Instrukcja Eucharisticum mysterium

Tajemnica eucharystyczna jest prawdziwie ośrodkiem świętej Liturgii, a nawet całego życia chrześcijańskiego. Toteż Kościół pouczony przez Ducha Świętego usiłuje coraz bardziej ją pogłębiać i coraz intensywniej z niej żyć.
W naszych czasach święty Sobór Watykański II uwydatnił różne ważne aspekty tej tajemnicy.
Przez Konstytucję o świętej Liturgii przypomniał on niektóre rzeczy dotyczące natury i doniosłości Eucharystii (1); ustanowił dalej zasady rewizji obrzędów najświętszej ofiary Mszy św., by sprawowanie tej tajemnicy sprzyjało czynnemu i pełnemu uczestnictwu wiernych (2); ponadto poszerzył praktykę koncelebry i Komunii św. pod obiema postaciami (3).
W Konstytucji o Kościele wyłożył ścisły związek zachodzący między Eucharystią a tajemnicą Kościoła (4). W innych wreszcie dokumentach po wielokroć podniósł doniosłość tajemnicy eucharystycznej w życiu wiernych (5) oraz jej moc oświetlenia sensu działalności ludzkiej i całej natury stworzonej, ponieważ w niej "składniki przyrody wyhodowane przez ludzi, przemieniają się w Ciało i Krew chwalebną" (6).
Drogę do tych licznych wypowiedzi świętego Soboru przygotował pap. Pius XII głównie przez encyklikę "Mediator Dei" (7). Papież zaś Paweł VI" przypomniał w encyklice "Mysterium Fidei" (8) znaczenie niektórych części nauki o Eucharystii, zwłaszcza o rzeczywistej obecności Chrystusa i kulcie należnym temu Sakramentowi poza Mszą św.

2. KONIECZNOŚĆ UWZGLĘDNIENIA JEDNOCZEŚNIE CAŁEJ NAUKI TYCH DOKUMENTÓW

Z tego względu ostatnimi czasy niektóre aspekty tradycyjnej nauki o tej tajemnicy usilniej rozważa się tu i ówdzie w Kościele i z nową gorliwością przedstawia się pobożności wiernych, przy współudziale również studiów czy inicjatyw, głównie liturgicznych i biblijnych.
Konieczną jest więc rzeczą, aby z całej nauki zawartej w tych dokumentach brać normy praktyczne, celem pokazania, w jaki sposób lud chrześcijański winien odnosić się do tej tajemnicy, by zdobyć tę znajomość, którą Sobór ukazał Kościołowi.
Chodzi bowiem o to, by tajemnica eucharystyczna, W pełni rozważana W różnorakich swoich aspektach, ukazała się oczom wiernych w należytym sobie blasku a stosunki, które w myśl nauki Kościoła zachodzą wedle obiektywnego rozeznania między różnymi aspektami tej tajemnicy, torowały sobie drogę w życiu i umysłowości wiernych.

3. WAŻNIEJSZE PUNKTY NAUKI ZAWARTEJ W TYCH DOKUMENTACH

Wśród założeń doktrynalnych, które da się rozeznać we wspomnianych dokumentach kościelnych o tajemnicy eucharystycznej, trzeba odnotować następujące, jako wywierające wpływ na postawę ludu chrześcijańskiego w stosunku do tej tajemnicy i z tego względu mające bezpośredni związek z celem niniejszej Instrukcji.

a) "Syn Boży w naturze człowieczej z Nim zjednoczonej, zwyciężając śmierć przez śmierć i zmartwychwstanie swoje, odkupił człowieka i przemienił w nowe stworzenie (por. Ga 6, 15; 2 Kor 5, 17). Udzielając bowiem Ducha swego, ustanowił braci swoich, powołanych ze wszystkich narodów, w sposób mistyczny jako Ciało swoje. W ciele tym życie Chrystusowe rozlewa się na wiernych, którzy przez Sakramenty jednoczą się w sposób tajemny i rzeczywisty z umęczonym i uwielbionym Chrystusem" (9).
Dlatego "Zbawiciel nasz podczas Ostatniej Wieczerzy, tej nocy, kiedy został wydany, ustanowił eucharystyczną Ofiarę Ciała i Krwi swojej, aby w niej na cale wieki, aż do swego przyjścia, utrwalić Ofiarę Krzyża i tak umiłowanej Oblubienicy Kościołowi, powierzyć pamiątkę swej męki i zmartwychwstania: sakrament miłosierdzia, znak jedności, węzeł miłości, ucztę paschalną, w której spożywamy Chrystusa, w której dusza napełnia się łaską i otrzymuje zadatek przyszłej chwały" (10).
Stąd Msza św., czyli Wieczerza Pańska, jest zarazem i nierozdzielnie:
- ofiarą, która utrwala ofiarę krzyża,
- pamiątką śmierci i zmartwychwstania Pana mówiącego: "Czyńcie to na moją pamiątkę" (Łk 22,19);
- świętą ucztą, w czasie której lud Boży przez przyjęcie Ciała i Krwi Pańskiej uczestniczy w dobrach ofiary paschalnej, wznawia nowe przymierze raz zawarte z ludźmi przez Boga w krwi Chrystusowej, a w wierze i nadziei wyobraża i uprzedza ucztę eschatologiczną w królestwie Ojca, głosząc śmierć Pana "aż przyjdzie" (11).

b) We mszy św. więc ofiara i święta uczta tak należą do tej samej tajemnicy, że jedna łączy się ścisłym węzłem z drugą.
Pan bowiem staje się żertwą w ofierze Mszy św., "gdy zaczyna być sakramentalnie obecny jako duchowy pokarm wiernych pod postaciami chleba i wina" (12). I w tym celu Chrystus powierzył Kościołowi tę ofiarę, by wierni uczestniczyli w niej tak duchowo przez wiarę i miłość, jak i sakramentalnie przez ucztę Komunii świętej. Uczestnictwo zaś w Wieczerzy Pańskiej jest zawsze zespoleniem z Chrystusem, wydającym się za nas Ojcu na ofiarę (13).

c) Sprawowanie Eucharystii dokonujące się we Mszy św. jest czynnością nie tylko Chrystusa, lecz także Kościoła. W niej bowiem Chrystus, utrwalając przez wieki w sposób bezkrwawy dokonaną na krzyżu ofiarę (14), poprzez posługę kapłanów ofiaruje się Ojcu na zbawienie świata (15). Kościół zaś, oblubienica i służebnica Chrystusa, pełniąc razem z Nim rolę kapłana i hostii, ofiaruje Go Ojcu a równocześnie razem z Nim samego siebie cały ofiaruje (16).
W ten sposób Kościół, szczególnie w wielkiej modlitwie eucharystycznej, składa razem z Chrystusem dzięki Ojcu w Duchu Świętym za wszelkie dobra, których użycza ludziom w dziele stworzenia a w sposób naprawdę wspaniały w tajemnicy paschalnej, oraz błaga Go o przyjście Jego Królestwa.

d) Dlatego żadna Msza św., jak w ogóle żadna czynność liturgiczna, nie jest czynnością czysto prywatną, lecz obrzędem Kościoła jako społeczności, zorganizowanej wedle różnych stanów i zadań, w której poszczególne jednostki, wedle własnego stanu, pełnią właściwe zadania (17).

e) Sprawowanie Eucharystii w ofierze Mszy św. jest prawdziwie początkiem i celem kultu, oddawanego jej poza Mszą św. Nie tylko bowiem święte Postaci, pozostające po Mszy św., z niej pochodzą, lecz nadto przechowuje się je po Mszy św. w tym szczególnym celu, by wierni nie mogący uczestniczyć we Mszy św. łączyli się przez Komunię sakramentalną, przyjętą w należytym usposobieniu z Chrystusem i Jego ofiarą sprawowaną we Mszy św.18
Dlatego Ofiara eucharystyczna jest źródłem i szczytem całego kultu Kościoła i całego życia chrześcijańskiego (19). W tej Ofierze dziękczynienia, przebłagania, prośby i chwały wierni w pełniejszy sposób uczestniczą, gdy nie tylko ofiarują Ojcu z całego serca z kapłanem Świętą Żertwę, a w niej samych siebie, lecz gdy przyjmują również tę Żertwę w Sakramencie.

f) Nikt nie powinien wątpić, "że wszyscy wierni Chrystusowi według zwyczaju stale przyjętego w Kościele katolickim, mają temu Najświętszemu Sakramentowi oddawać najwyższy kult uwielbienia, który należy się prawdziwemu Bogu. Sakrament ten bowiem nie powinien być mniej uwielbiany z tego powodu, że Chrystus Pan ustanowił go dla spożywania" (20). Należy również uwielbiać Chrystusa w przechowywanym Sakramencie (21), skoro jest tam obecny substancjalnie przez tę przemianę chleba i wina, która w myśl Soboru Trydenckiego (22) zwie się najstosowniej przeistoczeniem.

g) Tajemnicę eucharystyczną należy zatem rozpatrywać w całym wymiarze zarówno w samym obrzędzie Mszy św. jak i w kulcie świętych Postaci, przechowywanych po Mszy św. dla przedłużenia łaski Ofiary (23).
Z tych założeń trzeba wysnuwać normy co do praktycznego urządzenia kultu należnego temu Sakramentowi również po Mszy św. i co do jego powiązania z należytym ułożeniem ofiary Mszy św. po myśli przepisów Soboru Watykańskiego II i innych dokumentów Stolicy Apostolskiej odnośnie do tego przedmiotu (24).

