Nadzieja dla Europy

Czesław Drążek SJ

Nadzieja dla Europy

Podczas dwudziestu jeden lat pontyfikatu Jan Paweł II wielokrotnie zabierał głos w sprawach Europy. Zbiór wypowiedzi Ojca Świętego na ten temat z lat 1978-1999, wydany ostatnio we Włoszech pt. Profezia per l'Europa, liczy ponad tysiąc stron i zawiera 669 tekstów. Fakt ten jest znamienny, zwłaszcza jeśli weźmie się pod uwagę, że w latach 1939-1978 wszystkich wystąpień papieskich dotyczących Europy było 136 (Pius XII wypowiadał się 36 razy, Jan XXIII — 7 razy i Paweł VI — 93 razy).

Nic zatem dziwnego, że po Synodach kontynentalnych poświęconych Afryce (10 IV-8 V 1994 r.), Ameryce (16 XI-12 XII 1997), Azji (19 IV-14 V 1998 r.) i Oceanii (22 XI-12 XII 1998 r.), Jan Paweł II zwołał po raz drugi Specjalne Zgromadzenie Synodu Biskupów poświęcone Europie. Pierwszy taki Synod odbył się w 1991 r. (28 XI-14 XII), krótko po usunięciu żelaznej kurtyny i odzyskaniu wolności przez narody pozostające dotychczas pod władzą reżimów komunistycznych. Marzenia o zjednoczeniu Europy Wschodniej i Zachodniej w pokoju i dobrobycie rozwiały się jednak szybko. Dały znać o sobie negatywne skutki okresu zniewolenia, pojawiły się także nowe niebezpieczeństwa. W tej sytuacji Jan Paweł II, odczytując «znaki czasu», powziął decyzję zwołania w Watykanie nowego Synodu, aby u progu trzeciego tysiąclecia rozeznać w świetle wiary sytuację Kościoła w Europie i nakreślić program nowej ewangelizacji kontynentu, a tym samym przywrócić pogrążonym w zwątpieniu ludziom prawdziwą nadzieję, którą jest Jezus Chrystus.

Okres przedsynodalny

Wiadomość o zwołaniu II Specjalnego Zgromadzenia Synodu Biskupów poświęconego Europie Jan Paweł II podał podczas podróży apostolskiej do Niemiec 23 czerwca 1996 r. Po odprawieniu Mszy św. i beatyfikacji na stadionie olimpijskim w Berlinie dwóch kapłanów — męczenników dyktatury narodowosocjalistycznej: Bernarda Lichtenberga i Karola Leisnera, Papież przed odmówieniem modlitwy «Anioł Pański» poinformował Kościół o zamiarze zwołania Synodu: «Z tego słynnego miasta — powiedział — które w sposób szczególny przeżyło swój los wyznaczony przez historię europejską tego stulecia, chciałbym ogłosić całemu Kościołowi, że zamierzam zwołać II Specjalne Zgromadzenie Synodu Biskupów poświęcone Europie. Wraz z innymi podobnymi zgromadzeniami synodalnymi w innych częściach świata, zajmie się ono przygotowaniem Wielkiego Jubileuszu Roku 2000 (por. Tertio millennio adveniente, 38). Znane wydarzenia roku 1989 i zmiany, jakie nastąpiły po upadku Muru wzniesionego właśnie w tym mieście, wymagały od przedstawicieli Konferencji Episkopatów kontynentu odpowiedniej refleksji. Specjalne Zgromadzenie z 1991 r. spełniło to zadanie. Dalszy rozwój sytuacji podczas następnych pięciu lat w Europie stworzył okazję do nowego spotkania przedstawicieli biskupów europejskich, mającego na celu przeanalizowanie sytuacji Kościoła w perspektywie Jubileuszu. Należy koniecznie doprowadzić do tego, by wielkie siły duchowe kontynentu rozprzestrzeniły się na całym jego obszarze i by zostały stworzone warunki, dzięki którym nastąpi epoka autentycznego odrodzenia religijnego, społecznego i ekonomicznego. Będzie to owoc nowego głoszenia Ewangelii» («L'Osservatore Romano», wyd. polskie, n. 9/1996, s. 26).

Prace przyszłego Synodu Ojciec Święty zawierzył wstawiennictwu wszystkich świętych i błogosławionych kontynentu, a w szczególności opiece Matki Bożej. Wezwał również wierzących do modlitwy w intencji zgromadzenia, wymieniając patronów Europy: św. Benedykta oraz świętych Cyryla i Metodego, którzy wnieśli istotny wkład w kulturę i duchowe zjednoczenie całego kontynentu.

