Szacunek dla życia i solidarny rozwój narodów

Panie Przewodniczący!

Delegacja Stolicy Apostolskiej pragnie przede wszystkim wyrazić szczególne uznanie prezydentowi, władzom i narodowi Egiptu za serdeczne przyjęcie, z jakim my wszyscy spotkaliśmy się w Kairze oraz za znakomitą organizację naszej konferencji.

Nasze obecne spotkanie jest uwieńczeniem okresu intensywnej refleksji i ożywionej działalności, podjętej przez społeczność międzynarodową w związku z kilkoma doniosłymi problemami, jakie staną przed nami wszystkimi w nadchodzących latach. Papież Jan Paweł II słusznie podkreśla, że problemy te dotyczą spraw najistotniejszych. Dotyczą przyszłości rodzaju ludzkiego.

W okresie przygotowań do konferencji, który trwał kilka lat, ukształtowało się przekonanie, że polityka ludnościowa, jeśli ma rozwiązywać te problemy, nie może się opierać wyłącznie na kalkulacjach liczbowych. Musi brać pod uwagę warunki, w jakich przychodzi żyć wszystkim mieszkańcom świata. Musi opierać się na solidarności, którą należy rozwijać między narodami, tak aby ludzkość mogła się coraz bardziej stawać prawdziwą rodziną.

Stolica Apostolska uczestniczyła czynnie i konstruktywnie w pracach przygotowawczych, w pełni respektując procedurę konferencji, nawiązując dialog z różnymi jej uczestnikami na wszystkich szczeblach oraz działając zgodnie ze swą szczególną pozycją i statusem w łonie społeczności międzynarodowej.

1. Nasza konferencja zajmuje się nie tylko globalnymi statystykami czy złożoną kwestią wskaźników przyrostu zaludnienia, które w ostatnich latach ulegają wyraźnemu obniżeniu. Już sama nazwa «Międzynarodowa Konferencja na temat Zaludnienia i Rozwoju» wskazuje, że naszym zadaniem jest także poszukiwanie dróg lepszego wykorzystania i bardziej sprawiedliwego rozdziału dóbr ziemi, które wedle Bożego zamysłu miały się stać udziałem wszystkich jako wspólne dziedzictwo. Polityka ludnościowa musi być zawsze traktowana jako część bardziej rozległej polityki rozwoju. Jedna i druga dotyczą bowiem tej samej rzeczywistości, to znaczy ludzkiej osoby i jej centralnego znaczenia, oraz powszechnego obowiązku zapewnienia każdej ludzkiej jednostce takich warunków życia, które odpowiadają jej godności. Wielka tradycja biblijna opisuje człowieka jako istotę stworzoną ni mniej ni więcej tylko «na obraz Boży». Celem naszej konferencji powinno być zapewnienie każdemu mieszkańcowi ziemi możliwości życia w warunkach, które rzeczywiście odpowiadają tej godności. Choć wiele problemów rozwoju zostaje poruszonych w poszczególnych rozdziałach projektu Dokumentu Końcowego, Stolica Apostolska uważa, że rozdział bezpośrednio poświęcony relacji między zaludnieniem a rozwojem jest niewspółmiernie mały w stosunku do całości dokumentu.

Wzrost lub redukcja zaludnienia wpływają na życie ludzi, którzy starają się zapewnić sobie życie godne i bezpieczne, ale napotykają przeszkody w postaci chwiejnych struktur politycznych i społeczno-gospodarczych. Strategie rozwoju wymagają sprawiedliwego rozdziału zasobów i środków technicznych w łonie społeczności międzynarodowej oraz dostępu do światowych rynków. W krajach najuboższych obsługa zadłużenia zagranicznego blokuje rozwój społeczny. Trzeba podjąć działania, które dadzą im pierwszeństwo w dostępie do technologii niezbędnych dla rozwoju rolnictwa, dla zapewnienia dostaw czystej wody, dla produkcji i dystrybucji zdrowej żywności oraz dla ochrony zdrowia, zwłaszcza dla zwalczania chorób zakaźnych, które wydatnie zwiększają śmiertelność matek i dzieci.