4. OGÓLNY SENS NINIEJSZEJ INSTRUKCJI

Wobec tego Papież Paweł VI zlecił Radzie wyłonionej dla wykonania Konstytucji o świętej Liturgii, żeby przygotowała specjalną instrukcję, w której by były podane takie normy praktyczne, bardziej przydatne w dzisiejszych warunkach.
Normy te winny przede wszystkim zmierzać do tego, by nie tylko miano przed oczyma ogólniejsze zasady, które należy podawać ludowi w katechizmie o tajemnicy eucharystycznej, lecz by również bardziej zrozumiałe stały się znaki sprawowania Eucharystii jako pamiątki Pańskiej i oddawania jej czci w Kościele jako Sakramentowi trwałemu.
Choć bowiem w tej tajemnicy mamy znamienne i osobliwe to, że sam Sprawca świętości w niej jest obecny, ma ona jednak wspólne z pozostałymi sakramentami to, że jest symbolem rzeczy świętej i widzialną formą niewidzialnej łaski (25). Stąd tym bezpieczniej i skuteczniej przeniknie umysłowość i życie wiernych, im bardziej stosowne i jasne będą przejawy jej sprawowania i kultu (26).

CZĘŚĆ I. PEWNE OGÓLNIEJSZE ZASADY, KTÓRE ZWŁASZCZA NALEŻY MIEĆ NA UWADZE W PODAWANEJ LUDOWI KATECHEZIE O TAJEMNICY EUCHARYSTYCZNEJ

5. WYMAGANIA STAWIANE PASTERZOM, KTÓRZY WINNI PODAWAĆ KATECHEZĘ O TEJ TAJEMNICY

By tajemnica eucharystyczna przenikała zwolna umysły i życie wiernych, niezbędna jest odpowiednia katechizacja.
Ażeby zaś pasterze zdołali ją podawać należycie, muszą przede wszystkim mieć przed oczyma nie tylko całość nauki wiary, zawartej w dokumentach Urzędu Nauczycielskiego, ale również-wnikać głębiej sercem i życiem w ducha Kościoła w tym przedmiocie (27). Wtedy dopiero łatwo dojdą do wniosku, które spośród wszystkich aspektów tej tajemnicy będą lepiej odpowiadały ludowi w poszczególnych wypadkach.
Mając zaś przed oczyma to, co powiedziano pod nr 3, trzeba będzie zwrócić szczególniejszą uwagę obok innych na następujące rzeczy.

6. TAJEMNICA EUCHARYSTYCZNA OŚRODKIEM CAŁEGO ŻYCIA KOŚCIOŁA

Katecheza o tajemnicy eucharystycznej ma dążyć do tego, by wpoić wiernym przekonanie, iż sprawowanie Eucharystii jest naprawdę ośrodkiem całego życia chrześcijańskiego zarówno dla całego Kościoła jak i dla miejscowych skupisk tegoż Kościoła. Wszak "pozostałe sakramenty, jak i wszystkie kościelne posługi i dzieła apostolstwa, wiążą się ściśle ze świętą Eucharystią i do niej zmierzają.; W najświętszej bowiem Eucharystii zawiera się cale dobro duchowe Kościoła, mianowicie sam Chrystus, nasza Pascha i Chleb żywy, który przez Ciało swe, ożywione Duchem Świętym i ożywiające, przynosi życie ludziom, którzy w ten sposób zostają zachęceni i doprowadzeni do ofiarowywania z Nim samych siebie, swych prac i wszystkich rzeczy stworzonych" (28).
Uczestnictwo w życiu Bożym i jedność ludu Bożego, które stanowią o Kościele, Eucharystia należycie wyraża i przedziwnie sprawia (29). W niej mamy szczyt zarówno działalności, przez którą Bóg uświęcał świat w Chrystusie, jak i kultu, który ludzie oddają Chrystusowi, a przez Niego Ojcu w Duchu Świętym (30), sprawowanie jej "w najwyższym stopniu przyczynia się do tego, aby wierni życiem swoim wyrażali oraz ujawniali innym misterium Chrystusa i rzeczywistą naturę prawdziwego Kościoła" (31).

7. TAJEMNICA EUCHARYSTYCZNA OŚRODKIEM KOŚCIOŁA MIEJSCOWEGO

Przez Eucharystię "ustawicznie żyje i wzrasta Kościół". Ten Kościół Chrystusowy jest prawdziwie obecny we wszystkich prawowitych miejscowych zrzeszeniach wiernych, które trwając przy swoich pasterzach same również nazywane są Kościołami w Nowym Testamencie. Są one bowiem na swoim miejscu nowym ludem, powołanym przez Boga w Duchu Świętym i w pełności wielkiej (por. 1 Tes 1, 5). W nich głoszenie Ewangelii Chrystusowej zgromadza wiernych i w nich sprawowana jest tajemnica Wieczerzy Pańskiej, "aby przez Ciało i Krew Pana zespalali się z sobą ściśle wszyscy bracia wspólnoty" (32).
W każdej wspólnocie ołtarza, przy świętej służbie biskupa (33), lub kapłana, który zastępuje biskupa (34), "ofiaruje się symbol owej miłości i "jedności Ciała mistycznego, bez której nie może być zbawienia" (35). W tych wspólnotach, choć nieraz są one szczupłe i ubogie lub żyją w rozproszeniu, obecny jest Chrystus, którego mocą zgromadza się jeden święty, katolicki i apostolski Kościół. Albowiem "nie co innego sprawia uczestnictwo w ciele i krwi Chrystusa jak to właśnie, że się przemieniamy w to, co przyjmujemy (36)" (37).

8. TAJEMNICA EUCHARYSTYCZNA A JEDNOŚĆ CHRZEŚCIJAN

Poza tym, co się odnosi do wspólnoty kościelnej i poszczególnych wiernych, pasterze winni bacznie zwracać uwagę również na tę część nauki, w której Kościół uczy, że przez pamiątkę Pańską, sprawowaną wedle Jego woli, znajduje wyraz i wytwarza się jedność wszystkich w Niego wierzących(38).
Stosownie do Dekretu Soboru Watykańskiego II o Ekumenizmie (39) winno się naprowadzać wiernych na właściwą ocenę dóbr, przechowywanych w tradycji eucharystycznej, dzięki której bracia z innych wyznań chrześcijańskich mają w zwyczaju odbywać Wieczerzę Pańską. Albowiem w chwili, gdy "w świętej Uczcie sprawują pamiątkę śmierci i Zmartwychwstania Pańskiego, wyznają, że oznacza ona życie w łączności z Chrystusem i oczekują Jego chwalebnego przyjścia" (40); Ci zaś, co zachowali sakrament kapłaństwa, w sprawowaniu Eucharystii "złączeni z biskupem, mając dostęp do Boga Ojca przez Syna, Słowo Wcielone, Umęczone i Uwielbione, oraz w szczodrobliwości Ducha Świętego, dostępują zjednoczenia z Przenajświętszą Trójcą, stawszy się "uczestnikami Bożej natury" (2 P 1, 4). Dlatego przez sprawowanie Eucharystii Pańskiej w tych poszczególnych Kościołach buduje się i rozrasta Kościół Boży, a przez koncelebrację przejawia się ich wspólnota" (41).
Szczególnie w sprawowaniu tajemnicy jedności powinni wszyscy chrześcijanie doznawać bólu z racji podziałów, które ich wzajem rozgradzają. Niech przeto ślą modlitwy do Boga, by wszyscy uczniowie Chrystusa coraz głębiej pojmowali tajemnicę Eucharystii wedle Jego prawdziwej myśli i tak ją sprawowali, by stawszy się uczestnikami Chrystusowego Ciała, tworzyli jedno ciało (por. 1 Kor 10, 17) "zespolone tymi samymi więzami, którymi z Jego woli miało się kształtować" (42).

