Godność ludzka - źródłem wolności

W poszukiwaniu głównych idei Soboru nie możemy pominąć idei wolności, która wyraźnie została określona w dokumentach soborowych, a szczególnie w dekrecie o wolności religijnej⁽¹⁾. Inne dokumenty soborowe mówią także o wolności, będącej podstawowym składnikiem definicji człowieka. Człowiek z natury swej posiada zdolność samookreślenia. Wolność sprawia, że człowiek ponosi odpowiedzialność za własne postępowanie.

Wolność! Tyle o niej mówiono w czasach obecnych. Wynoszono ją, przyznawano należne jej miejsce bądź też zaprzeczano jej istnieniu lub też czyniono z niej przedmiot złudzenia psychologicznego, ofiarę nieubłaganego determinizmu. O wolności mówiono z punktu widzenia praktycznej ludzkiej działalności: pedagogicznej, socjologicznej, ekonomicznej, a zwłaszcza politycznej. W ten sposób starano się za wszelką cenę podtrzymywać pojęcie wolności, a jednocześnie bez wahania poddać w wątpliwość jej istnienie przez najrozmaitsze formy ograniczeń i represji. Wolność jest jednym z głównych i charakterystycznych problemów kultury współczesnej: potwierdza się jej istnienie, dyskutuje się nad nią, a nawet neguje się ją. Słowem - wolność stanowi problem, wobec którego współczesny człowiek musi zająć określone stanowisko. Jest rzeczą dziwną, że tak trudno ludziom dojść do porozumienia na tym odcinku. W dyskusjach na temat wolności dochodzi raczej do różnicy zdań i do walki, choć - w pochodzie historycznego i duchowego rozwoju cywilizacji - ludzie powinni się raczej łączyć.

Wiele należałoby powiedzieć na temat wolności, ale w tej chwili nie będziemy snuć rozważań o tym przedmiocie. Musimy jednak jasno zrozumieć znaczenie słowa wolność. Wolność oznacza panowanie nad sobą, możność dokonywania wyboru, autonomię⁽²⁾, słowem, pojęcie wolności odnosi się do woli. Umysł ludzki jest zdeterminowany poznaniem, natomiast wola decyduje w sferze działania. Jeżeli jednak wola chce zachować cechy ludzkie, a nie podlegać niewolniczo instynktom i wpływom zewnętrznym, to musi swój wybór motywować racjami rozumowymi⁽³⁾. Dlatego wolność z natury swej powinna być skierowana ku dobru. Wolność nie jest celem samym w sobie, ale jest ona przewodnikiem w poszukiwaniu zasadniczych wartości Dobra najwyższego oraz naszego osobistego dobra.

Ta psychologiczna analiza stosunku, jaki zachodzi między rozumem i wolą - dwiema duchowymi władzami człowieka - ma ogromne znaczenie i powinna być pogłębiona, abyśmy w ten sposób mogli odkryć jeden z głównych braków, który jest wynikiem grzechu pierworodnego. Związek między rozumem i wolą nie jest doskonały: istnieje tu rozbieżność myśli i działania⁽⁴⁾. Chcielibyśmy teraz zastanowić się, w jaki sposób łaska, czyli nadprzyrodzone Boże działanie, działanie Ducha Świętego, tajemniczo przenika naszą duszę, pobudza nasz umysł i nasze zdolności poznawcze oraz odpowiednio ukierunkowuje naszą wolę i umacnia ją, a jednocześnie nie narusza w niczym wolności człowieka. Jest to jeden z najbardziej interesujących, a zarazem najbardziej złożonych problemów teologicznych. Święty Augustyn poświęca mu wiele przepięknych stron.

Zewnętrzne korzystanie z wolności

Jednak dzisiaj przedmiotem publicznej dyskusji nie jest ta delikatna, wewnętrzna analiza wolności, lecz raczej zewnętrzne korzystanie z niej, społeczne czy polityczne. Dla jednych wolność stanowi dogmat, dla innych niebezpieczeństwo. Pełne rozprzestrzenianie się wolności napotyka na przeszkody, dlatego zwykle wolność traktowana jest jako walka o uwolnienie, tzn. o usunięcie przeszkód utrudniających szerokie i spontaniczne korzystanie z wolności. Łatwo możemy sobie wyobrazić, ile idealizmu, często szlachetnego i odważnego, potrzeba w tych wysiłkach zmierzających do uwolnienia człowieka od ucisku, ograniczeń i przeszkód uniemożliwiających mu pełny rozwój osobowości i działalności. Mówi się o wyzwoleniu człowieka z niewolnictwa, tyranii, pozbawiania praw obywatelskich, głodu, nędzy, ignorancji i nieustabilizowanych warunków bytowych. Jest to jedna ze spraw zajmujących w dużym stopniu ludzi uczonych i wartościowych, chociaż niejednokrotnie przepojonych nieumiarkowaniem i demagogią. Z drugiej jednak strony widzimy, jak korzystanie z wolności może łatwo przerodzić się w nieporządek. Wyrazem tego jest indywidualizm i egoizm, nieład społeczny, który rodzi represje, rozbicie wspólnoty itd. Jeżeli każdy człowiek pod pretekstem wolności będzie działał na własną rękę, to wkrótce będziemy świadkami upadku społeczeństwa i organizacji państwowej.