Prace przygotowawcze pod kierownictwem kard. Jana P. Schotte, sekretarza generalnego Synodu, trwały ponad 3 lata. Długi cykl konsultacji, narad i dyskusji wciągnął do wspólnego działania wiele Konferencji Episkopatów i środowisk kościelnych, ale główna odpowiedzialność za całokształt prac spoczywała na członkach Rady Przedsynodalnej, utworzonej przez Jana Pawła II 29 stycznia 1997 r. W jej skład weszło 15 pasterzy (7 kardynałów, 5 arcybiskupów i 3 biskupów), z których 12 reprezentowało diecezje, a 3 dykasterie Kurii Rzymskiej. Byli to: wikariusz Rzymu i przewodniczący Konferencji Episkopatu Włoch kard. Camillo Ruini; metropolita Pragi i przewodniczący Rady Konferencji Episkopatów Europy (CCEE) kard. Miloslav Vlk; metropolita Vrhbosni, Sarajewa i przewodniczący Konferencji Episkopatu Bośni i Hercegowiny kard. Vinko Puljić; metropolita Wiednia abp Christoph Schönborn OP; metropolita Saragossy, przewodniczący Konferencji Episkopatu Hiszpanii i wiceprzewodniczący Komisji Episkopatów Unii Europejskiej (COMECE) abp Elías Yanes Alvarez; metropolita Aix i przewodniczący Konferencji Episkopatu Francji abp Louis-Marie Billé; metropolita Wilna i przewodniczący Konferencji Episkopatu Litwy abp Audrys Juozas Bačkis; administrator apostolski europejskiej części Rosji abp Tadeusz Kondrusiewicz; ordynariusz Moguncji i przewodniczący Konferencji Episkopatu Niemiec bp Karl Lehmann; ordynariusz tarnowski bp Józef Mirosław Życiński; biskup pomocniczy w archidiecezji Westminster Vincent Nichols; biskup pomocniczy arcybiskupstwa większego Lwowa obrz. ukraińskiego Lubomyr Husar MSU; prefekt Kongregacji Nauki Wiary kard. Joseph Ratzinger; przewodniczący Papieskiej Rady «Iustitia et Pax» kard. Roger Etchegaray; przewodniczący Papieskiej Rady ds. Popierania Jedności Chrześcijan kard. Edward Idris Cassidy.

Rada odbyła 5 sesji roboczych: 18-20 marca 1997 r., 11-13 czerwca 1997 r., 4-5 lutego 1998 r., 14-16 stycznia 1999 r. i 16-18 marca 1999 r. Po zaaprobowaniu przez Ojca Świętego tematu Synodu («Jezus Chrystus żyjący w swoim Kościele źródłem nadziei dla Europy») Rada przystąpiła do opracowania zarysu dokumentu wstępnego (tzw. Lineamenta), mającego być podstawą refleksji przedsynodalnej, pogłębionego studium problemów, które należało podjąć i przedyskutować podczas obrad Synodu.

Dokument ten, przedstawiony dziennikarzom w Biurze Prasowym Stolicy Apostolskiej 30 marca 1998 r., składał się ze wstępu, trzech części i zakończenia. We wstępie została przypomniana ewangeliczna scena przedstawiająca spotkanie Chrystusa zmartwychwstałego z uczniami idącymi do Emaus. Wydarzenie to — często później przywoływane w dyskusjach synodalnych — obrazowało stan duchowy mieszkańców współczesnej Europy i zadania apostolskie Kościoła na tym kontynencie: zawiedzionym i zagubionym ludziom przywracać prawdziwą nadzieję, jakiej świat dać nie może.

Część pierwsza dokumentu wstępnego poświęcona była rozeznaniu sytuacji kulturowej, społecznej i religijnej w Europie. Część druga miała charakter teologiczny i zwracała uwagę na obecność Boga w historii, podkreślała misję Kościoła w przekazywaniu światu orędzia zbawienia, otrzymanego od zmartwychwstałego Pana. Część trzecia wskazywała na konkretne pola działalności Kościoła, takie jak liturgia, głoszenie orędzia Chrystusa słowem i czynem oraz służba braciom. W zakończeniu kilka myśli poświęcono Matce Bożej — czczonej w całym Kościele jako spes nostra — nasza nadzieja.

Dokument wstępny, który zawierał także zestaw pytań, został rozesłany do Krajowych Konferencji Episkopatów, poszczególnych grup i wspólnot w Kościołach lokalnych, a także był udostępniony opinii publicznej na stronach Internetu Stolicy Apostolskiej. Materiały te stały się również przedmiotem rozważań i dyskusji uczestników sesji naukowych i duszpasterskich, m. in. Międzynarodowego Forum Akcji Katolickiej, które obradowało w Rzymie w dniach od 31 lipca do 2 sierpnia 1998 r. na temat: «Chrystus Odkupiciel wczoraj, dziś i zawsze. Jacy chrześcijanie i jakie wspólnoty chrześcijańskie są znakiem nadziei dla Europy?»