9. RÓŻNE SPOSOBY CHRYSTUSOWEJ OBECNOŚCI

Dla osiągnięcia głębszego zrozumienia tajemnicy eucharystycznej trzeba pouczać wiernych również o głównych sposobach, przez które sam Pan jest Obecny w swoim Kościele w czasie liturgicznych obrzędów (43).
Zawsze jest obecny w zgromadzeniu wiernych, zebranych w imię Jego (por. Mt 18, 20). Jest obecny również w swoim słowie, ponieważ sam przemawia w chwili, gdy w Kościele czyta się Pismo św.
W Ofierze zaś eucharystycznej jest obecny zarówno w osobie szafarza "ten sam ofiarujący obecnie przez posługę kapłanów, który ofiarował siebie wówczas na krzyżu" (44), jak również i to najbardziej pod postaciami eucharystycznymi (45). W tym Sakramencie bowiem, w sposób szczególny, jest obecny cały i zupełny Chrystus, Bóg i człowiek, substancjalnie i ustawicznie. Ta obecność Chrystusa pod postaciami "nazywa się rzeczywista nie w sensie wyłączności, jakby inne nie były rzeczywiste, ale przez szczególną doskonałość" (46).

10. ZWIĄZEK MIĘDZY LITURGIĄ SŁOWA I LITURGIĄ EUCHARYSTYCZNĄ

Pasterze więc niech gorliwie uczą wiernych o uczestniczeniu w całej Mszy św., uwidaczniając głęboki związek, jaki zachodzi między liturgią słowa a sprawowaniem Wieczerzy Pańskiej, tak by jasno pojmowali, że z nich tworzy się jeden akt kultu (47). Bo "przepowiadanie słowa wymagane jest do samego szafarstwa sakramentów, jako że są one sakramentami wiary, rodzącej się i zasilającej ze słowa" (48). Trzeba to powiedzieć szczególnie o odprawianiu Mszy, w którym liturgii słowa postawiono zadanie wyrabiania w sposób szczególny poczucia związku między głoszeniem i słuchaniem słowa a tajemnicą eucharystyczną(49).
Niech więc wierni, słuchając słowa Bożego, uświadomią sobie, że opowiadane w nim rzeczy przedziwne dosięgają szczytu w tajemnicy paschalnej, której pamiątkę sprawuje się sakramentalnie we Mszy św. W ten sposób wierni, przyjmujący słowo Boże, i nim posileni, prowadzeni są w dziękczynieniu do owocnego uczestniczenia w tajemnicy zbawienia. Tak to Kościół zasilą się chlebem żywota zarówno ze stołu słowa Bożego, jak i ze stołu Chrystusowego ciała (50).

11. KAPŁAŃSTWO POWSZECHNE I KAPŁAŃSTWO URZĘDOWE W SPRAWOWANIU EUCHARYSTII

Ten czynny i właściwy wspólnocie udział będzie tym bardziej świadomy i owocny, im lepiej wierni poznają miejsce, przysługujące im w liturgicznym zgromadzeniu, oraz rolę, którą mają do spełnienia w czynności eucharystycznej (51).
W katechezie więc należy wyjaśnić naukę o królewskim kapłaństwie, którym wierni zostali uświęceni przez odrodzenie i namaszczenie Ducha Świętego (52).
Następnie trzeba bliżej wyjaśniać zarówno zadanie kapłaństwa urzędowego w sprawowaniu Eucharystii, które różni się samą istotą, a nie stopniem tylko od powszechnego kapłaństwa wiernych (53), jak też rolę, jaką pełnią inni, wykonujący jakąś posługę (54).

12. NA CZYM POLEGA CZYNNY UDZIAŁ WE MSZY ŚW.

Trzeba zatem wyjaśniać, że wszyscy gromadzący się na obrzęd eucharystyczny tworzą ten lud święty, który łącznie z szafarzem ma udział w świętej czynności. Wprawdzie sam kapłan z racji zastępowania osoby Chrystusa konsekruje chleb i wino, jednakże czynność wiernych w obrzędzie eucharystycznym polega na tym, że pomni na mękę, zmartwychwstanie i chwałę Pana, składają Bogu dzięki i ofiarują nieskalaną żertwę nie tylko przez ręce kapłana, ale i razem z nim; a przez przyjęcie ciała Pańskiego, doskonali się ich łączność z Bogiem i wzajem między sobą, do której winien prowadzić udział w ofierze Mszy św. Bo doskonalsze jest uczestnictwo we Mszy św.( 55), gdy przyjmują oni w należytym usposobieniu sakramentalnie w czasie Mszy św. Ciało Pana, stosując się do Jego słów: "Bierzcie i pożywajcie" (56).
Choć zaś Ofiara ta, podobnie jak sama męka Chrystusa, jest składana za wszystkich, to jednak "skutek swój osiąga tylko w tych, którzy przez wiarę i miłość łączą się z męką Chrystusa... Im zaś wychodzi na korzyść mniej lub więcej w miarę ich pobożności" (57).
Trzeba to wszystko tak naświetlić wiernym, by odtąd czynnie uczestniczyli we Mszy św. tak przez wewnętrzne uczucia jak i przez zewnętrzne obrzędy stosowane do zasad ustalonych przez Konstytucję o św. Liturgii (58), które określono dokładniej w Instrukcji "Inter Ocumenici" z dnia 26 września 1964 r., w Instrukcji "Musicam sacram" z dnia 5 marca 1967 r. (59) oraz w Instrukcji "Tres abhinc annos" z dnia 4 maja 1967.

13. NASTĘPSTWA SPRAWOWANIA EUCHARYSTII W CODZIENNYM ŻYCIU WIERNYCH

Wierni powinni w życiu i obyczajach zachowywać to, co przez wiarę i sakrament otrzymali w sprawowaniu Eucharystii. Niech więc dołożą starań, by z ochotą całe życie swe spędzili w mocy niebiańskiego posiłku, uczestnicząc w śmierci i zmartwychwstaniu Pańskim. Zatem niech każdy, skoro wziął udział we Mszy św., "zadba o spełnianie dobrych uczynków, podobanie się Bogu, należyty sposób bycia, oddanie Kościołowi, spełniając to, czego się nauczył i postępując w pobożności" (60), stawiając sobie zadanie przepojenie świata duchem chrześcijańskim i dawanie świadectwa Chrystusowi "we wszystkim pośród wspólnoty ludzkiej" (61).
Żadnej bowiem "wspólnoty chrześcijańskiej nie zbuduje się, jeżeli nie będzie miała korzenia i ośrodka w sprawowaniu najświętszej Eucharystii; od niej więc winno się zaczynać wychowanie do ducha wspólnoty" (62).

14. KATECHEZA O MSZY ŚW. PRZEZNACZONA DLA DZIECI

Troszczący się o religijne wychowanie dzieci, głównie zaś rodzice, proboszcz i nauczyciele, gdy wprowadzają je stopniowo w znajomość tajemnicy zbawienia (63), niech dołożą starań, by na katechezę o Mszy św. położyć należyty nacisk. Katecheza o Eucharystii, przystosowana oczywiście do wieku i pojętności dzieci, ma zmierzać do tego, by przez wyjaśnienie głównych obrzędów i modlitw uwydatniony był sens Mszy św., również w aspekcie udziału w życiu Kościoła.
Trzeba to wszystko mieć przed oczyma, szczególnie wtedy, gdy chodzi o przygotowanie dzieci do pierwszej Komunii św., tak by pierwsza Komunia św. ukazała się rzeczywiście jako pełne wszczepienie w Chrystusowe ciało (64).

15. OBRZĘDY I MODLITWY PUNKTEM WYJŚCIA DLA KATECHEZY O MSZY ŚW.

Powszechny Sobór Trydencki zarządza, by pasterze często "sami osobiście lub przez innych objaśniali coś z tego, co się czyta we Mszy św., a między innymi, by tłumaczyli jakąś tajemnicę tej najświętszej Ofiary" (65).
Niech więc pasterze wprowadzają wiernych do pełnego zrozumienia tej tajemnicy wiary przez odpowiednią katechezę, dla której punktem wyjścia niech będą tajemnice roku liturgicznego i obrzędy oraz modlitwy występujące w celebrze, tak by wyjaśniali ich znaczenie, zwłaszcza wielkiej modlitwy eucharystycznej i doprowadzili do głębokiego zrozumienia tajemnicy, którą one oznaczają i której dokonują.

