Dziadek marran św. Teresy z Avila

Teresa Sánchez de Cepeda y Ahumada urodziła się w Avili w 1515 r. Rodzina jej ojca pochodziła z Toledo, a jej dziadek Juan Sánchez był bogatym kupcem tkanin wełnianych i jedwabnych, urodzonym w rodzinie conversos (czyli nawróconej z judaizmu na wiarę katolicką), który przeniósł się z Toledo do Avili na początku XVI w. Zamożność rodzinnego domu Teresy w Avili świadczy o tym, że rodzina zachowała swój poprzedni status ekonomiczny i społeczny. W 1485 r. Juan Sánchez został postawiony przed sądem przez toledańską Inkwizycję za potajemne wyznawanie judaizmu i skazany na noszenie w procesji przez sześć tygodni sambenita, żółtego stroju skazanych przez Inkwizycję. Sambenito został następnie, jak było w zwyczaju, wywieszony w katedrze na wieczny znak hańby.

Juan Sánchez starał się jednak usunąć tę plamę, która trwale naznaczyła jego ród, nabywając certyfikat zaświadczający jego limpieza de sangre i przenosząc się do Avili, by ten epizod poszedł w zapomnienie. I udało mu się to, zważywszy, że nikt z jego rodziny nie został więcej postawiony przed sądem przez Inkwizycję, hiszpańską instytucję, która niełatwo wypuszczała z rąk ludzi, którzy zostali poddani jej jurysdykcji, ani ich potomków.

Zarówno Toledo, jak i Avila aż do r. 1492, daty wygnania Żydów z Hiszpanii, były zamieszkane przez licznych wyznawców judaizmu i konwertytów. W Avili w XIV w. liczba ludności żydowskiej stanowiła prawie 30% ogółu mieszkańców. Przemoc i fala nawróceń, jaka miała miejsce pod koniec XIV w. i w początkach XV w., spowodowały rozpad wspólnot żydowskich osiadłych na terytorium kraju, zarówno w Aragonii, jak i w Kastylii, i wywołały wielką liczbę nawróceń, mniej lub bardziej wymuszanych. Integrację konwertytów w hiszpańskim społeczeństwie, bardzo powszechną, zablokowały w połowie XV w. przepisy o limpieza de sangre, normy wprowadzone po raz pierwszy właśnie w Toledo w 1449 r., które zabraniały , czyli conversos i ich potomkom, wstępowania na uniwersytety, do zakonów, do wojska i do bractw. Był to koniec integracji konwertytów, a zakaz podzielił hiszpańskie społeczeństwo na i chrześcijan, poddając ortodoksję tych ostatnich stałej kontroli Inkwizycji.

Juan Sánchez, dziadek Teresy, nie był jednak tylko konwertytą, czyli potomkiem nawróconych Żydów. Był też marranem, czyli converso skazanym za powrót do wiary ojców. Było to oskarżenie prawdopodobnie fałszywe, jak wiele innych tego rodzaju, czego dowodzi dalsze życie Juana Sancheza, który wszelkimi siłami dążył do odzyskania swojej wiarygodności «starego chrześcijanina», lecz wystarczające, by okryć hańbą jego samego i potomków. Stąd więc przeprowadzka do Avili, zakup fałszywych zaświadczeń o czystości krwi i udana próba wymazania przeszłości. Jego syn Alonso, ojciec Teresy, ożenił się po raz drugi z Beatrice de Ahumada, córką szlacheckiego rodu . Liczni bracia Teresy wyjechali do Ameryki, jak było w zwyczaju wśród potomków conversos. Jej brat Rodrigo zginął tam w boju, toteż Teresa uważała go za męczennika wiary, zaś jej brat Lorenzo został skarbnikiem królewskim w Quito w Peru, a po powrocie do ojczyzny sfinansował klasztor założony przez Teresę w Sewilli.

Plama krwi poszła rzeczywiście w całkowite zapomnienie, skoro dopiero w 1946 r. dokumenty odnalezione w Archiwum w Vallalolid, które później zniknęły tajemniczo aż do lat osiemdziesiątych, udowodniły niezbicie żydowskie pochodzenie świętej. Pozostaje otwarta kwestia, na ile to żydowskie pochodzenie było znane rodzinie i samej Teresie, chociaż badania jej pism wyjawiają raczej, pomimo całkowitego w nich milczenia na ten temat, obecność i brak przesłanek tematycznych i językowych, które pozwalają dopuścić tę świadomość ze strony Teresy. Wiele najnowszych badań podkreśla rolę żydowskiej przynależności w intelektualnym i religijnym rozwoju świętej: od pięknej książki Rosy Rossi i studiów Teófanesa Egida Lopeza, po badania Cristiany Dobner. Temat ten jest już często poruszany w historiografii Teresy.

Chciałabym jednak wspomnieć tu pokrótce o bardziej ogólnej interpretacji silnej obecności conversos w procesie odnowy religijnej hiszpańskiego XVI w., proponowanej przez Yosefa Hayima Yerushalmiego, którego zdaniem napływ conversos do szerszego nurtu hiszpańskiego katolicyzmu odegrał decydującą rolę w odnowie teologicznej i mistycznej, tak jakby dzieci nawróconych Żydów, stając się pierwszorzędnymi wyrazicielami transformacji religijnej, chciały wprowadzić do świata, do którego wchodziły, nietypowe wartości kulturowe i istotne nowości, zawsze jednak w granicach ortodoksji.

opr. mg/mg