2. Nasza konferencja poświęca szczególnie wiele uwagi miejscu kobiety w polityce ludnościowej i rozwojowej. Już 10 lat temu, podczas konferencji w Meksyku, delegacja Stolicy Apostolskiej podkreśliła, że pierwszorzędnym celem polityki ludnościowej musi być podniesienie poziomu wykształcenia kobiet oraz jakości opieki zdrowotnej nad nimi, zwłaszcza w zakresie podstawowym. Zarówno w krajach rozwiniętych, jak i rozwijających się, Kościół katolicki zawsze był i nadal jest czynnie zaangażowany w rozległą działalność w dziedzinie oświaty i ochrony zdrowia, otaczając szczególną opieką kobiety i dzieci, zwłaszcza ubogie.

Na całym świecie, także w krajach gdzie ludność katolicka stanowi mniejszość, istnieją dziesiątki tysięcy szpitali, klinik, przychodni, a także innych ośrodków zdrowia matki i dziecka oraz opieki nad starcami, prowadzonych przez Kościół katolicki lub utrzymywanych przez katolickich sponsorów. Tego rodzaju instytucje ochrony zdrowia, wraz z formalnymi i nieformalnymi strukturami oświatowymi, przyczyniają się do poprawy sytuacji kobiet, ponieważ pobudzają je do aktywnego udziału w procesie rozwoju i usuwają nadmierne nieraz ciężary, jakie muszą dźwigać kobiety w krajach rozwijających się. Wiele pozostaje do zrobienia w tej dziedzinie i dlatego Stolica Apostolska, a także członkowie Kościoła w różnych częściach świata są zawsze gotowi do współpracy w dążeniu do tego celu.

3. Polityka ludnościowa odgrywa szczególną rolę w polityce na rzecz rozwoju, jako że podejmuje problemy globalne, a zarazem dotyka najbardziej osobistej sfery życia mężczyzn i kobiet: odpowiedzialnego wykorzystania płodności oraz wzajemnej odpowiedzialności obojga w dziedzinie przekazywania życia ludzkiego.

Odpowiedzialne decyzje dotyczące liczby dzieci oraz odstępów czasu między ich narodzinami są sprawą rodziców, którzy muszą być wolni od wszelkiego przymusu czy nacisku ze strony władz publicznych; te ostatnie powinny jednak dbać o to, by obywatele byli należycie poinformowani o różnych uwarunkowaniach demograficznych takich decyzji. Stolica Apostolska, zgodnie ze swym tradycyjnym i niezmiennym stanowiskiem, z aprobatą przyjmuje deklaracje obecnej konferencji, które podkreślają, że przymus powinien być wykluczony z wszelkich form polityki ludnościowej. Należy mieć nadzieję, że te deklaracje zostaną skrupulatnie wprowadzone w życie przez wszystkie kraje uczestniczące w konferencji oraz że poszczególne państwa i społeczność międzynarodowa zadbają o usunięcie wszelkich nadużyć związanych z realizacją programów planowania rodziny.

W przeszłości polityka ludnościowa często sięgała po środki przymusu i nacisku, czego przejawem było zwłaszcza wyznaczanie określonych celów krajom przyjmującym pomoc. Kobiety były pierwszymi ofiarami takiej polityki. Ukryte formy przymusu i nacisku polegały także na fałszywej prezentacji danych demograficznych, co budziło lęk i niepokój o przyszłość.

Obecna konferencja musi dać początek nowej i głębszej refleksji nad polityką ludnościową. Najwyższą normą, kierującą tą polityką, musi być szacunek dla życia i dla godności osoby. Polityka ta musi popierać rodzinę opartą na małżeństwie i wspomagać rodziców, ojców i matki, w ich wspólnych, odpowiedzialnych decyzjach dotyczących prokreacji i wychowania dzieci. Istotnie, projekt Dokumentu Końcowego zwraca uwagę na potrzebę umacniania stabilności rodziny, ponieważ wywiera ona pozytywny wpływ na społeczeństwo.