CZĘŚĆ II. SPRAWOWANIE PAMIĄTKI PAŃSKIEJ

I. PEWNE NORMY OGÓLNE CO DO UREGULOWANIA SPRAWOWANIA PAMIĄTKI PAŃSKIEJ WE WSPÓLNOCIE WIERNYCH

16. ZNACZENIE JEDNOŚCI WSPÓLNOTY W ODPRAWIANIU MSZY ŚW.

Ponieważ ze względu na Chrzest "nie ma już żyda ani poganina, nie ma już niewolnika ani człowieka wolnego, nie ma już mężczyzny ani kobiety", lecz wszyscy stanowią jedno w Jezusie Chrystusie (por. Ga 3, 28), to zgromadzenie ujawnia pełniej naturę Kościoła w Eucharystii, w którym łączą się wzajemnie ludzie wszelkiego rodzaju, wieku i stanu.
Wszelako jedność tej wspólnoty, pochodząca z jednego chleba, w którym wszyscy uczestniczą (por. l Kor 10, 17), ukształtowana jest hierarchicznie i z tego powodu wymaga, by "każdy spełniający swą funkcję, czy to duchowny, czy zwykły wiemy, czynił jedynie i w całości to, co należy do niego z natury rzeczy i na mocy przepisów liturgicznych" (66).
Istnieje wspaniały przykład tej jedności "w pełnym i czynnym uczestnictwie całego świętego Ludu Bożego... w tej samej Eucharystii, w jednej modlitwie, przy jednym ołtarzu pod przewodnictwem biskupa, otoczonego swymi kapłanami i posługującymi przy ołtarzu" (67).

17. UNIKANIE ROZBICIA WSPÓLNOTY WIERNYCH I ROZPROSZENIA JEJ UWAGI

W obrzędach liturgicznych należy unikać rozbicia wspólnoty wiernych i rozproszenia jej uwagi na różne rzeczy. Dlatego trzeba wystrzegać się, żeby w tym samym kościele nie odbywały się równocześnie dwie czynności liturgiczne, które zwracają uwagę wiernych w rozbieżnych kierunkach.
Przede wszystkim trzeba to powiedzieć o sprawowaniu Eucharystii. Dlatego w niedziele i święta nakazane, gdy się odprawia Msza św. dla ludu, trzeba starannie unikać rozproszenia, które się zazwyczaj zdarza na skutek odprawiania Mszy św. w tym samym czasie, w tym samym kościele. O ile możności należy tego przestrzegać również w inne dni. Najlepszym sposobem osiągnięcia tego, jest w myśl przepisu prawa, koncelebra kapłanów, pragnących odprawiać Mszę św. w tym samym czasie (68).
Trzeba też uważać, by w tym samym kościele, kiedy odprawia się Msze dla ludu, wedle ustalonego terminarza, nie odmawiano w tym samym czasie modlitw brewiarzowych w chórze czy wspólnie, żeby nie głoszono kazania, nie udzielano Chrztu, nie błogosławiono małżeństwa.

18. URABIANIE POCZUCIA WSPÓLNOTY POWSZECHNEJ I MIEJSCOWEJ

W sprawowaniu Eucharystii należy tak rozwijać poczucie wspólnoty, by każdy czuł się zespolony z braćmi we wspólnocie Kościoła zarówno miejscowego jak i powszechnego, a w pewnej mierze nawet ze wszystkimi ludźmi. Wszak Chrystus w ofierze Mszy św. wydaje siebie samego na zbawienie całego świata, a zgromadzenie wiernych jest obrazem i znakiem jedności rodzaju ludzkiego w Chrystusie jako Głowie (69).

19. WŁĄCZENIE PRZYBYSZÓW W MIEJSCOWE SPRAWOWANIE EUCHARYSTII

Wierni, biorący udział w sprawowaniu Eucharystii poza swoja parafią, niech się włączą w świętą czynność w formie, jaką stosuje wspólnota danego miejsca.
Pasterze zaś winni się o to postarać, by wiernym przybywającym z innych regionów pomóc w odpowiedni sposób do tego, aby mogli włączyć się w miejscową społeczność. Należy się o to zatroszczyć zwłaszcza w Kościołach wielkomiejskich i w miejscach, do których ściągają wierni masowo na wczasy.
Tam zaś, gdzie przebywają w większej liczbie przybysze obcojęzyczni lub wygnańcy, pasterze winni się o to postarać, żeby im choć czasem dać sposobność udziału we Mszy św. odprawianej wedle ich zwyczajów. "Należy jednak dbać o to, aby wierni umieli wspólnie odmawiać lub śpiewać stałe teksty mszalne, dla nich przeznaczone, także w języku łacińskim" (70).

20. BACZNA UWAGA SZAFARZY NA SPOSÓB ODPRAWIANIA

Aby przyczynić się do należytego przebiegu świętego obrzędu i czynnego udziału wiernych, winni szafarze nie tylko spełniać swe zadania poprawnie, wedle prawideł liturgicznych, lecz tak się zachowywać, by samym zachowaniem budzili wrażliwość na rzeczy święte.
Lud ma prawo do pokarmu duchowego przez głoszenie i wyjaśnianie słowa Bożego w czasie Mszy św. Wobec tego kapłani winni nie tylko wygłosić homilię, ilekroć tak przepisano lub wypada, lecz również dołożyć starań, by to, co oni sami lub ministranci w ramach swego zadania wypowiadają, tak wyraźnie mówili lub śpiewali, iżby wierni jasno to pojmowali, a nawet samorzutnie skłaniali się do odpowiedzi i uczestnictwa (71). Należy przygotować do tego sługi ołtarza, głównie w seminarium i w domach zakonnych, poprzez odpowiednie ćwiczenia.

21. KANON MSZY ŚWIĘTEJ

a) We Mszach św. z ludem, nawet nie koncelebrowanych, wolno odprawiającemu kapłanowi, jeśli to jest stosowne, odmawiać kanon słyszalnym głosem. We Mszach zaś śpiewanych wolno mu śpiewać te części kanonu, które można śpiewać w myśl „Rytuału przestrzeganego w koncelebrowaniu Mszy św.”, stosownie do Instrukcji „Tres abhinc annos” z dnia 4 maja 1967 r., n. 10.

b) Przy podawaniu drukiem słów konsekracji należy zachować przyjęty zwyczaj drukowania ich czcionkami odrębnymi od całości tekstu dla większej widoczności.

22. NADAWANIE MSZY ŚW. PRZEZ RADIO I TELEWIZJĘ

Tam, gdzie w myśl art. 20 Konstytucji o św. Liturgii nadaje się Mszę św. przez radio i telewizję, Ordynariusze miejscowi winni dopilnować, żeby modlitwa i uczestnictwo obecnych wiernych nie doznały przez to zakłócenia. Ponadto obrzęd musi się odbywać z taką roztropnością i dostojeństwem, by stanowił wzór sprawowania świętej tajemnicy, wedle zasad odnowy liturgicznej ((72)).

23. FOTOGRAFOWANIE W CZASIE OBRZĘDÓW EUCHARYSTYCZNYCH

Usilnie trzeba troszczyć się o to, by na skutek zwyczaju fotografowania nie zakłócano obrzędów liturgicznych, zwłaszcza Mszy św. Tam zaś, gdzie zachodzi uzasadniony do tego powód, odbywać się musi wszystko z wielką dyskrecją i wedle norm ustalonych przez miejscowego Ordynariusza.

24. DONIOSŁOŚĆ ROZPLANOWANIA KOŚCIOŁA DLA WŁAŚCIWEGO PRZEBIEGU OBRZĘDÓW

"Dom modlitwy, w którym się sprawuje i przechowuje Najświętszą Eucharystię, a wierni się gromadzą, w którym oddaje się cześć obecności Syna Bożego, Zbawiciela naszego, ofiarowanego za nas na ołtarzu ofiarnym dla pomocy i pociechy wiernych, musi być piękny i dostosowany do modlitwy i świętych uroczystości"(73).
Niech więc pasterze zdaj ą sobie z tego sprawę, że samo odpowiednie rozplanowanie świętego miejsca wielce się przyczynia do należytego spełniania obrzędów i czynnego uczestnictwa wiernych...
Niech też pasterze pamiętają, że materiał i forma szat liturgicznych, które "winny mieć za zadanie raczej szlachetne piękno niż pusty przepych" (74), przyczyniają się wielce do dostojeństwa obrzędów liturgicznych.

II. ODPRAWIANIE MSZY ŚW. W NIEDZIELE I DNI POWSZEDNIE

25. SPRAWOWANIE EUCHARYSTII W NIEDZIELĘ

Ilekroć wspólnota gromadzi się na sprawowanie Eucharystii, obwieszcza mękę i zmartwychwstanie Pana w nadziei Jego chwalebnego przyjścia. Uwidacznia to najbardziej zgromadzenie niedzielne, czyli tego dnia tygodnia, w którym Chrystus powstał z martwych i w którym wedle apostolskiej tradycji w szczególny sposób sprawuje się tajemnicę paschalną w obrzędzie Eucharystii(75).
By zaś wierni z całego serca byli ulegli przykazaniu o święceniu dnia świątecznego i rozumieli powód, dla którego Kościół zwołuje ich co niedzielę na sprawowanie Eucharystii, trzeba im od samego początku nauczania chrześcijańskiego ukazywać i wpajać w świadomość niedzielę jako pierwotny dzień świąteczny (76), żeby w nim zgromadzeni w jedno słuchali słowa Bożego i brali udział w tajemnicy paschalnej.
Co więcej, trzeba popierać inicjatywy, które dążą do tego, by niedziela "stalą się również dniem radości i odpoczynku ód pracy"(77).

