickich Kościołów wschodnich oraz ich duchowego bogactwa, które wnoszą w życie Kościoła łacińskiego. Zwrócono uwagę na sprawę ekumenizmu, relacje z różnymi religiami, wolność religijną, niekiedy zagrożoną przez prozelityzm i propagandę sekt.

Wreszcie Ojcowie Synodalni skoncentrowali swoją uwagę na sytuacji społecznej kontynentu amerykańskiego. Wychodząc od pojęcia solidarności i wskazując na potrzebę formacji sumienia — jednostkowego i wspólnotowego — na bazie chrześcijańskiej nauki społecznej, przestudiowali różne negatywne zjawiska boleśnie nękające kontynent. Mówiono o korupcji, przemycie narkotyków, wyścigu zbrojeń, zjawisku globalizacji z jego aspektami pozytywnymi i jego wyzwaniami. Wypowiadano się również na temat praw człowieka oraz preferencyjnej i ewangelicznej opcji na rzecz ubogich. W sprawie zadłużenia zagranicznego Ojcowie, wychodząc z oczywistych implikacji etycznych, wyrazili poparcie dla wezwania papieskiego, aby na progu Wielkiego Jubileuszu Roku 2000 doprowadzić do zasadniczej redukcji zadłużenia albo nawet jego anulowania.

Zakończenie obrad

Na jednej z ostatnich kongregacji generalnych (9 grudnia) Ojcowie w tajnym głosowaniu wybrali członków Posynodalnej Rady Sekretariatu Generalnego Synodu Biskupów. W skład tego gremium weszli: metropolita Montrealu kard. Jean-Claude Turcotte; metropolita Guadalajary kard. Juan Sandoval Íńiguez; metropolita Casties, Santa Lucia abp Kelvin Edward Felix; metropolita Parany abp Estanislao Esteban Karlic; metropolita Newarku abp Theodore Edgar McCarrick; metropolita Mariany abp Luciano Pedro Mendes de Almeida SJ; metropolita Cap-Haitien abp François Gayot SMM; metropolita Meridy abp Baltazar Porras Cardozo; metropolita Chicago abp Francis Eugene George OMI; metropolita La Paz abp Edmundo Luis Flavio Abastoflor Montero; ordynariusz Jales bp Luiz Demétrio Valentini; ordynariusz San Marcos bp Alvaro Leonel Ramazzini Imeri.

Ponadto w skład Rady weszli z nominacji papieskiej: proprefekt Kongregacji ds. Duchowieństwa abp Darío Castrillón Hoyos; metropolita Tegucigalpy, przewodniczący Rady Episkopatów Ameryki Łacińskiej (CELAM) abp Oscar Andrés Rodríguez Maradiaga SDB; metropolita San Francisco abp William Joseph Levada.

W ostatniej fazie obrad Synodu uczestnicy zatwierdzili przez głosowanie tekst Orędzia do Ludu Bożego, które następnie zostało udostępnione dziennikarzom w czterech głównych językach kontynentu amerykańskiego: angielskim, francuskim, hiszpańskim i portugalskim. Warto dodać, że obrady Synodu śledziło oprócz ok. 300 dziennikarzy akredytowanych na stałe przy Biurze Prasowym Stolicy Apostolskiej również 130 korespondentów przybyłych do Rzymu (32 z Europy, 32 z Ameryki Południowej, 8 z Ameryki Środkowej, 56 z Ameryki Północnej i 2 z Azji). Materiały na temat Synodu były przekazywane opinii publicznej na łamach dziennika «L'Osservatore Romano», w biuletynie «Synodus Episcoporum» oraz w Internecie.