Stolica Apostolska nie popiera idei prokreacji za wszelką cenę. Szacunek, jaki żywi dla świętości aktu przekazywania ludzkiego życia, każe jej podkreślać — bardziej niż innym — potrzebę odpowiedzialności, jaką muszą się odznaczać decyzje rodziców o tym, czy w danym momencie powinni mieć dziecko, czy też nie. Ta odpowiedzialność wiąże się nie tylko z realizacją ich osobistych dążen, ale i z powinnościami wobec Boga, wobec nowego życia, które wspólnie wydadzą na świat, wobec wcześniej urodzonych dzieci i całej rodziny, a także wobec społeczeństwa, zgodnie z poprawną hierarchią wartości moralnych.

Brak odpowiedzialności w dziedzinie życia płciowego musi budzić powszechny niepokój. Ofiarami nieodpowiedzialnych zachowań w tej dziedzinie są najczęściej kobiety i dzieci. Wiele pozostaje do zrobienia na polu wychowania i formacji mężczyzn do bardziej odpowiedzialnego postępowania oraz do przyjęcia swojej części odpowiedzialności za prokreację i wychowanie dzieci. Brak odpowiedzialności w zachowaniach seksualnych jest dziś także skutkiem propagowania postaw permisywizmu płciowego, które polegają na poszukiwaniu osobistej przyjemności i zaspokojenia.

Jedną z podstawowych przyczyn zaniepokojenia Stolicy Apostolskiej, związanego z projektem Dokumentu Końcowego, jest fakt, że opisując zachowania, które sam tekst uważa za «wysoce ryzykowne» lub niepożądane, zbyt często dokument ogranicza się do sugestii, w jaki sposób można ograniczyć albo kontrolować «zagrożenia», natomiast nie formułuje propozycji zmiany tych zachowań u samych korzeni. Nikt nie zaprzecza, że społeczeństwo musi być poinformowane, jakie konsekwencje dla zdrowia mają zachowania nieodpowiedzialne i niedojrzałe, ale trzeba także postawić sobie pytanie, jakie konsekwencje będzie musiało ponieść w przyszłości społeczeństwo, które nie chce się przeciwstawić takim niepożądanym sposobom postępowania i podjąć próby ich zmiany. Jeszcze bardziej naglące jest pytanie, jakie będą konsekwencje sytuacji, w której społeczeństwo milcząco uznaje takie postępowanie za normalne.

Stanowisko Kościoła w sprawie odpowiedzialnego rodzicielstwa jest powszechnie znane, choć czasem mylnie rozumiane. Niektórzy spośród tu obecnych uważają może, że stawia ono zbyt wysokie wymagania współczesnym mężczyznom i kobietom. Nie można się jednak spodziewać, że jakakolwiek próba wpojenia głębokiego szacunku dla życia ludzkiego i dla procesów jego przekazywania będzie łatwa. Odpowiedzialność nakłada określone obowiązki. Odpowiedzialność wymaga dyscypliny i samoopanowania.

4. Życie ludzkie stanowi wartość tak ważną, że jego przekazywanie nie jest jedynie kwestią kilku mechanicznych procesów biologicznych. Nowe życie ma od samego początku prawo do tego, by zostać życzliwie przyjęte w trwałej wspólnocie miłości, jaką jest rodzina, naturalna i podstawowa komórka społeczna. Rodzina należy do dziedzictwa ludzkości, właśnie dlatego że jest miejscem, w którym trwała więź między mężczyzną i kobietą zostaje przekształcona w instytucję opiekuńczą, służącą odpowiedzialnemu przekazywaniu i wychowaniu nowego życia.

Trudności, z jakimi zmagają się rodziny, są dobrze znane. Powszechnie też wskazuje się na kryzys struktur rodzinnych jako na źródło wielu problemów związanych z dezintegracją społeczną. Niewielu jednak ma odwagę rozwijać twórcze programy służące umocnieniu rodziny oraz konkretnie wspomagać rodziców w korzystaniu z ich praw oraz w wypełnianiu ich zadań i powinności. Społeczeństwo musi w pełni uznać niezwykle cenny wkład rodziców w dobro samego społeczeństwa i wyrazić to uznanie przez konkretne formy pomocy dla rodziny w sferze polityki kulturalnej, fiskalnej i społecznej. Stolica Apostolska zdecydowanie odrzuca wszelkie próby osłabienia rodziny oraz propozycje wprowadzenia radykalnych zmian w samej definicji rodziny, polegające m.in. na przyznawaniu statusu rodziny innym formom ludzkich wspólnot.