26. ODPRAWIANIE NIEDZIELNEJ MSZY ŚW. PRZY BISKUPIE I W PARAFII

Należy wyrabiać poczucie wspólnoty kościelnej, które w szczególny sposób zasila się i znajduje we wspólnym odprawianiu niedzielnej Mszy św. i to zarówno przy biskupie, zwłaszcza w kościele katedralnym, jak i w skupisku parafialnym, którego pasterz zastępuje biskupa (78).
Byłoby zaś lepiej, żeby w niedzielnych obrzędach mszalnych starannie podnoszono czynny udział całego ludu, wyrażający się śpiewem, owszem - lepiej jest w miarę możności, dawać pierwszeństwo Mszy św. śpiewanej ...(79)

27. MSZE ŚW. DLA ODDZIELNYCH GRUP

By jedność wspólnoty parafialnej rozwijała się w dni niedzielne i świąteczne przez Eucharystię, Msze św. dla oddzielnych zrzeszeń, w rodzaju grup związkowych, niech się odbywają w miarę możności raczej w dni powszednie. A jeśli nie da się ich przenieść na dni w tygodniu, to trzeba się starać o zachowanie jedności wspólnoty parafialnej poprzez włączenie oddzielnych grup w celebry parafialne.

28. MSZE ŚW. NIEDZIELNE I ŚWIĄTECZNE ANTYCYPOWANE W PRZEDDZIEŃ WIECZOREM

Jeżeli za zgodą Stolicy Apostolskiej zezwala się gdzieś na wypełnienie przykazania o uczestnictwie we Mszy św. niedzielnej wieczorem w uprzednią sobotę, to pasterze winni starannie pouczyć wiernych o sensie tego zezwolenia i zatroszczyć się, by świadomość dnia niedzielnego nie zatarta się przez to żadną miarą. Pozwolenie to bowiem zmierza do tego, żeby wierni mogli w dzisiejszych warunkach łatwiej świętować dzień zmartwychwstania Pana...
W takich wypadkach należy odprawić Mszę św. tak, jak wyznacza ją kalendarz na niedzielę, nie wykluczając wcale homilii i modlitwy wiernych...

29. MSZE ŚW. W DNI POWSZEDNIE

Należy zachęcać wiernych, by również w dni powszednie często, a nawet codziennie uczestniczyli we Mszy św.
Zaleca się to przede wszystkim w niektóre dni, które należy obchodzić szczególnie pieczołowicie, zwłaszcza w Wielkim Poście i w Adwencie, jak też w mniejsze święta Pańskie, w niektóre święta Matki Bożej lub Świętych, które cieszą się szczególnym znaczeniem w całym Kościele lub w Kościele partykularnym.

30. MSZE ŚW. NA ZJAZDACH DLA WZMOCNIENIA ŻYCIA RELIGIJNEGO

Bardzo odpowiednią jest rzeczą tak ułożyć zebrania czy zjazdy, odznaczające się dla spotęgowania życia chrześcijańskiego lub apostolatu, względnie dla pogłębienia studiów religijnych, a również różnego rodzaju rekolekcje, by swój punkt szczytowy znalazły w obrzędzie eucharystycznym.

III. KOMUNIA ŚW. WIERNYCH

31. KOMUNIA ŚW. WIERNYCH PODCZAS MSZY ŚW.

Wierni uczestniczą doskonalej w sprawowaniu Eucharystii przez Komunię św. sakramentalną. Bardzo się poleca, by ją przyjmowali zwyczajnie w czasie samej Mszy św. i w momencie przepisanym przez rytuał obrzędu, tzn. bezpośrednio po Komunii św. odprawiającego kapłana (80).
By zaś Komunia św. nawet przez zewnętrzne przejawy lepiej się uwidaczniała jako udział w aktualnie odprawianej Ofierze, należy starać się, by wierni mogli ją przyjąć w komunikantach konsekrowanych w czasie samej Mszy św. (81)...

32. KOMUNIA ŚW. POD OBIEMA POSTACIAMI

Z uwagi na swój znak Komunia św. ma pełniejszy wyraz, gdy się odbywa pod obiema postaciami. W tej bowiem formie (z zachowaniem w mocy zasad podanych przez Sobór Trydencki (82), wedle których pod każdą postacią przyjmuje się całego i zupełnego Chrystusa oraz prawdziwy Sakrament) pełniej ujawnia się charakter uczty eucharystycznej i jaśniejszy wyraz znajduje wola, mocą której nowy i wieczny Testament doznaje zatwierdzenia w krwi Pańskiej, ujawnia się również odnoszenie uczty eucharystycznej do uczty eschatologicznej w królestwie Ojca (por. Mt 26, 27-29).
Toteż z kolei zezwala się na Komunię kielicha, wedle uznania biskupa i po uprzedniej stosownej katechezie, w wypadkach określonych przez Prawo.

33. KOMUNIA ŚW. POZA MSZĄ ŚW.

a) Trzeba wiernych nakłaniać, żeby komunikowali w czasie samego odprawiania Eucharystii. Ale niech kapłani nie wzbraniają się udzielać Komunii św. proszącym o Nią, dla słusznej przyczyny (83), również poza Mszą św. Za zgodą miejscowego biskupa może się to odbywać nawet w godzinach popołudniowych (84)...

b) Gdy rozdaje się Komunię św. w przepisanych godzinach poza Mszą św., można ją w miarę stosowności poprzedzić krótkim nabożeństwem.

34. SPOSÓB PRZYSTĘPOWANIA DO KOMUNII ŚW.

a) Wedle zwyczaju Kościoła można udzielać Komunii św. wiernym w pozycji stojącej lub klęczącej. Trzeba wybrać jeden lub drugi sposób wedle wskazań ustalonych przez Konferencję Episkopatu, zważywszy różne okoliczności, głównie rozkład lokalny i liczbę komunikujących. Niech wierni chętnie idą za sposobem wskazanym przez pasterzy, żeby Komunia św. była rzeczywiście znakiem braterskiej jedności między wszystkimi uczestnikami tego samego Stołu Pańskiego.

b) Jeżeli wierni przyjmują Komunię św. klęczące, nie wymaga się od nich innego znaku czci dla Najświętszego Sakramentu, bo samo klęczenie wyraża uwielbienie.
Gdy zaś komunikują stojąco, usilnie się zaleca, by podchodząc procesjonalnie, składali oznakę czci przed przyjęciem Sakramentu w stosownym miejscu i czasie, tak by nie zakłócać podchodzenia i odchodzenia wiernych.

35. SAKRAMENT POKUTY I KOMUNIA ŚW.

Trzeba wiernym wskazać Eucharystię również jako "środek zaradczy uwalniający nas od powszednich grzechów, a broniący od grzechów śmiertelnych"(85), oraz ukazywać im odpowiedni sposób posługiwania się pokutnymi partiami liturgii Mszy św.
"Temu, kto chce komunikować, trzeba przypominać polecenie: "Niechajże tedy doświadcza człowiek samego siebie" (1 Kor 11, 28). Zwyczaj zaś kościelny orzeka, że owo "doświadczanie" dlatego jest potrzebne, żeby nikt, będąc świadomym popełnienia ciężkiego grzechu, nawet gdyby mu się zdawało, że za niego żałuje, nie przystępował do świętej Eucharystii bez poprzedniej sakramentalnej spowiedzi" (86). "A gdyby konieczność nagliła, a nie miał możności spowiedzi, niech wpierw wzbudzi akt doskonałego żalu" (87).
Koniecznie trzeba u wiernych wyrabiać zwyczaj przystępowania do sakramentu pokuty poza czasem odprawiania Mszy św., zwłaszcza w godzinach ustalonych, żeby jego sprawowanie odbywało się ze spokojem i prawdziwą ich korzyścią, a sami żeby nie doznawali przeszkody w czynnym udziale we Mszy św. Tym, co mają zwyczaj komunikować codziennie lub dość często, należy dać wskazania, by przystępowali do sakramentu pokuty w jednostajnych odstępach czasu, zależnie od warunków poszczególnych jednostek.

36. KOMUNIA ŚW. W PEWNYCH UROCZYSTYCH OKOLICZNOŚCIACH

Wielce stosowną jest rzeczą, by ilekroć wierni zaczynają pracować w winnicy Ojca na nowy sposób lub w nowym stanie uczestniczyli w Ofierze przez Komunię św. sakramentalną dla ponownego oddania się Bogu i odnowienia związku z Nim.
Czynią to bardzo chwalebnie np.: zgromadzenie wiernych, gdy w noc paschalną odnawia przyrzeczenia Chrztu św.; młodzież czyniąca to samo stosownie do swego wieku wobec Kościoła; nowożeńcy, gdy wiążą się sakramentem małżeństwa; ci, co przez złożenie ślubów zakonnych lub ofiarowania oddają się Bogu; wierni poświęcający się na prace apostolskie.