Podczas ostatniej, 25. kongregacji generalnej (11 grudnia), przewodniczący delegowany kard. Roger Michael Mahony wygłosił przemówienie pożegnalne wyrażając wdzięczność Ojcu Świętemu za zwołanie Synodu, który — podkreślił — był czasem szczególnej łaski dla Kościoła i nada mu głęboką żywotność duchową, nową jedność eklezjalną oraz odnowi wspólnotę duszpasterską, niezbędną do prowadzenia ewangelizacji. «Ojcze Święty — powiedział mówca — za przykładem Piotra 'utwierdziłeś swoich braci' (por. Łk 22, 23) i pomogłeś nam nauczyć się słuchać jedni drugich, ufać Duchowi Świętemu, który działa wśród nas, a także lepiej zrozumieć Kościół Jezusa Chrystusa. (...) Powracamy do diecezji z głęboką świadomością Kościoła żyjącego na naszym kontynencie. Zabierzemy stąd wspaniałe wspomnienia, więzi przyjaźni i współpracy duszpasterskiej, jakie połączyły nas na progu trzeciego tysiąclecia. Jesteśmy Ci niezmiernie wdzięczni, Ojcze Święty, za to, że stałeś się narzędziem w ręku Boga, który tworzy te nowe więzi braterskie i kościelne między nami. Podczas kilkutygodniowych obrad synodalnych odbyłeś z nami swoistą podróż, inspirując i dodając nam odwagi swoją obecnością, modlitwą i wezwaniem, by spotykać się coraz głębiej z Jezusem Chrystusem żywym».

Wszyscy zgromadzeni wyrażali wdzięczność Papieżowi za jego osobisty udział w Synodzie (Jan Paweł II uczestniczył we wszystkich kongregacjach generalnych) oraz za możliwość spotkania z nim także poza aulą (Papież każdego dnia zapraszał do swego stołu na posiłek w południe i wieczorem po kilkanaście osób). Każdy z biskupów uczestniczących w obradach otrzymał na koniec od Jana Pawła II w darze srebrny pierścień pasterski z wizerunkiem Chrystusa Dobrego Pasterza i herbem Jana Pawła II, zaprojektowany przez znanego artystę włoskiego, przyjaciela Pawła VI, Floriano Bodiniego.

Ostatnie spotkanie synodalne w auli zakończyło się przemówieniem Ojca Świętego. Podziękował on uczestnikom obrad za trud i zapowiedział, że ogłosi posynodalną adhortację apostolską, biorąc pod uwagę przekazane mu «Propositiones». Papież stwierdził, że w czasie Synodu uderzyło go ciągłe wołanie o solidarność. To właśnie ona — zauważył Ojciec Święty — może pomóc ludziom rozwiązać problemy wynikające z globalizacji, zadłużenia zagranicznego, bezrobocia, imigracji. Bogate doświadczenie braterstwa, przeżyte w ciągu debaty synodalnej, winno trwać nadal jako stałe świadectwo jedności. «Niech Bóg da, aby najlepszym owocem Synodu — powiedział Jan Paweł II — był wzrost wzajemnego zrozumienia i miłości pomiędzy narodami Ameryki».

Specjalne Zgromadzenie Synodu Biskupów zakończyło się uroczystą Mszą św. sprawowaną pod przewodnictwem Papieża w Bazylice Watykańskiej 12 grudnia. W homilii Ojciec Święty nawiązał do przypadającego tego dnia liturgicznego wspomnienia Matki Bożej z Guadalupe, którą nazwał «pierwszym świadkiem obecności Chrystusa w Ameryce». Odpowiadając na propozycje Synodu, by udał się jeszcze raz jako pielgrzym do Jej sanktuarium w stolicy Meksyku i tam ogłosił adhortację posynodalną, Jan Paweł II wyznał, że wszystkie projekty i pragnienia z tym związane powierza Maryi.

Przed końcowym błogosławieństwem Ojcowie Synodalni odśpiewali «Magnificat». W tym czasie dzieci z różnych krajów Ameryki złożyły kwiaty przed umieszczonym przy konfesji św. Piotra obrazem Matki Bożej z Guadalupe. Przed Jej wizerunkiem Jan Paweł II zamknął Synod, który miał na celu omówienie sytuacji Kościoła na kontynencie amerykańskim oraz przygotowanie intensywnej ewangelizacji na tych terenach. Z pewnością efekty pracy Ojców nie będą widoczne od razu, ponieważ potrzeba wielu lat na wprowadzenie w życie wytycznych i postanowień tego Synodu, nazwanego przez jego uczestników wydarzeniem historycznym.