Gdyby przede wszystkim zarządzenia tworzyły historię, należałoby wyruszyć wpierw na dobrze utarty gościniec historiografii i streściwszy trydenckie postanowienia dotyczące kleru, omówić ich recepcje w kraju, realizację w terenie, jej trudności itd. Wartość takiego schematu jako narzędzia poznania historycznego jest zależna do tego stopnia od szerokości uwzględnionego tła, że w wielu wypadkach można kwestionować użycie owej konstrukcji. Wprawdzie ułatwia ona redagowanie, a stan zachowania, zasięg oddziaływania i dostępność źródeł normatywnych narzuca prawno-historyczny kierunek wyjaśniania, to przecież on sam, w sposób zamierzony lub nie, obciążony jest ukrytymi założeniami, jakie w sumie mitologizują nieco rolę władzy, będącej tylko jednym z licznych kół napędowych dziejów.

Nie próbując ani redukowania procesu historycznego do jednostkowych działań ludzkich, ani eliminowania z tegoż procesu aktywnie działającego człowieka ¹, warto trydenckie wymagania zobaczyć od strony zwykłego kleru parafialnego, w którego rękach leżały przecież losy większej części reformy Kościoła. Doraźnie podjęte na soborze postanowienia traktowano w Rzymie jako wystarczający, kompletny i ostateczny kodeks. Centralizacja władzy i ograniczanie kompetencji episkopatu do wykonywania odgórnych poleceń, egzekwowanych administracyjnie, przesuwały dzieło reformy na tory podejmowanej w powadze kanonicznego prawa woluntarystycznej aktywności ² — synodalnych monitów, wizytacyjnych kontroli, sądowych wyroków.

Poreformacyjne rozprzężenie wymagało zaostrzenia dyscypliny kleru i trudno nie dostrzegać podejmowanych w tym względzie wysiłków, lecz z braku dłuższych akcji towarzyszących typu wychowawczego, najłatwiej było o zewnętrzny, a niepogłębiony odbiór tradycyjnych wszak metod ingerencji władz diecezjalnych w życie duchowieństwa. Jakież bowiem było zetkniecie się seryjnego plebana czy wikarego z podkrakowskiej lub bardziej odległej parafii z soborowymi treściami? Jakie były drogi informacji i jaką postać przybierały owe idee reformy?

Nie wydaje się, żeby druki z uchwałami trydenckimi i synodalnymi rozchodziły się tak powszechnie, by docierały do każdej parafii. Trudno zresztą spodziewać się częstej lektury owych suchych kanonów, ani ciekawej, ani potrzebnej na bieżąco tak, jak wertowanie zbiorów kazań ³. O wiele ważniejsze od czytania było spotykanie się z praktyką władz diecezjalnych.

Zaczęło się od wizytacji prowadzonych w diecezji krakowskiej na szerszą skalę u schyłku XVI w. i początku następnego stulecia, zaś w głąb wieku XVII aż do połowy XVIII — z większym zwracaniem uwagi na beneficjum, pobożne legaty, inwentarz kościelny i w ogóle stronę materialną, niż na osoby duchownych, wiernych i duszpasterstwo. Wizytator — kontroler zjeżdżający do proboszcza z kilku ludźmi, by sprawdzić, ocenić, ująć w ewidencję, pochwalić, a częściej upomnieć z autopsji lub po zasięgnięciu opinii — nie był najodpowiedniejszym porte-parole ducha odnowy.

Z akt wizytacyjnych korzystało wielu historyków, niektórzy osobno podnosili ich walory, brak jednak szerszych studiów źródłoznawczych ⁴. Jeśli nawet większość protokołów oddaje faktyczny stan rzeczy (w poszczególnych przepadkach łatwo przecież zauważyć przesadne pochwały, pobłażliwość lub zbyt ostre nagany w stosunku do opisanej sytuacji)⁵, to wszak bez osobnego studium nad zasadami doboru personelu wizytującego, funkcjonującymi wśród duchownych normami obyczajowymi dotyczącymi przekupstwa w całej gamie jego form, powodów zaniechania skrutynium z wiernymi itd. — korzystanie z owych źródeł wymaga uwzględnienia poprawki na powyższe okoliczności ⁶.

Wizytator przybywał rzadko, a był w stanie sprawdzić bardziej ilościową i formalną stronę życia i działalności kleru, niż ocenić jego pozytywne walory: czy są kazania, a nie jakie są, czy wierni przystępują do sakramentów, a nie z jakim usposobieniem, czy ksiądz nie popełnia dostrzegalnych wykroczeń, a nie co jest wart, itp. Aktywizacja dziekanów i ożywienie kongregacji dekanalnych w 1 połowie XVII w. przerzuciło na półtora wieku część bezpośredniej odpowiedzialności za dozór, monitowanie, a w drobniejszych sprawach także karanie duchowieństwa, czyli podstawowe formy aktywności władz kościelnych w potrydenckiej formacji kleru — na czynniki lokalne.

Dziekan był jednym z proboszczów, a pozostali, zebrani na kongregacji, tworzyli pewne forum, na którym dyskutowano teologiczno-prawne kazusy, oceniano postępowanie konfratrów, rozstrzygano spory, wybierano wicedziekana czy notariusza, który często otrzymywał potem biskupią nominację na dziekana. Te okruchy samorządności integrowały duchowieństwo okoliczne, a celebrowanie owych zebrań z przestrzeganiem zasad procedencji przewielebnych plebanów i wielebnych wikariuszy, ze spisywaniem uchwał niby laudów sejmikowych, idealizowaniem dobrych tradycji dekanatu — służyły zaznaczeniu różnic prestiżowych, a z powiatowymi wzorcami szlacheckimi łączył je nadto ów partykularyzm dekanalny ⁷.

Można tu dopatrzyć się, przy rozległości diecezji i warunkach komunikacji, analogii z licznymi układami społeczno-przestrzennymi ⁸. Jednocześnie stwarzało to nowe jakości: dziekan—konfrater w miejsce pojawiającego się coraz rzadziej przedstawiciela biskupa, jakim była poważna persona wizytującego prałata, stanowił uosobienie swojskości, najbliższej, lokalnej wykładni prawa i obowiązku. Był tu pierwszą instancją dla kondekanalnych, podobnie jak oni sami — praktycznie i ostatnią — dla wiernych. Zwykłe duchowieństwo parafialne decydowało nie tylko o tempie realizacji potrydenckich reform, ale i o ich kształcie, o wiele bardziej niż ci, którzy tych księży napominali, sprawdzali i karali, a niekiedy i zachęcali.

Podstawowa styczność społeczna miała charakter lokalny; tu, na miejscu rozmierzano dystanse i prestiż oraz dzielono role. Skłania to tym bardziej do zajmowania się układem pleban — wikariusz, a także socjo-kulturowymi implikacjami tegoż. Wszak to nie tyle diecezja dzieliła się na ileś parafii, ile one tworzyły ów archipelag o przypadkowych często granicach, rządzony przez jednego ordynariusza, a i to z reguły nie osobiście. Oznacza to zarówno sytuacje rzeczowe w postaci prawno-gospodarczej autarkii każdego beneficjum, jak i związane z tym stany świadomości. W tak zmienionej, dla uzupełnienia a nie wyłączności, a jakże realnej optyce, nieco inaczej zaprezentują się zjawiska i procesy oglądane przedtem w makrostrukturach i kratownicach tabel oraz zestawień statystycznych, gdzie mało bywa miejsca dla żywych jednostek. Wzięcie pod uwagę tradycyjnej zasiedziałości ustalonych form życia, jego obyczaju i ról społecznych w partykularzach agrarnych przeważnie społeczności, ułatwia sprawiedliwszą ocenę stopnia faktycznej realizacji trydenckich postanowień.

Zewnętrzne podporządkowanie się tym z dala dochodzącym i lokalnie przykrojonym wymaganiom, łatwiej zauważalne tak dla współczesnych, jak historyków, nie jest przecież równoznaczne ze zmianą ducha. Administracyjno-penalny charakter reformy nie rokował szybkiej, a tym bardziej dogłębnej przemiany postaw, zaś ostrość stosowanych remediów, prawie wyłącznie karnych, sprzyjała nie interioryzacji motywów, lecz zwykle przy wzmaganiu zewnętrznego dozoru i zagrożeń także kamuflażom i ukrywaniu zła, nie zaś tylko przekształcaniu charakterów.

Najbardziej podstawowym był fakt, że księdzem zostawało się dożywotnio, tylko profesjonalnie i tylko w celibacie. Powodowało to zamkniętą sytuację życiową, wyznaczało granice wszelkim reformom, zaś niedostatki formacji przed święceniami i średnio niski stopień refleksji w decydowaniu się na kapłaństwo, będące wszak jednocześnie awansem społecznym, stwarzały niejeden układ błędnego koła i niejedną sytuację dramatyczną.

dalej >>

¹ Por. J. Topolski, Rozumienie historii, Warszawa 1978, s. 51 n, 58.

² Zob. G. Alberigo, Nowe poglądy na Sobór Trydencki, „Concilium”, 1 (1965/66, Poznań 1968), s. 536, 541.

³ Por. J. Kracik, Biblioteki parafialne a prywatne księgozbiory duchowieństwa. Dekanat Nowa Góra w XVII—XVIII wieku, ABMK, 32 (1976), s. 257, 261, 267 n.

⁴ Por. S. Litak, Akta wizytacyjne parafii z XVI—XVIII w. jako źródła historyczne, „Zeszyty Naukowe KUL”, 5 (1962), nr 3, s. 41—58; tenże, W sprawie publikowania i rejestracji akt wizytacyjnych kościołów i parafii, ABMK, 14 (1967), s. 133—149; H.E. Wyczawski, Wprowadzenie do studiów w archiwach kościelnych, Warszawa 1956, passim; W. Kowalski, Znaczenie archiwów parafialnych w badaniach nad dziejami przedrozbiorowymi, ABMK, 75 (2001), s. 19—52.

⁵ Te znoszą się w pewnym przynajmniej zakresie i uprawniają do wyciągania statystycznych wniosków, zwłaszcza dla większych obszarów i przy kilku wizytacjach.

⁶ Dla porównania warto wspomnieć mediewistów, często traktujących dokument niemal jak bibliści swoje teksty w epoce sprzed Formgeschichte. Pełniejsze badania okoliczności i celów powstawania obaliło niejedno ustalenie dyplomatyki. — S. Kuraś, Przywileje prawa niemieckiego miast i wsi małopolskich XIV—XV wieku, Wrocław 1971, passim.

⁷ Zob. J. Kracik, Najstarsze akta kongregacji dekanalnych w Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie, ABMK, 29 (1974), s. 267—270.

⁸ Por. J. Maciszewski, Społeczeństwo, w: Polska XVII wieku. Państwo — społeczeństwo — kultura, pod red. J. Tazbira, Warszawa 1969, s. 120.

opr. ab/ab

« ‹ 1 › »

oceń artykuł