37. CZĘSTA I CODZIENNA KOMUNIA ŚW;

Ponieważ "jest to oczywiste, że dzięki częstemu lub codziennemu przyjmowaniu najświętszej Eucharystii potęguje się zjednoczenie z Chrystusem, obficiej zasila się życie duchowe, zasobniej uposaża się dusza w cnoty i niewątpliwie bardziej niezawodnie otrzymuje przyjmujący rękojmię wiecznej szczęśliwości, dlatego proboszczowie, spowiednicy, i kaznodzieje... niech zachęcają lud chrześcijański częstym nawoływaniem i z wielką usilnością do tej tak pobożnej i tak zbawiennej praktyki" (88).

38. MODLITWA PRYWATNA PO KOMUNII ŚW.

Z uczestnictwa w ciele i krwi Pańskiej spływa obficie na każdego z osobna dar Ducha, jako woda żywa (por. J 7, 37-39), byle się je tylko brało i sakramentalnie i duchowo, czyli z żywą wiarą, która działa przez miłość (89).
O zjednoczenie zaś z Chrystusem, ku któremu sam sakrament jest skierowany, należy się starać nie tylko w czasie samego obrzędu eucharystycznego, lecz należy je przedłużać na przeciąg życia chrześcijańskiego, tak by wierni kontemplując nieustannie przez wiarę otrzymany dar, prowadzili życie codzienne w dziękczynieniu pod kierownictwem Ducha Świętego i przynosili obfitsze owoce miłości.
Dla tym łatwiejszego trwania w tym dziękczynieniu, które składa się Bogu w sposób wzniosły podczas Mszy św., zaleca się wszystkim, którzy posilili się Komunią św., by przez jakiś okres czasu pozostawali na modlitwie (90).

39. WIATYK

Komunię św. przyjętą na sposób Wiatyku należy uważać za szczególny wyraz udziału w tajemnicy spełnianej w ofierze Mszy św., czyli w śmierci Pana oraz Jego przejścia do Ojca. W swoim przejściu z tego życia wiemy, posilony ciałem Chrystusa, doznaje w niej, umocnienia jako przez porękę zmartwychwstania.
Toteż wierni w niebezpieczeństwie śmierci, z jakiejkolwiek ono powstaje przyczyny, zobowiązani są przykazaniem przyjęcia Komunii św. (91); pasterze zaś winni dopilnować, by nie zwlekać z udzieleniem tego sakramentu, lecz zasilić nim wiernych jeszcze w pełni przytomnych (92).
Choćby się wierni tego samego dnia posilili Komunią św., to jednak bardzo się im radzi, by w niebezpieczeństwie życia powtórzyli komunikowanie.

40. KOMUNIA ŚW. NIE MOGĄCYCH SIĘ UDAĆ DO KOŚCIOŁA

Wypada, żeby ci, co doznają przeszkody w swym udziale w obrzędzie eucharystycznym wspólnoty, często posilali się Eucharystią i w ten sposób czuli się również zjednoczeni z tą wspólnotą i wsparci miłością braci.
Duszpasterze winni się starać, żeby często a nawet możliwie codziennie dać możność przyjęcia Komunii św., zwłaszcza w okresie wielkanocnym, chorym i ludziom w podeszłym wieku, choćby nie chorowali ciężko i nie zagrażało im niebezpieczeństwo śmierci; można to zrobić o jakiejkolwiek godzinie.

41. KOMUNIA ŚW. TYLKO POD POSTACIĄ WINA

W razie konieczności i wedle uznania biskupa wolno udzielać Komunii św. tylko pod postacią wina tym, co nie mogą jej przyjąć pod postacią chleba.
W takim wypadku wolno, za uznaniem miejscowego Ordynariusza, odprawiać Mszę św. przy chorym...

IV. SPRAWOWANIE EUCHARYSTII W ŻYCIU I POSŁUDZE BISKUPA I KAPŁANA

42. SPRAWOWANIE EUCHARYSTII W ŻYCIU I POSŁUDZE BISKUPA

Sprawowanie Eucharystii w szczególny sposób wyraża publiczny i społeczny charakter liturgicznych czynności Kościoła, "który jest sakramentem jedności, czyli ludem świętym, zjednoczonym i zorganizowanym pod zwierzchnictwem biskupów" (93).
Toteż "biskup, naznaczony pełnią sakramentu kapłaństwa, jest szafarzem łaski Najwyższego Kapłaństwa, zwłaszcza co do Eucharystii, którą sam ofiaruje, albo o której ofiarowanie się troszczy... Każdym zaś należytym sprawowaniem Eucharystii kieruje biskup, któremu powierzony jest obowiązek oddawania Majestatowi Bożemu kultu religii chrześcijańskiej i kierowanie tym kultem zgodnie z przykazaniami Pańskimi i prawami Kościoła, określonymi bardziej szczegółowo dla diecezji według jego własnego osądu" (94). W sprawowaniu Eucharystii, któremu, przy czynnym udziale całego ludu Bożego, przewodzi biskup, otoczony zastępem swoich kapłanów i asysty, mamy osobliwe ujawnienie Kościoła (95) hierarchicznie ustanowionego.

43. STOSOWNĄ JEST RZECZĄ, BY KAPŁANI MIELI UDZIAŁ W SPEŁNIANIU EUCHARYSTII, PEŁNIĄC SWOJE WŁASNE ZADANIA

Ze względu na specjalny sakrament, mianowicie kapłaństwa, również i kapłani są wyznaczeni do właściwego sobie zadania w sprawowaniu Eucharystii. Bo i oni "jako szafarze rzeczy świętych, zwłaszcza w ofierze Mszy św., w szczególny sposób działają w osobistym zastępstwie Chrystusa"(96).
Stąd stosowną jest rzeczą z uwagi na znak, by uczestniczyli w Eucharystii, spełniając swe zadanie zgodnie z właściwym sobie stanem (97), tzn. odprawiając Mszę św., nie zaś komunikując tylko, jak ludzie świeccy.

44. CODZIENNE ODPRAWIANIE MSZY ŚW.

"W tajemnicy Ofiary eucharystycznej, w której kapłani wypełnia swe główne zadanie, sprawowane jest bez przerwy dzieło naszego odkupienia. Dlatego usilnie poleca się codzienne składanie tej ofiary, która nawet wtedy, gdy wierni nie mogą być obecni, jest aktem Chrystusa i Kościoła" (98), w którym kapłan zawsze działa na zbawienie ludu

45. W ODPRAWIANIU MSZY ŚW. TRZEBA WIERNIE PRZESTRZEGAĆ PRZEPISÓW KOŚCIOŁA

Nie wolno nikomu, nawet kapłanowi, szczególnie w odprawianiu Mszy św., na własną rękę dodawać czegokolwiek do liturgii, odejmować lub zmieniać; wyjątek stanowi tu najwyższa władza kościelna i zgodnie z przepisami prawa, biskup oraz Konferencja Biskupów (99) Toteż niech sobie kapłani wezmą do serca, by tak przewodniczyli sprawowaniu Eucharystii, iżby wierni byli świadomi, że uczestniczą w obrzędzie ustanowionym nie mocą prywatnej powagi (100), lecz w publicznym kulcie Kościoła, którego kierownictwo, sam Chrystus przekazał Apostołom i ich następcom...

47. KONCELEBRACJA

Przez koncelebrowanie Eucharystii trafnie uwidacznia się jedność ofiary i kapłaństwa, a ilekroć wierni uczestniczą w niej czynnie, ujawnia się w sposób szczególny jedność ludu Bożego (101), zwłaszcza, gdy prze wodzi w tym biskup (102).
Koncelebra symbolizuje ponadto i umacnia braterskie więzy między kapłanami, gdyż "na mocy wspólnych święceń kapłańskich i posłannictwa wszyscy kapłani złączeni są wzajemnie węzłem głębokiego braterstwa"(103).
Dlatego, jeśli temu nie przeszkadza pożytek wiernych (który trzeba brać pod uwagę z usilną duszpasterską troskliwością), a każdemu kapłanowi pozostawia się zupełną wolność odprawiania Mszy św. pojedynczo, lepiej by było, żeby kapłani sprawowali Eucharystię w ten wspaniały sposób zarówno we wspólnotach kapłańskich, jak i w zgromadzeniach, zbierających się w ustalonych czasach i w innych podobnych okolicznościach. Ci, co żyją wspólnie lub służą temu samemu kościołowi, niech chętnie zapraszają przygodnych kapłanów do swej koncelebry.
Stąd miarodajni przełożeni niech ułatwiają, a nawet popierają koncelebrę, ilekroć potrzeba duszpasterska lub inna uzasadniona przyczyna nie wymaga czego innego.
Możliwość koncelebrowania dotyczy również głównych Mszy św. w kościołach i kaplicach publicznych i półpublicznych przy seminariach, kolegiach i instytutach kościelnych oraz zakonach i stowarzyszeniach żyjących we wspólnocie bez ślubów. Gdzie jednak istnieje wielka liczba kapłanów, miarodajny przełożony może zezwolić na koncelebrę nawet kilkakrotnie w ciągu tego samego dnia, albo w kolejności czasowej lub w różnych miejscach świętych...

