Testamenty św. Franciszka i św. Klary. Studium teologiczno-duchowe

Marek Sykuła OFMConv

Testamenty św. Franciszka i św. Klary. Studium teologiczno-duchowe

stron: 368
format 170x245 mm
ISBN 978-83-7485-118-3

Najnowsze tłumaczenie testamentów św. Franciszka i św. Klary opatrzone komentarzem teologiczno-duchowym jednego z najwybitniejszych młodych badaczy duchowości franciszkańskiej. Autor charakteryzuje obydwa testamenty omawiając każdy osobno: jego tytuł, czas i okoliczności powstania oraz autentyczność i istotne elementy charyzmatu zakonów franciszkańskich. Omawia kwestie pokrewieństwa obydwu tekstów w zakresie języka, teologii i duchowości. Wskazuje które elementy nauczania Franciszka przejmuje Klara, a które pomija, bądź twórczo rozwija i dostosowuje. Które elementy są wspólne, a które rozbieżne bądź przeciwstawne? W jaki sposób dokumenty, adresowane odpowiednio do Ordo Minorum oraz Sorores Minores, prezentują istotne elementy charyzmatu obu zakonów? Czego w oparciu o nie można się dowiedzieć o ich autorach? Czy rzucają one światło na naturę wzajemnej relacji obojga Świętych?

Sobór Watykański II, formułując w dekrecie Perfectae caritatis zasady renovata accomodatio, wskazał osobom konsekrowanym na potrzebę podejmowania dwóch komplementarnych działań: ustawicznego powracania do pierwotnego ducha ożywiającego [ich] instytuty oraz dostosowywania się do zmiennych realiów danej epoki. Nakłada to na zakony i zgromadzenia obowiązek „twórczej wierności”, która ma się wyrażać między innymi w wysiłku rozeznawania i zachowywania ducha i właściwych zamiarów Założycieli, stanowiących dziedziczną własność każdego instytutu, jak też czytelnego transponowania ich na język współczesności. Im pełniej poszczególne instytuty będą żyć własnym otrzymanym od Ducha Świętego charyzmatem, tym większym staną się darem dla wspólnoty Kościoła.

Powyższe wskazania stanowią ważny i aktualny drogowskaz dla każdego instytutu. Podejmuje je również rozsiana po całym świecie liczna rodzina franciszkańska. Szczególnie mobilizującym motywem w procesie ukierunkowania ad fontes i ku accomodatio stały się dla niej przypadające na ostatnie dziesięciolecia doniosłe jubileusze oraz rocznice: 750-lecie zatwierdzenia Reguły Braci Mniejszych (29.11.1973), śmierci Franciszka (3.10.1976) i jego kanonizacji (16.07.1978), 800-lecie urodzin Świętego (1981), 750-lecie przybycia franciszkanów do Polski (1986), 800-lecie urodzin Klary (1993), 750-lecie zatwierdzenia jej Reguły (10.08.2003) oraz śmierci (11.08.2003) i kanonizacji Świętej (15.08.2005), także przeżywany obecnie jubileusz 800-lecia początków charyzmatu minoryckiego (2006-2009).

W ogłoszonych przy tych okazjach oficjalnych dokumentach kościelnych i zakonnych powraca zaproszenie, by duchowi spadkobiercy charyzmatu franciszkańsko-klariańskiego – wpatrując się w życiodajne „ziarno” początków, które na przestrzeni wieków rozrosło się w wielkie, przynoszące owoce „drzewo” – starali się go głębiej poznawać i żyć jego duchem.

Ważnej odpowiedzi na to wezwanie udzielało i wciąż udziela szeroko pojęte minoryckie środowisko naukowe, podejmujące od ponad stu lat systematyczny wysiłek zgłębiania bogatego dziedzictwa pierwotnego franciszkanizmu i klarianizmu. Ożywiona dyskusja badawcza, przeżywająca swe apogeum w okresie międzywojennym oraz w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX w., przyczyniła się m.in. do stworzenia kilku liczących się centrów badawczych i wielu ośrodków dydaktycznych na poziomie uniwersyteckim, wypracowania krytycznych edycji większości wczesnych źródeł, powstania szeregu wyspecjalizowanych czasopism, ogromnej liczby rzetelnych i odkrywczych rozpraw naukowych, jak też publikacji popularno-naukowych i popularnych, sympozjów i różnego rodzaju spotkań, obfitujących w twórczą wymianę myśli i promowanie duchowości franciszkańsko-klariańskiej.

