Życie i nauczanie Pawła Giustinianiego

Jean Leclercq OSB

Życie i nauczanie Pawła Giustinianiego

Sam na sam z Bogiem. Życie pustelnicze na podstawie doktryny błogosławionego Pawła Giustinianiego

Liczba stron: 226
Oprawa: miękka
Format: 12,5 x 19,5 cm
Wydanie: I, Kraków 2014
ISBN: 978-83-7354-538-0

Błogosławiony Paweł Giustiniani jest jednym z tych mężów Bożych, którzy w okresie włoskiego Odrodzenia, nieustannie głosili prymat życia duchowego nad wszystkimi innymi formami ludzkiej kultury.

Urodził się on w 1476 r. w Wenecji, w rodzinie patrycjuszowskiej. Przez długi okres czasu oddawał się studiom — najpierw w miejscu swego pochodzenia, następnie na Uniwersytecie w Padwie, i wreszcie na wyspie Murano, dokąd się usunął, aby cieszyć się zupełnym spokojem. Jako humanista głęboko przepojony doktryną stoików, wyrzekł się przyjemności cielesnych, aby zwracać się coraz bardziej ku Bogu. Nie zapominając o Senece i Cyceronie, których czytanie było punktem wyjścia jego nawrócenia, karmił swoją duszę czytaniem Pisma Świętego, Ojców Kościoła, średniowiecznych pisarzy monastycznych oraz wielkich scholastyków. W roku 1510, mając trzydzieści cztery lata, wstąpił jako nowicjusz do Eremu Camaldoli. Półtora roku później, ledwie złożył swe śluby,  przyszło mu reformować cały zakon kamedulski. W roku 1520, po dziesięciu latach trosk i wysiłków, opuścił Erem Camaldoli, aby w zupełnym ogołoceniu podjąć życie jeszcze bardziej samotnicze. Wnet dołączyli do niego uczniowie, z którymi założył Towarzystwo Eremitów św. Romualda, które do dziś istnieje pod nazwą Kongregacji Pustelników Kamedułów z Góry Koronnej. Po jego śmierci, która nastąpiła w 1528 roku, jego synowie przypisywali mu zawsze tytuł błogosławionego[1].

Wiele pisał; jego dzieła niemal w całości pozostają niewydane[2]. Zawierają one co do wielu kwestii świadectwo historyczne wielkiej wagi, oryginalną i godną zaufania doktrynę. Lecz w centrum wszystkich zainteresowań błogosławionego Giustinianiego, w punkcie ogniskowym całego jego nauczania, znajdują się jego przekonania na temat życia duchowego, nadające jedność całej jego myśli. Im właśnie, gdy już opowiedzieliśmy o jego życiu[3], wypada się teraz przyjrzeć. Paweł Giustiniani był przede wszystkim mnichem i eremitą: jego doktryna duchowa tłumaczy całe jego dzieło. Odzwierciedla ona jego formację, jest związana z jego życiowymi doświadczeniami, stanowi źródło, z którego czerpie Kongregacja, zawdzięczająca mu swój początek i rozwój. Określając główne problemy jego duchowości, nie zdołamy jej wyczerpująco przedstawić, ale chcemy dać do zrozumienia jej bogactwo.

W pismach Pawła Giustinianiego zawarte są elementy kompletnej doktryny życia pustelniczego. Jako umysł otwarty i o rozległej kulturze, wytrenowany we wszystkich dyscyplinach filozoficznych, literackich i teologicznych, żyjący w epoce wysoko rozwiniętej cywilizacji, Giustiniani umiał zwracać uwagę na szeroką sferę problemów, jakie rodzi organizacja zakonu pustelniczego. Wykształcony na całej tradycji, znał przykłady i teksty zarówno starożytne, jak i średniowieczne[4]. Nie można zaryzykować stwierdzenia, że powiedział wszystko, ale przynajmniej wypowiedział się o wszystkim, naświetlił wszystkie kwestie i wyraził o nich swą opinię. Nie pozostawił jednak po sobie jakiegoś systematycznego wykładu, w którym byłaby przedstawiona jego nauka jako organiczna całość. Jego idee są rozproszone w masie różnego rodzaju tekstów. Pisał bowiem przede wszystkim, aby skupić swą uwagę, wyrazić swą gorliwość lub rozbudzić zapał swoich przyjaciół. Jego listy i „uniesienia duchowe” są zazwyczaj długie i nie mają żadnego planu. Stąd wynika potrzeba — ale i trudność — zebrania tych rozproszonych elementów i skondensowania ich treści. Synteza, której się tu podejmujemy, nie będzie niczym innym, jak tylko mozaiką przetłumaczonych i skróconych cytatów[5].

Jednym z głównych dzieł, z których będziemy czerpać, jest seria Reguł napisanych przez Giustinianiego: pierwsza redakcja z roku 1516, Regula vitae eremiticae[6] (Reguła życia pustelniczego) z roku 1520, i wreszcie Konstytucje z roku 1524 napisane dla Towarzystwa Eremitów św. Romualda[7]. Już w pierwszej redakcji wyrażona została cała esencja myśli Giustinianiego. Przeróbka z roku 1520 jedynie precyzuje i rozwija to, co było już tam zawarte. Ponadto dodaje jeszcze szczegółowy regulamin dotyczący klasztorów, z którymi był połączony Erem w Camaldoli. Instytucja eremicka zyskuje zatem lepszą organizację, ale zasadnicze idee pozostają bez zmian. Konstytucje zaś z roku 1524 są streszczeniem reguły z roku 1520 w sprawach dotyczących eremu i rekluzji. Zachowują, niekiedy z małymi tylko retuszami, jej praktyczne przepisy, lecz z pominięciem towarzyszących im rozważań. Istnieje więc ciągłość pomiędzy tymi następującymi po sobie kolejno regułami. Najbogatszą zawartość posiada niewątpliwie Regula vitae eremiticae. Pozostaje ona pod wpływem dawniejszych źródeł, a niektóre jej rozdziały stanowią jedynie kompilację tekstów zapożyczonych z pism św. Piotra Damianiego, z Konstytucji kamedulskich bł. Rudolfa (1080 i 1085), bł. Marcina (1249-1253) i przeora Gerarda (1278). Ale wszystkie te elementy zaczerpnięte z tradycji zostały przeanalizowane, wybrane i zasymilowane przez Giustinianiego w sposób tak osobisty, że stały się prawdziwie jego własnością i należą do jego nauki.

Nie będzie tu zatem w ogóle konieczne zważanie na chronologię tych tekstów; o ile była ona ważna, gdy chodziło o opisanie życia i dzieła Błogosławionego, o tyle ma drugorzędne znaczenie, gdy chodzi o oddanie jego świadectwa o życiu pustelniczym. Towarzystwo Eremitów św. Romualda stanowiło ostatnią realizację jego ideału pustelniczego, przejęło ono jednak prawie wszystkie elementy doktrynalne i organizacyjne Eremu Camaldoli. To, co Giustiniani o nim powiedział, zwiera już zasadniczą część jego ostatecznej koncepcji[8]. Będziemy tu zawsze pozostawiać na boku coenobia, do których reguła z 1520 roku przywiązuje jeszcze wielką wagę, jak również szczegółowe regulacje życia w pustelniach, które będą przywoływane jedynie wówczas, gdyby wyrażały jakieś ustalone idee.

Sprowadzona w ten sposób do podstawowego zarysu doktryna duchowa Giustinianiego odznacza się, jak się okaże, cudowną spoistością. Myślą centralną, z której cała jego nauka się rozwija i która wciąż się wyłania z różnych jego tekstów, jest pojęcie podstawowe dla każdego życia pustelniczego: „Żyć sam na sam z Bogiem, i żyć dla Boga samego”. Nauczanie Błogosławionego jest w doskonały sposób zrównoważone. Jest ono nie tyle wykładem ascetycznym czy ujęciem psychologicznym życia duchowego, co prawdziwą teologią; nie jest to jednak teologia czysto abstrakcyjna. Jej centrum stanowi misterium Chrystusa i rzeczywistość życia sakramentalnego stanowią jej centrum i decydują o wszystkim. Nie jest to też nauczanie o charakterze osobistym czy nawet indywidualnym: jest ono zawsze osadzone w całościowej wizji odkupienia świata i jest całkowicie sterowane nauką Kościoła.

Często w tym teologu i mistrzu życia duchowego możemy dostrzec humanistę. Jego bogata osobowość, jego kultura, jego bolesne doświadczenie życiowe nadają jego tekstom charakter głęboko ludzki, który wzmaga jeszcze ich siłę oddziaływania. Z pewnością w niektórych punktach nauka Błogosławionego może się wydawać zbyt wymagająca. Aby ją wiernie praktykować, trzeba rzeczywiście mieć to wyjątkowe powołanie i tę szczególną łaskę, które składają się na charyzmat życia eremickiego. Jednak ideał doskonałości, który ta nauka ukazuje, i liczne środki, które poleca dla jego osiągnięcia, mają wartość uniwersalną i mogą mieć dobroczynne skutki nie tylko w życiu każdego mnicha, ale i w życiu każdego chrześcijanina.

Jean Leclerq OSB, Sam na sam z Bogiem, Wydawnictwo Benedyktynów TYNIEC

opr. mg/mg