CZĘŚĆ III. KULT NAJŚWIĘTSZEJ EUCHARYSTII JAKO SAKRAMENTU TRWAŁEGO

I. CELE PRZECHOWYWANIA EUCHARYSTII
I MODLITWA PRZED NAJŚWIĘTSZYM SAKRAMENTEM

49. CELE PRZECHOWYWANIA EUCHARYSTII POZA MSZĄ ŚW.

"Nie od rzeczy będzie przypomnieć, że zasadniczym i pierwotnym celem przechowywania w kościele świętych Postaci poza Mszą św. jest udzielanie Wiatyku; drugorzędnym zaś celem jest rozdawanie Komunii św. poza Mszą św. i adoracja Pana naszego Jezusa Chrystusa ukrywającego się pod tymi Postaciami" (104). Albowiem "przechowywanie świętych Postaci dla chorych wytworzyło chwalebny zwyczaj adorowania tego niebiańskiego posiłku, przechowywanego w świątyniach.
Ten zaś kult adoracji opiera się na mocnej i trwałej podstawie"(105), głównie dlatego, że wiara w rzeczywistą obecność Pana prowadzi całkiem naturalnie do zewnętrznego i publicznego uwidocznienia tejże wiary.

50. MODLITWA PRZED NAJŚWIĘTSZYM SAKRAMENTEM

Gdy zaś wierni oddają cześć Chrystusowi obecnemu w Sakramencie, niech pamiętają, że ta obecność wywodzi się z Ofiary i zmierza do Komunii św. sakramentalnej i duchowej zarazem.
A więc pobożność, skłaniająca wiernych, by udawali się do świętej Eucharystii, pociąga ich do całkowitego udziału w tajemnicy paschalnej i do odpowiedzi wdzięcznym sercem na dar z samego siebie Tego, który przez swoje człowieczeństwo nieustannie wlewa Boże życie w członki swojego Ciała (106). Przebywając przy Chrystusie Panu, zażywają najgłębszej Jego poufałości i wylewają przed Nim swe serce za siebie i wszystkich swoich, modlą się o pokój i zbawienie świata. Oddając w ofierze z Chrystusem cale swe życie Ojcu w Duchu Świętym, czerpią z tego przedziwnego obcowania wzrost w wierze, nadziei i miłości. Tak to podsycają owe właśnie dyspozycje, by dzięki nim mogli z należytą pobożnością obchodzić pamiątkę Pańską i przyjmować często ów chleb dany nam przez Ojca.
Niech więc wierni starają się, by stosownie do własnego trybu życia oddawali cześć Chrystusowi Panu w Sakramencie. Pasterze zaś niech ich ku temu pociągają własnym przykładem i zachęcają słowami (107).

51. UŁATWIENIE WIERNYM WSTĘPU DO KOŚCIOŁÓW

Niech pasterze dopilnują tego, żeby wszystkie kościoły i kaplice publiczne, gdzie się przechowuje Najświętszą Eucharystię, były otwarte przynajmniej przez większą liczbę godzin rannych i późniejszych, by wierni mogli się łatwo pomodlić przed Najświętszym Sakramentem.

II. MIEJSCE PRZECHOWYWANIA EUCHARYSTII

52.TABERNAKULUM

Gdzie zgodnie z prawem można przechowywać Eucharystię, nie można jej strzec nieustannie, czyli na stałe inaczej, jak tylko na jednym ołtarzu tegoż kościoła(107). Dlatego z zasady w poszczególnych kościołach winno być tylko jedno tabernakulum. Musi ono być trwałe i nienaruszalne (108).

53.KAPLICA NA PRZECHOWYWANIE NAJŚWIĘTSZEGO SAKRAMENTU

Miejsce w kościele lub kaplicy, gdzie w tabernakulum przechowuje się Eucharystię, niech będzie naprawdę okazałe. Wypada, żeby było zarazem odpowiednie na prywatną modlitwę - tak by wierni nie przestawali dogodnie i z korzyścią czcić prywatnym kultem Pana w Sakramencie (109). Dlatego zaleca się, żeby tabernakulum, w miarę możności ustawiono w kaplicy oddzielnej od środkowej nawy kościoła, zwłaszcza w tych kościołach, gdzie często wypadają śluby, pogrzeby oraz w miejscach nawiedzanych przez wielu ze względu na zabytki sztuki i historii.

54. TABERNAKULUM NA ŚRODKU OŁTARZA LUB W INNEJ CZĘŚCI KOŚCIOŁA

"Najświętszą Eucharystię należy przechowywać w tabernakulum trwałym i nienaruszalnym, umieszczonym na środku ołtarza wielkiego lub bocznego, ale naprawdę okazałego, albo wedle prawomocnych zwyczajów i w poszczególnych wypadkach zatwierdzonych przez miejscowego Ordynariusza również w innej części kościoła rzeczywiście dostojnej i należycie ozdobionej.
Wolno odprawiać Mszę św. twarzą do ludu, pomimo że na ołtarzu znajduje się tabernakulum małe, ale odpowiednie" (110).

55. TABERNAKULUM NA OŁTARZU, GDZIE ODPRAWIA SIĘ MSZĘ ŚW. Z UDZIAŁEM LUDU

Przy odprawianiu Mszy św. stają się wyraziste kolejno te znamienne sposoby obecności Chrystusa w swoim Kościele (111), w miarę jak najpierw ukazuje On się obecny w samym zgromadzeniu wiernych, zebranym w Jego imię; następnie zaś w swoim słowie, gdy się czyta i wyjaśnia Pismo św.; w osobie też szafarza; wreszcie w osobliwy sposób pod postaciami eucharystycznymi. Stąd to, z uwagi na znak, bardziej odpowiada istocie świętej celebry, żeby w miarę możności nie było na ołtarzu, na którym odprawia się Mszę św., już od początku Mszy obecności eucharystycznego Chrystusa, która jest owocem konsekracji i jako taka ma się okazać przez przechowywanie świętych Postaci w tabernakulum...

57. SPOSÓB UWIDOCZNIENIA OBECNOŚCI NAJŚWIĘTSZEGO SAKRAMENTU W TABERNAKULUM

Trzeba uważać, żeby zaznaczyć dla wiernych obecność Najświętszej Eucharystii w tabernakulum przez konopeum lub w inny odpowiedni Sposób, określony przez miarodajną władzę.
Wedle przyjętego zwyczaju winna przy tabernakulum płonąć wiecznie lampka jako znak czci składanej Panu (112).

III. POBOŻNE I ŚWIĘTE PRAKTYKI EUCHARYSTYCZNE

58. Kościół poleca usilnie nabożeństwo tak prywatne, jak i publiczne do Sakramentu Ołtarza również poza Mszą św., wedle zasad ustalonych przez prawomocną władzę oraz w niniejszej Instrukcji, ponieważ Ofiara eucharystyczna jest źródłem i punktem szczytowym całego życia chrześcijańskiego (113).
W organizowaniu tych pobożnych i świętych praktyk trzeba zwracać uwagę na ustalone przez Sobór Watykański II normy w sprawie zachowania stosunku między Liturgią a innymi czynnościami świętymi, które do niej nie należą. W sposób szczególny należy baczyć na normę zarządzającą, że "uwzględniając okresy liturgiczne tak trzeba te praktyki ułożyć, by zgadzały się ze świętą Liturgią, niejako Z niej wypływały i ku niej lud naprowadzały, jako że je z natury swej o wiele przewyższa" (114).

IV. PROCESJE EUCHARYSTYCZNE

59.Chrześcijański lud składa publicznie świadectwo swej wiary i pobożności względem tego Sakramentu na procesjach, w czasie których obnosi się Eucharystię po drogach w Uroczystym obrzędzie wśród śpiewu, szczególnie w Święto Bożego Ciała.
Do Ordynariusza miejscowego należy jednak osąd zarówno stosowności tego rodzaju procesji w dzisiejszych warunkach, jak i miejsca oraz przebiegu, żeby się odbywały z godnością i bez ujmy czci należnej temu Najświętszemu Sakramentowi.