Ostateczny termin nadsyłania odpowiedzi na kwestionariusz upływał z końcem 1998 r. Sekretariat otrzymał 34 wypowiedzi nadesłane przez Konferencje Episkopatów, dykasterie Kurii Rzymskiej i Unię Przełożonych Generalnych zakonów i zgromadzeń zakonnych, a także wiele od osób prywatnych (m.in. od stuletniego Francuza Josepha Pey z Marsylii, który zapoznał się z tekstem Lineamenta w Internecie). Zgromadzony materiał został dokładnie przeanalizowany przez Radę Przedsynodalną oraz czterech teologów i posłużył do opracowania dokumentu roboczego Synodu (Instrumentum laboris). Redaktorzy tekstu wykorzystali również dokumentację międzynarodowego sympozjum zorganizowanego w Rzymie w dniach od 11 do 14 stycznia 1999 r. przez Papieską Radę ds. Kultury, w którym uczestniczyło ok. 50 filozofów, teologów, kulturoznawców i historyków reprezentujących 35 krajów. W wygłoszonych referatach i dyskusjach wskazywano na Chrystusa jako źródło nowej kultury dla Europy.

Dokument roboczy, opublikowany na łamach dziennika «L'Osservatore Romano» 6 sierpnia 1999 r., składał się ze wstępu, trzech części oraz zakończenia i nawiązywał do treści zawartych w Lineamenta. We wstępie zwrócono uwagę na zmiany, jakie zaszły w Europie w ostatnich ośmiu latach, czyli od czasu, gdy obradowało I Specjalne Zgromadzenie Synodu Biskupów poświęcone staremu kontynentowi. Część I: «Europa ku trzeciemu tysiącleciu», zawierała bogaty materiał służący do rozeznania «znaków czasu» i zwracała uwagę na zmiany zachodzące w Europie, które niosą nowe szanse i nadzieje, ale także rozczarowania, niepokoje i zagrożenia. W kontekście przemian kulturowych, jakie zachodzą na kontynencie, podkreślała znaczenie problemów antropologicznych, a zarazem jeszcze donioślejszą «kwestię wiary» w Jezusa Chrystusa.

Część II: «Jezus Chrystus żyjący w swym Kościele», przedstawiała najważniejsze zagadnienia, które warunkują i podtrzymują autentyczną i żywą wiarę. Celem tej kluczowej części dokumentu było wskazanie możliwości odnajdywania nadziei: nie jest to możliwe bez wiary w Chrystusa zmartwychwstałego, której potrzebuje każdy człowiek. Chrystus jest jedynym Zbawicielem i działa w swoim Kościele — «tajemnicy i komunii».

Część III: «Jezus Chrystus nadzieją dla Europy», podkreślała, że ze spotkania z Chrystusem rodzi się misja Kościoła i Jego uczniów, która przynosi nadzieję współczesnej Europie. Ta misja objawia się przez głoszenie (martyria), celebrowanie (leiturgia) oraz służbę (diakonia) «Ewangelii nadziei». Refleksja nad tymi trzema sposobami realizacji misji prowadzi ku zagadnieniom szczegółowym, takim jak: nowa ewangelizacja, ekumenizm, dialog z żydami i innymi religiami, działalność sekt, udział w liturgii, świadectwo miłości społecznej i solidarności. W zakończeniu dokument mówił o męczennikach XX w., o Maryi — Niewieście niosącej światu nadzieję oraz o związkach pomiędzy Synodem a Wielkim Jubileuszem Roku 2000.

Inauguracja Synodu

Wraz z publikacją Instrumentum laboris zakończyła się faza przygotowawcza Synodu. Następnym etapem były obrady, które toczyły się w Watykanie od 1 do 23 października 1999 r. Kilka miesięcy wcześniej, 6 kwietnia, Ojciec Święty mianował członków prezydium, jak również odpowiedzialnych za redakcję Orędzia Synodalnego oraz kierowników komisji zajmującej się przekazem informacji o Synodzie. Przewodniczącymi delegowanymi zostało trzech kardynałów: metropolita krakowski Franciszek Macharski, metropolita Kolonii Joachim Meisner i przewodniczący Papieskiej Rady ds. Kultury Paul Poupard. Relatorem generalnym został mianowany metropolita Madrytu kard. Antonio María Rouco Varela, a sekretarzami specjalnymi metropolita lubelski Józef Mirosław Życiński i biskup pomocniczy archidiecezji Westminsteru Vincent Nichols. Przewodniczącym komisji redakcyjnej Orędzia został z nominacji papieskiej metropolita Genui kard. Dionigi Tettamanzi, a jego zastępcą metropolita Wilna Audrys Juozas Bačkis. Na czele Komisji ds. Informacji stanęli: metropolita Egeru István Seregély (przewodniczący) i ordynariusz Hildesheim bp Josef Homeyer (wiceprzewodniczący).

W pracach Synodu brały udział 244 osoby. Ojców Synodalnych z prawem głosowania było 179 (72 uczestniczyło z urzędu, 84 z wyboru, 23 z nominacji papieskiej). Do grona Ojców Synodalnych weszło m.in. 32 przewodniczących Konferencji Episkopatów, 28 przełożonych dykasterii Kurii Rzymskiej, 8 przedstawicieli przełożonych generalnych zakonów męskich. Nadto w Auli Synodalnej zasiadło 17 ekspertów, którzy współpracowali z generalnym relatorem i sekretarzami specjalnymi; 37 audytorów i audytorek, którzy uczestniczyli w kongregacjach generalnych bez prawa głosu, ale mogli wypowiadać się podczas tzw. auditiones i dyskusji w małych grupach językowych (circuli minores); 10 delegatów bratnich Kościołów oraz jeden «gość specjalny», którym był brat Roger Schutz z Taizé.

Kościół w Polsce reprezentowali na Synodzie: kard. Franciszek Macharski — pierwszy z trzech przewodniczących delegowanych; abp Józef Życiński — pierwszy z dwóch sekretarzy specjalnych; prefekt Trybunału Sygnatury Apostolskiej abp Zenon Grocholewski — przewodniczący Synodalnej Komisji ds. Kontrowersji; przewodniczący Konferencji Episkopatu i Prymas Polski kard. Józef Glemp oraz delegaci wybrani przez Konferencję Episkopatu Polski: abp Józef Michalik, abp Tadeusz Gocłowski, abp Henryk Muszyński, bp Alfons Nossol, bp Andrzej Wojciech Suski, bp Adam Lepa. Delegatem wyższych przełożonych zgromadzeń męskich był przełożony prowincji warszawskiej Stowarzyszenia Apostolstwa Katolickiego ks. Czesław Parzyszek SAC. Z nominacji papieskiej Ojcem Synodalnym był również przełożony polskiej prowincji dominikanów o. Maciej Zięba OP. Do grona ekspertów należał wykładowca PAT ks. dr Józef Rapacz, a do grona audytorów profesor Uniwersytetu Laterańskiego Stanisław Grygiel, jego małżonka Ludmiła Grygiel, przełożona generalna Zgromadzenia Sióstr Urszulanek Serca Jezusa Konającego i przewodnicząca Konferencji Wyższych Przełożonych Żeńskich Zgromadzeń Zakonnych w Polsce s. Jolanta Olech USJK oraz przełożony generalny Towarzystwa Chrystusowego ks. Tadeusz Winnicki TChr. W grupie asystentów Sekretariatu Generalnego znaleźli się księża Marek Leśniak i Andrzej Proniewski. W pracach Synodu brali udział także: metropolita mińsko--mohylewski kard. Kazimierz Świątek, administrator apostolski europejskiej części Rosji abp Tadeusz Kondrusiewicz, metropolita Lwowa obrządku łacińskiego abp Marian Jaworski, sekretarz Konferencji Episkopatu Federacji Rosyjskiej ks. Stanisław Opiela SJ.

Inauguracja Synodu odbyła się w piątek 1 października w Bazylice Watykańskiej. Mszy św. koncelebrowanej przewodniczył Jan Paweł II. Nawiązując w homilii do fragmentu z Ewangelii św. Łukasza o uczniach idących do Emaus, Papież wyraził życzenie, aby ich doświadczenie duchowe stało się udziałem wszystkich uczestników Synodu. «Niech Jezus Chrystus — powiedział — pozwoli także nam spotkać Go i rozpoznać przy eucharystycznym stole, w komunii serc i wiary. Niech sprawi, abyśmy przeżyli te kilka tygodni refleksji, wsłuchując się uważnie w głos Ducha, który przemawia do Kościołów w Europie». Jan Paweł II ogłosił trzy święte kobiety: Edytę Stein, Brygidę Szwedzką i Katarzynę ze Sieny współpatronkami Europy, aby i dzisiaj inspirowały jej mieszkańców w poszukiwaniu prawdy i budowaniu wspólnego dobra.

O godz. 17. w Auli Synodalnej rozpoczęły się właściwe obrady. Za stołem prezydialnym, w pobliżu Ojca Świętego, miejsca zajęli trzej przewodniczący delegowani: kard. Franciszek Macharski, kard. Joachim Meisner i kard. Paul Poupard, sekretarz generalny Synodu kard. Jan P. Schotte, relator kard. Antonio María Rouco Varela oraz dwaj sekretarze specjalni — abp Józef Życiński i bp Vincent Nichols. Po odśpiewaniu hymnu Veni Creator przemówienie powitalne wygłosił pierwszy przewodniczący delegowany kard. Franciszek Macharski, a następnie głos zabrał kard. Jan P. Schotte, który przedstawił wszystkie etapy przygotowań do Synodu oraz kalendarium jego parotygodniowych obrad.

Każdy kolejny dzień pracy Ojcowie Synodalni zaczynali o godz. 9 modlitwą brewiarzową, podczas której jeden z nich dzielił się z uczestnikami Synodu krótką refleksją ascetyczną. Obrady toczyły się do przerwy obiadowej o godz. 12.30. Po południu o godz. 17 wznawiano prace i prowadzono je do godz. 19.

We wszystkich kongregacjach generalnych uczestniczył Ojciec Święty. Papież — jak zawsze w czasie Synodu — nie wygłaszał przemówień (obradami kierowali trzej przewodniczący delegowani), ale jego obecność w Auli miała wielkie znaczenie. Uwypuklała kolegialną odpowiedzialność w Kościele i dodawała odwagi uczestnikom obrad.

Wypowiedzi Ojców

Problematykę synodalną zarysował na początku obrad główny relator kard. Antonio María Rouco Varela w obszernym referacie Relatio ante disceptationem, opracowanym na podstawie dokumentu roboczego. W pierwszej części swego wystąpienia, mówiąc o trudnościach i wyzwaniach, przed jakimi stoi dziś Europa, stwierdził on, że wraz z upadkiem systemu komunistycznego wiele narodów odzyskało wolność, otworzyły się przed nimi nowe możliwości rozwoju społecznego, ekonomicznego, kulturalnego i politycznego, ale wiele ludzkich problemów nie zostało jeszcze rozwiązanych. Istnieje bezrobocie, dają znać o sobie nacjonalizmy, upowszechnia się fałszywa koncepcja człowieka jako bytu samodzielnego, niezależnego od Boga; szerzy się nihilizm, relatywizm moralny, konsumizm. Wobec tych faktów i prądów myślowych rodzi się pytanie o miejsce i zadanie Kościoła na kontynencie: jakie wartości może on ofiarować jego mieszkańcom? Odpowiedź jest jedna, Piotrowa: «Nie mam srebra ani złota, ale co mam, to ci daję: W imię Jezusa Chrystusa Nazarejczyka, chodź» (por. Dz 3, 6).

Niestety, skuteczną działalność i misję Kościoła we współczesnym świecie utrudniają często sami chrześcijanie, którzy nie są konsekwentni w swoich przekonaniach, odchodzą od nich, a ich życie ulega sekularyzacji i słabnie wiara w prawdy wieczne; nadal nie został przezwyciężony kryzys powołań kapłańskich i zakonnych, a osoby Bogu poświęcone stają się niekiedy bardziej działaczami społecznymi niż apostołami; podważane jest nauczanie Kościoła w dziedzinie zasad moralnych. W tej sytuacji Kościół musi zwrócić się z ufnością do swojego Pana umęczonego i zmartwychwstałego i zapytać, co ma czynić, aby świadectwo wyznawców Chrystusa mogło przynosić nadzieję ludziom i narodom Europy.

Część druga relacji dotyczyła obecności Chrystusa w życiu Kościoła. Jednym ze znaków tej obecności był Sobór Watykański II, który odrodził świadomość Kościoła i pogłębił zrozumienie jego misji w świecie współczesnym. Mimo cieni nie brak także i blasków w życiu i działalności Ludu Bożego, który nadal słucha słowa Bożego, rozważa je i wprowadza w codzienność. Nieocenioną pomoc w tym zadaniu stanowi Katechizm Kościoła Katolickiego, Magisterium Ojca Świętego, szczególnie jego encykliki: Veritatis splendor, Evangelium vitae, Ut unum sint, a także list apostolski Tertio millennio adveniente, który jest programem obchodów Wielkiego Jubileuszu. Świadectwo wierności Chrystusowi dają liczni kapłani, wierni świeccy, misjonarze, misjonarki, teolodzy, rodziny chrześcijańskie. Widać postępy na drodze ruchu ekumenicznego, odnowy liturgicznej, działalności charytatywnej, obrony życia, duszpasterstwa pielgrzymkowego w sanktuariach maryjnych. Rozwijają się i przynoszą owoce apostolskie ruchy kościelne i małe wspólnoty. Rośnie zainteresowanie społeczną nauką Kościoła.

Ostatnia część relacji dotyczyła głoszenia, celebrowania i służenia «Ewangelii nadziei». Wielką pomoc w tym dziele mogą oddać środki społecznego przekazu. Sprawą doniosłą jest formacja głosicieli Dobrej Nowiny, którzy muszą być także świadkami: kapłanów, diakonów, katechetów, profesorów, a także wiernych świeckich. Z wielką godnością i pobożnością trzeba sprawować sakramenty Kościoła, szczególnie Eucharystię i pokutę. Miłości Boga nie można oddzielać od miłości człowieka. Europa potrzebuje nowych świętych, ludzi realizujących ideały chrześcijańskie w polityce, ekonomii, kulturze, życiu osobistym. Europa nie może zasklepiać się w sobie, musi ją cechować uniwersalizm. Do spraw najważniejszych relator zaliczył nową ewangelizację, dialog ekumeniczny i międzyreligijny oraz duszpasterstwo powołaniowe.

Po odczycie głównego relatora podczas kolejnych kongregacji generalnych, których było 13, głos zabierali Ojcowie. Ich ośmiominutowe wystąpienia nawiązywały do problemów przedstawionych przez relatora, uzupełniały je, poszerzały i wzbogacały faktami z życia poszczególnych Kościołów lokalnych. Dwie kongregacje generalne (5 i 8 października) miały charakter posiedzeń specjalnych, podczas których mogli przemawiać audytorzy i audytorki, a jedna kongregacja (9 października) była przeznaczona na wystąpienia delegatów innych Kościołów chrześcijańskich. W Auli Synodalnej przemawiali wszyscy Ojcowie z Polski oraz audytorzy i audytorki.

Dyskusja w grupach

Podsumowania myśli zawartych w wypowiedziach Ojców i audytorów dokonał relator kard. Antonio María Rouco Varela. Przy pomocy ekspertów przygotował on obszerne opracowanie (tzw. Relatio post disceptationem), które przedstawił w Auli 11 października, podczas XIV kongregacji generalnej. Streszczenie jego wystąpienia ukazało się na łamach biuletynu «Synodus Episcoporum» i dziennika «L'Osservatore Romano».

Mówcy w swoich wypowiedziach — podkreślił relator — zwracali uwagę, że Kościoły lokalne winny z całą gorliwością głosić i jasno ukazywać osobę Jezusa Chrystusa, Jego obecność i działanie, które jest źródłem nadziei potrzebnej Europie. Wszyscy stwierdzali, że istnieje potrzeba nowej ewangelizacji kontynentu. Kościół musi też dokonać rachunku sumienia w duchu nawrócenia, miłości i współczucia z ludźmi naszych czasów. W radościach i troskach rodziny ludzkiej Kościół winien w pełni uczestniczyć.

Tylko gdy sami nawrócimy się do Jezusa Chrystusa i dostąpimy usprawiedliwienia przez wiarę w Niego, będziemy w stanie przedstawić program nowej ewangelizacji Europy. Bodźce i siły do wypełnienia tego zadania znajdziemy w jubileuszowej łasce nadchodzącego Roku Świętego, który upamiętnia dwutysiąclecie wcielenia Jezusa Chrystusa, a także w nauczaniu Ojca Świętego, który wzywa do całkowitego zaangażowania się w społeczną i duchową odnowę kontynentu.

Nawiązując do wypowiedzi Ojców podczas kongregacji generalnych, relator omówił pewne problemy, które można wziąć pod uwagę dokonując rachunku sumienia i formułując propozycje ewangelizacyjne, dotyczące odnowy Europy.

W drugim rozdziale swojego referatu relator przedstawił najistotniejsze cechy współczesnego społeczeństwa europejskiego i sytuację Kościoła w dzisiejszej Europie. Wymienił niektóre sprawy trudne w życiu Kościołów lokalnych, zaznaczając, że w trudnościach należy dostrzegać wyzwanie Ducha Świętego skierowane do Kościoła powszechnego.

W trzecim rozdziale, najobszerniejszym, relator wymienił zadania związane z nową ewangelizacją Europy. Zaliczył do nich posługę głoszenia słowa Bożego, posługę uświęcania przez liturgię oraz pomoc świadczoną potrzebującym. Przedstawił też pewne podstawowe wskazania służące do realizacji tych zadań.

W końcowej części swego wystąpienia przedstawił 18 zagadnień do dyskusji w małych grupach. Zakończył słowami: «W tej przełomowej chwili w dziejach Europy Kościół znów przebywa drogę z Emaus do Jerozolimy. Odnowa życia chrześcijańskiego u samych jego źródeł (wiara w słowo Boże, sprawowanie sakramentów i służba potrzebującym) obudzi Bożą i ludzką nadzieję, której Europa potrzebuje. Odnowa rodzi się ze spotkania z Jezusem Chrystusem zmartwychwstałym, który uczy nas przez swego Ducha, jak należy rozumieć tajemnicę krzyża i życia, przebaczenia i chwały. Spotkanie ze zmartwychwstałym Panem przemieni nas. Sprawi, że staniemy się, podobnie jak uczniowie z Emaus, ludźmi pełnymi nadziei, którzy świętością życia i miłością będą świadczyć o chrześcijańskiej nadziei przed światem».

Zgodnie z metodyką pracy Synodu przedstawiony przez relatora materiał posłużył uczestnikom zgromadzenia jako przedmiot dalszej refleksji w małych grupach językowych (tzw. circuli minores). Utworzono 9 takich zespołów (3 włoskie, 2 angielskie, 2 francuskie, jeden hiszpańsko-portugalski i jeden niemiecki). Dyskusje w grupach trwały 3 dni, mogli w nich uczestniczyć nie tylko Ojcowie, ale także audytorzy, audytorki i przedstawiciele bratnich Kościołów. Obszerne sprawozdania z obrad poszczególnych grup złożyli ich moderatorzy 13 października, podczas XV kongregacji generalnej.

Prace końcowe

Ostatni etap prac synodalnych poświęcony był redakcji wniosków (tzw. propositiones), będących ukoronowaniem wszystkich dotychczasowych narad i dyskusji, prowadzonych zarówno na forum zgromadzenia, jak i w małych zespołach językowych. Ujednolicony zestaw propositiones w ostatnim dniu obrad został poddany tajnemu głosowaniu wg formuły placet (przyjmuję) i non placet (nie przyjmuję); następnie Ojcowie przekazali go Papieżowi z prośbą o przygotowanie na tej podstawie adhortacji posynodalnej, zgodnie z praktyką poprzednich Synodów kontynentalnych.

Główne nurty dyskusji synodalnych znalazły wyraz w Orędziu «Bądźmy radosnymi świadkami 'Ewangelii nadziei' w Europie», które Ojcowie skierowali do Ludu Bożego na zakończenie swoich obrad w Watykanie. «Kościele Europy, nie lękaj się! — czytamy w Orędziu opublikowanym w Biurze Prasowym Stolicy Apostolskiej 22 października — Bóg nadziei nie opuszcza ciebie. Uwierz w Jego zbawczą miłość. Zaufaj Jego miłosierdziu, które przebacza, odnawia i daje życie».

Optymizm i nadzieja chrześcijańska opromieniły wszystkie prace Synodu, którym przewodniczył od samego początku do końca Ojciec Święty, nazwany jednym z wielkich budowniczych Europy, heroldem jej duchowej jedności, prorokiem współczesnej i przyszłej Europy. Do niego zwrócił się Synod z podziękowaniem podczas ostatniej, XIX kongregacji generalnej, jaka się odbyła wieczorem 22 października. Słowa wdzięczności i najwyższego uznania w imieniu wszystkich zgromadzonych i całego Kościoła wypowiedział przewodniczący delegowany kard. Joachim Meisner. W swoim przemówieniu podkreślił nie tylko godną podziwu działalność synodalną i duszpasterską Jana Pawła II, ale również wskazał na jego przykład i autorytet, który w Kolegium Biskupów budzi cześć i podziw oraz umacnia wzajemne zaufanie.

«Ojcze Święty — mówił kardynał — z wielką uwagą i cierpliwością śledziłeś obrady II Specjalnego Zgromadzenia Synodu Biskupów poświęconego Europie. My, biskupi, oddani nauczaniu i pochłonięci misją przepowiadania, tracimy niejako umiejętność słuchania. Dlatego podczas Synodu odczuwamy, jakiego wysiłku wymaga słuchanie.

Ty, Ojcze Święty, przeprowadziłeś do tej pory nie tylko pięć zwyczajnych zgromadzeń ogólnych Synodu i jedno nadzwyczajne, ale podczas swego pontyfikatu zwołałeś także osiem zgromadzeń specjalnych: w 1980 r. Synod Partykularny Biskupów Holenderskich, w 1991 r. I Zgromadzenie Specjalne Synodu Biskupów poświęcone Europie, a następnie Zgromadzenia Specjalne poświęcone Afryce, Libanowi, Ameryce, Azji, Oceanii i na koniec zgromadzenie obecne.

Uczestników poszczególnych zgromadzeń oraz biskupów przybywających z wizytą ad limina zapraszałeś do wspólnego stołu w domu papieskim. Żywimy wielki podziw dla Waszej Świątobliwości. Z całego serca dziękujemy za współudział w naszych wielorakich troskach apostolskich. Ten współudział jest zakorzeniony w woli Chrystusa, który powierzył swój Kościół przede wszystkim tobie, Ojcze Święty.

W każdym roku pontyfikatu odwiedzałeś wiernych na wszystkich kontynentach i prawie we wszystkich krajach, a ponadto zapraszałeś do Rzymu biskupów z różnych regionów na zgromadzenia ogólne i specjalne. Wszystko to jest świadectwem wspólnoty, która odnawia i umacnia Kościół.

Za przykładem Waszej Świątobliwości także my, biskupi, winniśmy odwiedzać parafie i wspólnoty naszych diecezji i zapraszać je na spotkania. Podobnie też proboszczowie na terenie naszych diecezji powinni odwiedzać stowarzyszenia, rodziny i wiernych, zapraszając do wspólnej modlitwy i przepowiadania. Dzięki tej postawie współudziału w naszych sercach odbijają się echem radości i nadzieje, smutki i cierpienia nie tylko całego Ludu Bożego, ale także wszystkich ludzi naszych czasów (Gaudium et spes, 1). Jego najgłębsze korzenie tkwią w tajemnicy Boga.

Tobie, Ojcze Święty, składamy wyrazy najwyższego uznania za twój przykład i autorytet. Z głową Kolegium Biskupów łączą nas uczucia czci, podziwu i wzajemnego zaufania.

Ojcze Święty, na zakończenie II Specjalnego Zgromadzenia Synodu Biskupów poświęconego Europie życzymy ci z całego serca: Ad multos annos!»

Na ostatniej Kongregacji kard. Jan P. Schotte podał do wiadomości wyniki tajnych wyborów członków Rady Posynodalnej Synodu Biskupów. Zostali nimi: metropolita Pragi kard. Miloslav Vlk; metropolita Madrytu kard. Antonio María Rouco Varela; metropolita Genui kard. Dionigi Tettamanzi; metropolita Wiednia kard. Christoph Schönborn OP; metropolita Wilna Audrys Juozas Bačkis; administrator europejskiej części Rosji abp Tadeusz Kondrusiewicz; metropolita Zagrzebia Josip Bozanić; ordynariusz Moguncji bp Karl Lehmann; biskup pomocniczy arcybiskupstwa większego Lwowa obrz. ukraińskiego Lubomyr Husar MSU; administrator diecezjalny Westminsteru bp Vincent Nichols.

W skład Rady, która ma na celu pomóc Ojcu Świętemu w przygotowaniu adhortacji posynodalnej, weszli także z nominacji papieskiej: metropolita Aten Nikolaos Fóskolos; prefekt Kongregacji Spraw Kanonizacyjnych abp José Saraiva Martins CMF; metropolita lubelski abp Józef Mirosław Życiński; ordynariusz Strasburga abp Joseph Doré. Wszyscy uczestnicy Synodu otrzymali od Jana Pawła II pamiątki: biskupi — krzyże pektoralne z łańcuchem upamiętniające Wielki Jubileusz Roku 2000, a pozostali członkowie zgromadzenia — medale wybite przez Włoską Mennicę Państwową z okazji 21 roku pontyfikatu Ojca Świętego. Sekretarz generalny Synodu Biskupów ofiarował każdemu tom przemówień Jana Pawła II poświęconych Europie, pt. Profezia per l'Europa, przygotowany przez jednego z audytorów Synodu, ks. prał. Mario Spezzibottiani.

Informacje o Synodzie docierały do opinii publicznej za pośrednictwem Biura Prasowego Stolicy Apostolskiej, przy którym oprócz 350 dziennikarzy akredytowanych na stałe pracowało dodatkowo 170 innych, przybyłych do Rzymu na czas obrad. Wiadomości synodalne były udostępniane każdego dnia przez Radio Watykańskie, dziennik «L'Osservatore Romano», biuletyn «Synodus Episcoporum», ukazujący się w sześciu językach, oraz na watykańskich stronach w Internecie. Prawie codziennie odbywał się briefing dla dziennikarzy, prowadzony po włosku, angielsku, francusku, hiszpańsku i niemiecku.

Pracownicy środków społecznego przekazu mogli się nadto spotkać z Ojcami Synodu podczas trzech konferencji prasowych (w dwóch z nich uczestniczyli również Polacy: bp Alfons Nossol i abp Józef Życiński).

Ostatnim aktem Synodu była uroczysta Msza św. w Bazylice Watykańskiej odprawiona przez Jana Pawła II 23 października o godz. 10.30. Koncelebrowali z Papieżem kardynałowie, arcybiskupi, biskupi i księża uczestniczący w pracach zgromadzenia synodalnego. Wszyscy dziękowali Opatrzności Bożej za to, że mogli się spotkać, wymienić poglądy, szukać nowych dróg ewangelizacji Europy, w której chrześcijaństwo jest obecne od dwudziestu wieków, naznaczając historię jej narodów znamieniem Ewangelii.

Dobrej Nowinie zawdzięcza Europa swe powstanie, rozwój i bogate dziedzictwo historii. «Dlatego Kościół — powiedział w homilii Ojciec Święty — z głębokim przekonaniem powtarza ludziom Roku 2000, a zwłaszcza tym, którzy ulegli wpływom relatywizmu i materializmu: przyjmijcie Chrystusa do swojego życia! Kto Go spotyka, poznaje Prawdę, odkrywa Życie i znajduje Drogę do niego (por. J 14, 6; Ps 16 [15], 11). Chrystus jest przyszłością człowieka, 'gdyż nie dano ludziom pod niebem żadnego innego imienia, w którym moglibyśmy być zbawieni' (Dz 4, 12)».

Takie też jest najważniejsze przesłanie II Specjalnego Zgromadzenia Synodu Biskupów poświęconego Europie.

Ks. Czesław Drążek SJ

opr. mg/mg