5. Przekazywanie życia bierze początek w osobistej relacji rodziców i jest powierzone ich rodzicielskiej miłości. Odpowiedzialne przekazywanie życia i pełna miłości opieka rodziców stanowią jedną całość. Stolica Apostolska nie może zaakceptować metod planowania rodziny, które rozdzielają te dwa zasadnicze wymiary ludzkiej płciowości, i wyrazi swoją opinię o tych metodach, formułując zastrzeżenia do dokumentu. Stolica Apostolska jest także zaniepokojona — i musi ten niepokój wyrazić — niektórymi konkretnymi metodami planowania rodziny, o których nie mówią otwarcie dokumenty konferencji, ale które są objęte ogólnym określeniem «programy planowania rodziny». Ten niepokój budzą zwłaszcza programy sterylizacji — a więc metoda planowania rodziny, której skutki najczęściej okazują się nieodwracalne i tym samym uniemożliwiają zmianę decyzji w sprawie prokreacji: jest to metoda planowania rodziny najbardziej podatna na nadużycia w dziedzinie praw człowieka,

zwłaszcza wówczas, gdy stosuje się ją w środowisku ludzi ubogich i niepiśmiennych.

Naturalne metody planowania rodziny są wspomniane tylko mimochodem w projekcie Planu Działania, mimo że znaczna liczba rodzin pragnie je stosować i to nie tylko ze względów moralnych, ale także dlatego, iż są one naukowo sprawdzone, niekosztowne, nie wywołują skutków ubocznych, w odróżnieniu od metod hormonalnych czy technicznych, oraz dlatego, że sprzyjają one w jedyny w swoim rodzaju sposób rozwojowi współdziałania i wzajemnego szacunku obu partnerów, zwłaszcza poprzez kształtowanie bardziej odpowiedzialnej postawy mężczyzny.

6. Stolica Apostolska jest szczególnie zaniepokojona sposobem, w jaki potraktowano problem aborcji w czasie prac przygotowawczych do obecnej konferencji.

Dokumenty wcześniej przyjęte przez społeczność międzynarodową wzywają rządy do «podjęcia stosownych działań, by pomóc kobietom w uniknięciu aborcji, która w żadnym przypadku nie powinna być propagowana jako metoda planowania rodziny, tam zaś, gdzie jest to możliwe, do zapewniania humanitarnego traktowania i stosownej pomocy kobietom, które dokonały aborcji». Stolica Apostolska ma nadzieję, że obecna konferencja potwierdzi tę zasadę.

Choć wiele fragmentów dokumentu wyraźnie wskazuje na to, że narody pragną zmniejszyć liczbę aborcji i usuwać okoliczności, które skłaniają kobiety do dokonania aborcji, z drugiej strony niektórzy próbują forsować ideę «prawa do aborcji» oraz nadać jej status zasadniczego składnika polityki ludnościowej. Teksty, które stanowią przedmiot naszych negocjacji, zalecają krajom ponowne rozważenie swego prawodawstwa na temat aborcji i zachęcają je do zapewnienia w najbliższych latach możliwości «przerwania ciąży» osobom «w każdym wieku». Gdyby dyskutowane obecnie teksty zostały przyjęte, uznawałyby «przerywanie ciąży» za integralny element systemu opieki medycznej nad procesem prokreacji, nie nakładając przy tym żadnych ograniczeń na tę praktykę ani nie formułując żadnych zasad jej stosowania. Z kolei przyjęcie innych kontrowersyjnych fragmentów, skierowanych do całej wspólnoty międzynarodowej, doprowadziłoby do przekształcenia tego swobodnego dostępu do aborcji w swego rodzaju «prawo do aborcji».

Żadna z tych nowych tendencji nie pojawiła się podczas regionalnych konferencji przygotowawczych. Koncepcja «prawa do aborcji» byłaby tam całkowitą nowością dla społeczności międzynarodowej, byłaby też sprzeczna z porządkiem konstytucyjnym i prawnym wielu państw, a ponadto obca wrażliwości wielkiej liczby osób, zarówno wierzących, jak i niewierzących.

7. Stolica Apostolska popiera wysiłki, jakie mogą zostać podjęte w wyniku tej konferencji w celu zmniejszenia śmiertelności matek i niemowląt oraz stworzenia warunków lepszej opieki medycznej nad zdrowiem matek i życiem dzieci. Działania te są ważne same w sobie. Stawką jest tu godność poszczególnych osób. Utrzymywanie się wysokiego poziomu śmiertelności matek i niemowląt w jakiejkolwiek części świata kontrastuje z obrazem nowoczesnej cywilizacji, która szczyci się wysokimi wskaźnikami rozwoju materialnego, naukowego i technicznego.

Jednocześnie istnieje potrzeba rozwijania sieci poradni, które będą pomagały kobietom w przezwyciężaniu trudności związanych z ciążą oraz zapewniały humanitarną opiekę tym, które ponoszą negatywne konsekwencje aborcji.

W okresie prac przygotowawczych do obecnej konferencji przy wielu okazjach Stolica Apostolska podkreślała, że zapewni poparcie i przyczyni się do wprowadzenia w życie koncepcji «zdrowia reprodukcyjnego», pojmowanej jako całościowe ujęcie problemów zdrowotnych w dziedzinie prokreacji, to znaczy jako wizja ogarniająca całość osobowości mężczyzny i kobiety, ich umysł i ciało, oraz ukierunkowana ku dojrzałemu i odpowiedzialnemu życiu płciowemu.

Choć taka koncepcja musi mieć na uwadze dobro każdego pojedynczego człowieka, nie może ignorować faktu, że ludzka płciowość jest z samej swej natury międzyosobowa. Troska o «zdrowie reprodukcyjne» musi obejmować stosowną formację, która nauczy ludzi kierować się w swoim postępowaniu odpowiedzialnością i szacunkiem dla innych. Dokument w obecnym kształcie ma charakter wybitnie indywidualistyczny i jako taki nie docenia w pełni prawdziwej natury ludzkiej płciowości.

8. W dzisiejszym świecie, w którym istnieje wiele problemów związanych z nieodpowiedzialnym zachowaniem w dziedzinie płciowości i w którym zwłaszcza kobiety są wyzyskiwane, podstawowe znaczenie ma wychowanie młodzieży do dojrzałego i odpowiedzialnego postępowania w tej dziedzinie. Główna część odpowiedzialności spoczywa tu na rodzicach, których prawa

zostały uznane przez liczne dokumenty międzynarodowe. Należy podjąć wszelkie starania, aby zagwarantować rodzicom możliwość swobodnego korzystania z tych praw oraz by pomóc im w wykonywaniu ich zadań i powinności. Zadanie wychowania dzieci spoczywa przede wszystkim na rodzicach, nie na państwie. Stolica Apostolska wyraża nadzieję, że negocjowane obecnie dokumenty jednoznacznie potwierdzą prawa, zadania i obowiązki rodziców w omawianej dziedzinie, zwrócą uwagę na negatywne skutki przedwczesnego podejmowania aktywności płciowej przez ludzi młodych oraz podejmą próbę szerzenia wśród młodzieży zasad odpowiedzialnego zachowania.

Panie przewodniczący!

Na początku mego wystąpienia podkreśliłem, że Stolica Apostolska uczestniczyła w pracach przygotowawczych do obecnej konferencji z wielkim zaangażowaniem i w postawie lojalnego dialogu z wszystkimi stronami. Mogę pana zapewnić, że Stolica Apostolska i instytucje Kościoła katolickiego na całym świecie, kierowane troską o dobro ludzkości, będą nadal — we współpracy z innymi członkami społeczności międzynarodowej — spełniać swoje specyficzne zadania i rozwijać tradycyjne formy konkretnej posługi w dziedzinie podstawowej oświaty i opieki, w duchu pełnego poszanowania dla ludzkiego życia i z myślą o solidarnym rozwoju narodów.

Zob. też Przemówienie końcowe abpa R. Martino

opr. mg/mg