V. WYSTAWIENIE NAJŚWIĘTSZEJ EUCHARYSTII

60. Wystawienie Najświętszej Eucharystii czy to w puszce czy w monstrancji pociąga myśl wiernych ku uświadomieniu sobie w niej przedziwnej obecności Chrystusa i zachęca do zespolenia z Nim serca. Dlatego znakomicie potęguje należny Mu kult w duchu i prawdzie.
Trzeba uważać, by w takich wystawieniach uwydatnił się w znakach kult Najświętszego Sakramentu w swym stosunku do Mszy św. Wypada więc w razie uroczystego i przeciągającego się dłużej wystawienia,(115) by odbywało się ono na końcu Mszy św., w czasie której konsekruje się hostię do wystawienia ku adoracji. Sama Msza św. ma się zakończyć z opuszczeniem błogosławieństwa. W okazałości wystawienia należy unikać skrzętnie tego wszystkiego, co w pewien sposób mogłoby przesłonić pragnienie Chrystusa, który ustanowił Najświętszą Eucharystię głównie po to, by nam była przystępna na pokarm, pomoc i ulgę (116).

61. ZAKAZ ODPRAWIANIA MSZY ŚW. Z WYSTAWIENIEM NAJŚWIĘTSZEGO SAKRAMENTU

Zakazuje się odprawiania Mszy św. w czasie trwania wystawienia Najświętszego Sakramentu w tej samej nawie kościoła, w czym nie mogą stać na przeszkodzie dotąd istniejące zezwolenia lub odmienne tradycje, zasługujące nawet na osobną wzmiankę. Albowiem, poza przytoczonymi w n. 55 niniejszej Instrukcji powodami, sprawowanie tajemnicy eucharystycznej zawiera w sposób doskonały to wewnętrzne zespolenie, do którego wystawienie usiłuje doprowadzić wiernych i dlatego nie potrzebuje takiego wsparcia.
Jeżeli wystawienie Najświętszego Sakramentu przedłuża się na jeden lub więcej następujących dni, trzeba je przerywać na czas odprawiania Mszy św., chyba że Mszę św. odprawia się w kaplicy oddzielonej od nawy wystawienia i przynajmniej niektórzy wierni zostają na adoracji...

62. W JAKI SPOSÓB NALEŻY URZĄDZIĆ OBRZĘD WYSTAWIENIA

Jeżeli wystawienie jest krótkie, należy postawić puszkę lub monstrancję na mensie ołtarza; jeżeli się zaś przeciąga na dłuższy czas, można posłużyć się tronem, ustawionym na wyniosłym miejscu; trzeba się jednak wystrzegać, żeby on nie był zbyt wysoko i daleko.
Na przeciąg trwania wystawienia trzeba wszystko wyciszyć, by wierni zatopieni w modlitwie, obcowali z Chrystusem Panem.
Dla podsycenia wewnętrznej modlitwy dopuszczalne są czytania Pisma św. z homilią lub krótkie egzorty, które by wprowadzały w lepszą ocenę tajemnicy eucharystycznej. Przystoi też, żeby wierni odpowiadali śpiewem na słowo Boże. Wypada, by w odpowiednich momentach panowała święta cisza.
Na końcu wystawienia udziela się błogosławieństwa Najświętszym Sakramentem.
Jeżeli używa się języka narodowego, można zamiast hymnu "Tantum ergo", śpiewanego przed błogosławieństwem, posłużyć się, wedle uznania Konferencji Biskupów, inną pieśnią eucharystyczną.

63. COROCZNE UROCZYSTE WYSTAWIENIE

W kościołach, w których się stale przechowuje Eucharystię co. rocznie może się odbywać uroczyste wystawienie Najświętszego Sakramentu ciągnące się przez jakiś czas, choć nie ściśle nieustannie, by miejscowa wspólnota gorliwiej rozważała i czciła tę tajemnicę.
Takie wystawienie niech się jednak odbywa tylko wtedy, jeżeli przewiduje się odpowiedni napływ wiernych, za zgodą miejscowego Ordynariusza i wedle ustalonych norm.

64. DŁUGOTRWAŁE WYSTAWIENIE

Ordynariusz zaś miejscowy może nakazać w jakiejś ważnej i ogólnej potrzebie modlitwy błagalne przed Najświętszym Sakramentem, ciągnące się przez dłuższy czas (nawet nieustanne), urządzane w tych kościołach, do których wierni napływają tłumniej.

65. PRZERWA W WYSTAWIENIU

Tam, gdzie z braku odpowiedniej liczby uczestników adoracji nie może się bez przerwy odbywać wystawienie, wolno Najświętszy Sakrament schować do tabernakulum w godzinach przedtem ustalonych i ogłoszonych, ale nie częściej niż dwa razy dziennie, np. około południa i w porze nocnej...

66. KRÓTKIE WYSTAWIENIE

Nawet krótkie wystawienie Najświętszego Sakramentu, odbywające się wedle zasad prawnych, tak należy ułożyć, by przed błogosławieństwem Najświętszym Sakramentem poświęcić w nich pewien czas, zależnie od potrzeb, na czytanie słowa Bożego, śpiewy, prośby i modlitwę spędzoną czas jakiś w ciszy.
Ordynariusze miejscowi winni dopilnować, by takie wystawienia Najświętszego Sakramentu odbywały się zawsze i wszędzie z należytą czcią.
Zakazuje się wystawienia, odbywającego się po Mszy św. wyłącznie dla udzielania błogosławieństwa.

VI. KONGRESY EUCHARYSTYCZNE

67. W czasie Kongresów eucharystycznych winni wierni starać się wniknąć głębiej duchem w tę przeświętą tajemnicę, mając na uwadze różne jej aspekty (por. n. 3 niniejszej Instrukcji). Niech ją zaś święcą wedle wskazań Soboru Watykańskiego II i oddają cześć przez modlitwę prywatną oraz przez pobożne praktyki, szczególnie w czasie podniosłej procesji, ale tak, żeby wszystkie przejawy pobożności osiągały swój szczyt w uroczyście odprawionej Mszy św.
Wypada, żeby w czasie trwania Kongresu eucharystycznego, przynajmniej Kongresu całego kraju, zarezerwowano dla nieustannej adoracji kilka kościołów.

Papież Paweł VI podczas audiencji udzielonej dnia 13 kwietnia 1967 r. J. E. Arkadiuszowi Kard. Larraona, Prefektowi tejże Świętej Kongregacji, zatwierdził niniejszą Instrukcję i powagą swą umocnił oraz nakazał ogłosić, postanawiając równocześnie, by nabrała mocy poczynając od dnia 15 sierpnia 1967 r., święta Wniebowzięcia Najśw. Maryi Panny.

W Rzymie, dnia 25 maja, w święto Bożego Ciała.

Jakub kard. Lercaro Arcybiskup Boloński Przewodniczący Rady do wykonania Konstytucji o świętej Liturgii
Arkadiusz M. kard. Larraona Prefekt Św. K. O.Ferdynand Antonelli Arcybp tytuł. Idikr. Sekretarz Św. K. O.

źródło: Eucharystia w nauczaniu Papieży XX w.. Zebrał ks. R. Rak, wyd. Veritas Londyn 1987

---

Przypisy:

1 Por. KL 2, 41, 47, 98.

2 Por. tamże, 48-54, 56.

3 Por. tamże, nn, 55, 57.

4 Por. 3, 7,11,26,28,50.

5 Por. DE 2, 15: DB 15, 30: DK 2, 5-8, 13-14, 18.

6 KDK 38.

7 AAS 39 (1947), s. 547-572, por. przemów, do uczestników Międzynarod. zjazdu liturg. w Asyżu, 22 września 1956: AAS 48 (1956), s. 715-724.

8 AAS 57 (1965), s. 753-774.

9 KK 7,9.

10 KL 47.

11 Tamże, nn. 6,10, 47,106; DK 4, 4.

12 Paweł VI, Encykl. "Mysterium Fidei"; AAS 57 (1965), s. 762.

13 Por. Pius XII, Encykl. "Mediator Dei": AAS 39 (1947), s. 564-566.

14 Por. KL 47.

15 Por. Sob. Tryd., ses. 22, Dekr. o Mszy św., r. 1: Denz. 938 (1741).

16 Por. KK 11, KLL 57 - 48; DK 2, 5; Pius XII, Encykl. "Mediator Dei": AAS 39 (1947), s. 552; Paweł VI, Encykl. "Mysterium Fidei": AAS 57 (1965), s. 761.

17 Por. KL 26 - 28.

18 Por. niżej, n. 49.

19 Por. KK 11; KL 41; DK 2, 5; DE 15.

20 Sob. Tryd., ses. 13, Dekr. o Eucharystii, r. 5; Denz. 878 (1643).

21 Por. Paweł VI, Encykl. "Mysterium Fidei": AAS 57 (1965), s. 760-770; