Zakony w Diecezji Wileńskiej w latach 1803-1890

Diecezja wileńska mimo utworzenia metropolii mohylewskiej, co oznaczało dla niej utratę rozległych obszarów zarówno na rzecz samej archidiecezji mohylewskiej jak i diecezji mińskiej, nadal obejmowała bardzo rozległe terytorium, na którym utworzono 18 powiatów. W 1803 roku diecezja miała 306 parafii obsługiwanych przez 616 kapłanów diecezjalnych. Podstawy materialne ich działalności gwarantowało uposażenie w postaci funduszy ziemskich z 24 306 włościanami (licząc tylko mężczyzn) i fundusze gotówkowe — 435 934 rubli. Liczbę wiernych obliczono na 789 864 dusz.

W granicach tejże diecezji pracują równocześnie zakony męskie i żeńskie. Zakonów męskich będzie 18 (tabela 1.). Obecność zakonów jest bardzo zauważalna i to na wielu płaszczyznach. Kapłanów zakonnych będzie 717, czyli więcej niż diecezjalnych. Podobnie kleryków zakonnych (nie licząc 85 nowicjuszy) będzie 174 w porównaniu z 57 diecezjalnymi.

Tabela 1. Zakony męskie w diecezji wileńskiej w 1803 r.

Na każdego kapłana diecezjalnego statystyczne przypadało niemal dwu zakonników, których globalna liczba wyniesie 1185 osób. Z tej liczby ponad 68 % (tabela 2.) przypadnie na pięć najliczniejszych zakonów — są to dominikanie (269 osób), bernardyni (238 osób), franciszkanie konwentualni (136), karmelici trzewiczkowi (90) i misjonarze (74). Pozostałych 378 osób należy do 13 zakonów.

Tabela 2. Najliczniejsze zakony męskie

Innym faktem uderzającym w analizie statystycznej — (tabela 3.) — to znaczna koncentracja zakonów męskich w samym Wilnie, gdzie przebywa ponad 30% stanu osobowego klasztorów.

Tabela 3. Stan osobowy męskich klasztorów w Wilnie

Obecność zakonów żeńskich w diecezji wileńskiej w omawianym czasie trzeba uznać za znacznie słabszą (tabela 4.). Spotykamy tu tylko osiem zakonów, posiadających 18 klasztorów i liczących 322 siostry. Z tej liczby ponad 30% — bo 111 osób — to bernardynki; drugie miejsce co do liczebności — 68 zakonnic — zajmują benedyktynki. Z ogólnej liczby sióstr zakonnych (322) niemal 46% mieszka w Wilnie.

Tabela 4. Zgromadzenia żeńskie

Klasztory zarówno męskie jak i żeńskie — zakładane w XVI i XVII wieku na terenie diecezji wileńskiej należały do najbardziej zamożnych. Ich fundatorzy, szukając nie tylko chwały Bożej, ale i poklasku współczesnych, uposażali je z reguły zbyt hojnie. Z reguły przesadne bogactwo stanie się powodem wielu zagrożeń dla samego powołania zakonów oraz zazdrości wielu środowisk i instytucji.

Do najzamożniejszych klasztorów w diecezji wileńskiej (tabela 5.) w omawianym czasie, należy przede wszystkim fundacja kartuska w Berezie — rok 1648 — będąca dziełem Kazimierza Leona Sapiehy podkanclerza Litewskiego. „Na sześć mil w promieniu, wszystkie dobra okalające Berezę, lasy i rzeki, odda Sapieha zakonnikom”². Według cytowanego autora dochody klasztoru były tak wielkie, że po pokryciu wszystkich wydatków, pozostawało jeszcze co roku 400 000 zł. polskich. Pozwoliło to T. Kościuszce na przejęcie 1 000 000 zł. na cele wojskowe w okresie insurekcji³.

Tabela 5. Uposażenie zakonów męskich

Jeszcze w 1803 roku klasztor posiadał 1 395 funduszowych dusz męskich. Niestety z powodu znacznego rozprężenia dyscypliny zakonnej biskup B. Kłągiewicz był zmuszony skasować klasztor (w 1831 r.)

Znacznie uboższym — bo mającym 685 męskich dusz funduszowych — był wileński klasztor misjonarzy, ufundowany i uposażony w 1695 r. przez Teofila Platera, wojewodę inflanckiego.⁴

Swą zamożnością niewiele od misjonarzy wileńskich różnili się wileńscy kanonicy laterańscy — 634 męskich dusz funduszowych — i ich słonimscy współbracia — 643 włościan funduszowych. Pierwszy klasztor ufundował i uposażył w 1668 r. Michał Kazimierz Pac, hetman Wielkiego Księstwa Litewskiego, nadając im znaczne dobra w powiecie brasławskim⁵. Drugi — słonimski klasztor — ufundował w 1650 roku Jan Stanisław Sapieha, marszałek Wielkiego Księstwa Litewskiego, a uposażył go wspólnie ze swym bratem Leonem Sapiehą, przekazując na te cele posiadłości ziemskie w nowogródzkim powiecie.⁶

Wspólnoty dominikańskie nie należały do najbogatszych, ale trudno także je nazwać ubogimi. Najzamożniejszą z nich była — wileńska przy kościele Św. Ducha ufundowana przez Aleksandra Wielkiego Księcia Litewskiego około 1501 r.⁷ W 1803 r. posiadała ona 476 dusz męskich, utrzymując zakonny dom studiów, kościół i klasztor z 47 zakonnikami.

Wśród klasztorów żeńskich niewątpliwie najzamożniejsze były wileńskie bernardynki przy kościele św. Michała i benedyktynki wileńskie przy kościele św. Katarzyny (por. tabela 4.). Pierwszy z nich ufundował Leon Sapieha w 1594 r., darując mu kilka wiosek — Izabelin, Franopol, Zabołocie, — w guberni witebskiej, Raduń — w guberni mińskiej, Kiena — w guberni wileńskiej oraz miasto Lepel. W 1803 r. klasztor ten posiadał aż 3 487 dusz męskich. E. Tyszkiewicz⁸ mówi o 3 629 mężczyznach i 3 241 kobiet w majątkach wileńskich bernardynek. Natomiast wileńskie benedyktynki w 1803 r. posiadały 1 366 męskich dusz funduszowych, w dobrach otrzymanych zarówno drogą posagu wnoszonego do majątku wspólnoty przez nowicjuszki (zwłaszcza Sybilla i Anna z Paców), jak przez dobroczyńców — Mikołaja i Katarzynę Horodyskich.⁹

Uposażenie klasztorów miało służyć różnym celom, ale przede wszystkim utrzymaniu samych zabudowań — kościołów, klasztorów, i ich mieszkańców, a także instytucji oświatowych i charytatywnych.

Tabela 4 i tabela 6 przybliżają nam częściowo rolę społeczną klasztorów. Klasztory męskie — w liczbie 105 placówek — prowadziły 53 parafie, pozostałe posiadały kościoły filialne. Z reguły parafie prowadzili kanonicy od pokuty (przy wszystkich 15 klasztorach), dominikanie mieli 11 parafii, a franciszkanie konwentualni 9. Parafialne duszpasterstwo w diecezji wileńskiej w 14% pozostawało w gestii zakonów (116 956 wiernych na 789 864 osób). Personel zakonny tradycyjnie był zatrudniony w pracy kaznodziejskiej i rekolekcyjnej, ale dane statystyczne rejestrują tylko zdawkowe informacje. Sporo wysiłku finansowego i osobowego przeznaczano na pracę wychowawczą. Klasztory wychowały 259 kleryków i nowicjuszy, a diecezja 57 kleryków. Ponadto ich fundusze były obciążone utrzymaniem 518 uczniów i 571 ubogich.

Tabela 6. Rola społeczna klasztorów.

Informacje dotyczące roli społecznej klasztorów żeńskich nie są pełne ani przejrzyste. Wiadomo, że benedyktynki i bernardynki sporo uwagi poświęcały pracy wychowawczej. Posiadane dane statystyczne milczą jednak na ten temat; prawdopodobnie dlatego, że zadania te nie wynikały z obowiązków funduszowych. Te same źródła archiwalne informują, że siostry szarytki utrzymują w Szczuczynie 10 uczniów i 3 ubogich. Pewne akcje w tej dziedzinie podejmowały także mariawitki i wizytki wileńskie. Najbardziej dynamiczną pracę charytatywną prowadziły przede wszystkim szarytki wileńskie. Przy zakładzie im. Dzieciątka Jezus w 1803 zapewniały opiekę 127 sierotom, przy drugim klasztorze skupiało się 184 biednych, a przy szpitalu św. Filipa i Jakuba 248 ubogich. Jednak status prawny tych trzech placówek wymagałby dokładniejszego wyjaśnienia. Akcję charytatywną prowadzili rochici w Kownie udzielając pomocy 12 sierotom i 38 ubogim, oraz bonifratrzy w czterech klasztorach opiekując 70 ubogimi.

Czas powstania dokumentu archiwalnego przygotowanego przez Kurię Wileńską dla petersburskiego Kolegium Rzymskokatolickiego — rok 1803 — pozwala nam stwierdzić, że trzeci rozbiór jeszcze nie naruszył struktur zakonnych. Dopiero lata trzydzieste, a szczególnie rok 1832, przyniesie z sobą brutalną politykę antyzakonną, która zmierzać będzie do zupełnej likwidacji klasztorów. W całym cesarstwie w 1832 roku skasowano 191 klasztory. Proces analogicznych kasat w diecezji wileńskiej doskonale ukazują zachowane archiwa wileńskie¹⁰ i petersburskie.¹¹ Przytoczone powyżej dane uświadomiły nam, że w 1803 w diecezji wileńskiej istniało 105 klasztorów męskich i 18 żeńskich, razem 123. Co działo się z nimi w następnych latach (uwzględnimy granice diecezji z 1803 roku)ż W roku 1840 z pierwotnego stanu pozostały tylko 63 klasztory, i w następnych latach liczba ta stale się kurczy (por. tab. 7.).

Po roku 1890 ze wszystkich 123 klasztorów diecezji wileńskiej zachowało się tylko cztery klasztoryć 1) w Wilnie — benedyktynek, 2) w Grodnie — franciszkanów, 3) w Grodnie — brygidek i w 4) w Słonimie — bernardynek. Natomiast w całej Rosji, bez Królestwa Polskiego — zachowano 9 klasztorów (cztery męskie i pięć żeńskich). Jednak z reguły były to domy dla znacznie podstarzałych już osób zakonnych. Po ukazie tolerancyjnym z 1905 roku, na wokandę III Dumy przygotowano odpowiedni projekt ustawy mającej umożliwić Kościołowi swobodne zakładanie klasztorów.¹² Do jej uchwalenia nigdy jednak nie doszło. Losy klasztorów w diecezji wileńskiej obrazują zjawisko typowe dla Rosji XIX w. Raporty wileńskich generał-gubernatorów pokazują dowodnie, że rosyjskie elity polityczne zmierzają do pełnej integracji i asymilacji kulturowej anektowanych ziem Pierwszej Rzeczypospolitej w organizm imperium rosyjskiego. Duchowieństwo, zwłaszcza zakonne, było główną przeszkodą na tej drodze, stąd kasaty bazylianów, a potem pozostałych zakonów, a także parafii i dwu diecezji. Metody i efekty tej polityki — przedmiot osobnych badań.