Równocześnie w publicznym porządku moralnym dojdzie do panowania siły i przemocy, gwałtu i namiętności. Na tym właśnie tle Kościół przeciwstawiał się zasadom liberalizmu, w którym tym niemniej uznaje on pewne aspekty pozytywne. Kościół sprzeciwia się liberalizmowi ze względu na jego stanowisko agnostyczne w stosunku do zasad transcendentnych, religijnych czy moralnych. Kościół nie może też przyjąć optymizmu, jaki cechuje nieuniknioną walkę między różnymi tendencjami. W walce tej, zwłaszcza w dziedzinie ekonomicznej - społecznej, zwycięstwo jest zawsze po stronie partnera silniejszego. Również wypływający z liberalizmu naturalizm szerzy się kosztem zasad moralnych - obojętność ma na cierpienia drugiego człowieka. Wreszcie liberalizm cechuje się instynktownym odrzuceniem praw, co wywołuje niepokój społeczny i jest źródłem ruchów rewolucyjnych i totalitarnych.

Nauka Soboru

Mimo to Kościół "wybrał wolność". Sobór przyswoił sobie wielki problem współczesnego świata, by przyznać człowiekowi ten podstawowy i największy przywilej, jakim jest wolność. Dwa zagadnienia zasługują tu na podkreślenie. Pierwsze odnosi się do najgłębszej i najwyższej zasady wolności człowieka i jego godności. Posłuchajcie, co na ten temat mówi Sobór: "Wolność prawdziwa zaś to szczególny znak obrazu Bożego w człowieku. Bóg bowiem zechciał człowieka pozostawić w ręku rady jego, żeby Stworzyciela swego szukał z własnej ochoty i Jego się trzymając dobrowolnie dochodził do pełnej i błogosławionej doskonałości"⁽⁵⁾. Jeżeli pozbawimy człowieka tego zamierzonego, wolnego i moralnie zobowiązującego związku z Bogiem, pozbawimy go równocześnie najistotniejszej racji ludzkiej wolności.

A oto drugie zagadnienie, nad którym powinniśmy się zatrzymać. Związek człowieka z Bogiem nie może być narzucony ani napotykać na przeszkody ze strony jakiejkolwiek zewnętrznej władzy państwowej, która nie jest kompetentna w dziedzinie religijnej. Twierdzenie to jest podstawą dekretu soborowego o wolności religijnej w zakresie współżycia międzyludzkiego⁽⁶⁾. Pominiemy tu wszelkie wyjaśnienia, jakie w tym miejscu powinno się poczynić. Wzywamy was do kształtowania własnych sumień i korzystania z wolności zgodnie z nauką, którą Kościół - nie od dziś, choć w czasach obecnych w sposób najbardziej jasny i pełny - głosi swoim synom. Kościół zawsze mówił o wolności w powiązaniu z wiarą i zachęcał wiernych, by w hierarchii wartości na pierwszym miejscu stawiali wiarę i by dla wiary byli zdolni poświęcić wolność czy inne dobra, a nawet życie. Byłoby to najwyższym świadectwem, prawdziwym męczeństwem. Wiemy, że w historii Kościoła znajduje się wiele kart traktujących o wolności religijnej, których interpretacja wymaga wiele ostrożności, ponieważ wiele faktów - w oderwaniu od kontekstu historycznego - przemawiałoby raczej za duchem czasu niż za duchem Ewangelii. Przyjmujemy jednak z radością naukę nową, bardziej zgodną z duchem Ewangelii.

Sumienie i odpowiedzialność

Pamiętajmy jednak, że wolność jest niezmiernie cennym i delikatnym darem i że powinna być ona w nas odbiciem Boga. Jej przewodnikiem ma być nasze sumienie, które musi być kierowane znajomością spraw Bożych i ludzkich, ponieważ prawda jest wyzwalająca. Prawdą jest, że wolność w swej realizacji nie powinna napotykać na przeszkody, powinna być całkowicie nastawiona na dobro. To nastawienie nazywa się poczuciem odpowiedzialności i obowiązku. Prawdą jest, że wolność jest przywilejem osoby; nie może ona jednak nie dostrzegać praw innych ludzi. Wolność nie może odcinać się od miłości, która nie tylko każe nam podporządkować się prawu świeckiemu⁽⁷⁾ i dbać o zachowanie równowagi we współżyciu społecznym⁽⁸⁾, ale nawet zabrania nam korzystać z rzeczy dobrych, jeżeli miałoby to przynieść szkodę innym⁽⁹⁾.

Miłość również uwalnia nas od wszelkiego egoizmu i z naszej osobistej wolności składa dar Bogu (np. przez przyrzeczenia czy śluby) i sprawia, że dobrowolnie i wspaniałomyślnie angażujemy się w służbę bliźnim.