Franciszkańskie środowisko również w Polsce przejawia żywotne zainteresowanie systematycznym zgłębianiem własnych początków, jakkolwiek jego dorobek jest dużo skromniejszy od tego, który znajdziemy we Włoszech, Francji czy Niemczech. Od końca lat osiemdziesiątych można już mówić o wyraźnym ożywieniu studiów nad franciszkanizmem i klarianizmem: powstało wiele ważnych inicjatyw, ukazało się szereg wartościowych opracowań wprowadzających polskiego czytelnika w minorycki dorobek naukowy (w formie tłumaczeń lub oryginalnych studiów). Rodzina seraficka w Polsce wydaje się jednak być silnie zaangażowana w konkretne dzieła duszpasterskie i misyjne, nie pozostawiając wiele miejsca na twórczą refleksję naukową. Ponadto, w „globalnej wiosce” świata wielu twórczych badaczy franciszkańskich włącza się w różne międzynarodowe projekty, co wiąże się z ich stałym przebywaniem poza granicami kraju. Z tego, i wielu innych powodów, powolnie tworzy się w Polsce skonsolidowane środowisko, zdolne do podjęcia naukowej systematycznej wymiany myśli oraz konfrontacji idei, a także, na miarę posiadanego potencjału, do znaczącego oddziaływania duchowości minoryckiej w tej części Europy.

Niniejsze studium stanowi swoisty dług wdzięczności, jaki autor pragnie spłacać względem macierzystego środowiska franciszkańskiego, które go ukształtowało i nadal wpływa na jego formację. Jest też próbą włączenia się – na zasadzie „sztafety pokoleń” – w kontynuację oraz pomnażanie dorobku naukowego i duchowego starszego pokolenia franciszkańskiego.

Temat pracy wiąże się z postaciami dwojga trzynastowiecznych zakonodawców, których wpływ na życie, teologię oraz duchowość Kościoła zachodniego jest niewątpliwy i przemożny: św. Franciszka z Asyżu oraz św. Klary z Asyżu. W sensie ścisłym dotyczy dwóch tekstów, uważanych za szczególnie istotne dla doświadczenia duchowego obojga Asyżan i będących ich testamentami duchowymi. W wielowiekowej tradycji minoryckiej zwykło się określać je nazwami Testamentum sancti Francisci (dalej skrót: Test) i Testamentum sanctae Clarae (dalej skrót: TestCl). Należy zaznaczyć, iż w świetle zachowanych trzynasto- i czternastowiecznych źródeł zakres ostatniej woli Serafickiego Ojca nie ogranicza się wyłącznie do Test, lecz obejmuje również dwa inne dokumenty uznawane za bezsprzecznie autentyczne: Testamentum Senis factum (TestSen) i Ultima voluntas sanctae Clarae scripta (UltVol). Wspomniane teksty będą traktowane jako integralna część „korpusu” testamentu Świętego. Oznacza to, że nawet gdy mowa będzie wyłącznie o Test, domyślnie należy uwzględniać również TestSen i UltVol (chyba, że zostanie to wyraźnie rozgraniczone).

Testamenty Franciszka i Klary pomimo stosunkowo niewielkiej objętości (Test ma zaledwie 41 wersetów; TestSen – 5; UltVol – 2; TestCl – 79) posiadają wyjątkowe znaczenie, gdyż wieńczą i podsumowują całą duchową drogę obojga Świętych. W nich, niczym w soczewkach, ogniskuje się ich gromadzone przez lata doświadczenie wiary, a także nadzieje i obawy związane z przyszłością powstałych wokół nich wspólnot. Zasługują na szczególną uwagę także dlatego, iż są najbardziej osobistymi pismami Biedaczyny i jego „Roślinki”. W żadnym innym tekście nie wypowiadają się tak szeroko na swój temat.

Zakres prowadzonych w pracy badań nie ogranicza się wyłącznie do Test i TestCl, gdyż dopiero konfrontacja obu tych tekstów z innymi źródłami (tzn. pozostałymi ich pismami, najstarszymi im poświęconymi hagiografiami i in.) daje miarodajny i obiektywizujący wgląd w doświadczenie duchowe obojga Świętych zawarte w ich Testamentach.

W przeszłości niejednokrotnie były prowadzone studia nad obydwoma dokumentami. W ostatnim stuleciu zwłaszcza Test doczekał się kilku cennych monograficznych opracowań. TestCl, choć stał się przedmiotem wnikliwszych badań dopiero w ostatnich trzydziestu latach, posiada już pierwsze godne zauważenia komentarze. Jednakże w całej literaturze franciszkańsko-klariańskiej nie znajdujemy prób integralnego zestawienia ze sobą obu pism. Nie ma też artykułów, które choćby w węższym zakresie podejmowały wprost to zagadnienie. Dla powyższych racji ten właśnie obszar badawczy został obrany za przedmiot niniejszego opracowania.

Celem książki będzie nie tylko zestawienie Test i TestCl w poszukiwaniu zachodzących pomiędzy nimi relacji, ale też próba sformułowania wynikających stąd wniosków o charakterze teologiczno-duchowym, tzn. odnoszących się do teologii oraz życia duchowego. Oba wymiary – teologiczny i duchowy – zostaną potraktowane w sposób łączny.

Test i TestCl nie są tekstami powstałymi w tym samym czasie. Dzieli je przestrzeń około 20-27 lat. Dla zachowania tego układu chronologicznego, z uwzględnieniem faktu, iż TestCl jest zależny od Test i w dużej mierze niewątpliwie na nim wzoruje się, wspomniane pisma nie będą traktowane na zasadzie „równorzędności”, lecz z podkreśleniem tego pierwszeństwa i „zależności”.

Praca podejmie próbę odpowiedzi na następujące kwestie: czy Test i TestCl są tekstami między którymi zachodzi pokrewieństwo w zakresie języka, teologii i duchowości? A jeśli tak, to na ile TestCl podąża wiernie za Test? Które elementy nauczania Franciszka przejmuje Klara, a które pomija; „powiela” je czy też twórczo rozwija myśli i dostosowuje? Które elementy są wspólne, a które rozbieżne bądź przeciwstawne? W jaki sposób dokumenty, adresowane odpowiednio do Ordo Minorum oraz Sorores Minores, prezentują istotne elementy charyzmatu obu zakonów? Czego w oparciu o nie można się dowiedzieć o ich autorach? Czy rzucają one światło na naturę wzajemnej relacji obojga Świętych?

W dalszych poszukiwaniach należy rozważyć, czy z uwagi na diametralnie odmienne realia życia, w których powstały oba utwory – wędrowne, apostolsko-misyjne, pozbawione stałych miejsc pobytu Braci Mniejszych oraz kontemplacyjne, ograniczone do jednego miejsca Ubogich Sióstr – jest w ogóle możliwe stworzenie syntezy z przesłania zawartego w obu pismach? Inna grupa pytań dotyczy kwestii, czy oba dokumenty, powstałe w epoce pod wieloma względami odmiennej od obecnej, mogą być twórczą inspiracją dla współczesnych franciszkanów i klarysek? Jeśli tak, to które elementy ich nauczania okazują się dziś szczególnie aktualne i godne podkreślenia? W jakiej mierze zawarte w Test i TestCl odpowiedzi na dylematy minorytów epoki średniowiecza mogą rzucać ewangeliczne światło na dylematy minorytów epoki postindustrialnej?

Tak ujęty problem badawczy i jego szczegółowe kwestie mogą przynieść szereg interesujących odpowiedzi dotyczących relacji zachodzącej między Test a TestCl, jak też ich uniwersalnego i ponadczasowego przesłania.

W podejmowanych badaniach zostanie zastosowana metoda analityczno-syntetyczna. Wychodzi ona od analizy, która umożliwi gruntowne prześledzenie zawartości omawianych tekstów, by następnie w oparciu o zgromadzone dane budować bardziej ogólne wnioski i tworzyć syntezę końcową. Zastosowanie w tej kolejności poszczególnych czynności badawczych pozwoli wydobyć możliwie pełną zawartość treściową Test i TestCl, jak też wyprowadzić z obu pism rzetelne konkluzje. W zamierzeniu autora niniejsze studium nie kończy definitywnie badań tego obszaru. Intencją jest raczej „otwartość” własna i przyszłych badaczy na aktualność przesłań obecnych w historii sprzed siedmiu wieków, aby odczytane tak średniowieczne „wczoraj” zaowocowało w aggiornamento franciszkańskiego charyzmatu.

Na strukturę całej pracy składa się w sumie pięć rozdziałów. Pierwszy będzie szerokim wprowadzeniem do całego korpusu studium, znajdą się tu najważniejsze informacje dotyczące Test i TestCl, niezbędne do właściwego ich odczytywania (tj. kwestia nazwy, autentyczności, sposobu i okoliczności powstania, historii ich przekazu, recepcji w historii własnych rodzin zakonnych, a także kwestie hermeneutyczne związane z nierozstrzygniętymi kwestiami, czytaniem w kontekście innych pism, formacji duchowej obojga autorów, itp.). Tutaj zostaną również zawarte szczegółowe informacje odnoszące się do edycji krytycznych Testamentów oraz tłumaczeń wykorzystanych w pracy. Rozdziały drugi i trzeci przedstawią rozbudowaną analizę Test i TestCl, obejmującą najpierw strukturę wewnętrzną każdego z pism i najbardziej typowe sposoby ich dzielenia. Następnie zostanie podjęte szczegółowe opracowanie ich treści dokonywane z uwzględnieniem innych pism oraz najstarszych hagiografii obojga Świętych. Zawartość czwartego rozdziału odnosi się do analizy filologiczno-porównawczej Test i TestCl, jak też kwestii określenia ich gatunku literackiego, stylu i języka. Ostatni, piąty rozdział będzie próbą wydobycia z obu Testamentów spójnego przesłania o charakterze teologicznoduchowym, ograniczonego do trzech aspektów: prymatu Boga, apologii charyzmatu rodziny zakonnej oraz świadectwa osobistych przeżyć.

Jan Paweł II podczas wizyty u klarysek w Asyżu, 12.03.1982 roku powiedział m. in.: Naprawdę trudno jest rozłączyć te dwa imiona: Franciszka i Klarę. Te dwa zjawiska: Franciszka i Klarę. Te dwie legendy: Franciszka i Klarę (…) Konieczne jest ponowne odkrycie legendy Franciszka i Klary.

Wypada żywić nadzieję, że prezentowana praca choć w niewielkim stopniu przyczyni się do pełniejszego włączenia Test i TestCl w krwioobieg życia duchowego współczesnej rodziny serafickiej, pomagając w odkrywaniu wciąż żywej legendy obojga Świętych.

Sykuła Marek OFMConv
Ur. 1966 r.,w 1985 roku wstąpił do Zakonu Braci Mniejscych Konwentualnych (franciszkanów), w 1992 r. wyświęcony na prezbitera. Odbył studia filozoficzno-teologiczne w Łodzi (1986-92), studia z teologii duchowości na Papieskim Ateneum "Antonianum" w Rzymie (1994-97) oraz na KUL-u (2005-08) zwieńczone doktoratem (2008). Ojciec duchowny w WSD Franciszkanów w Łodzi (1998-2005, i ponownie od 2008 r.) oraz wykłądowca duchowości franciszkańskiej (od 1998 r.). Autor kilkunastu atykułów oraz kilkudziesięciu opracowań z zakresu franciszkanizmu.

opr. aś/aś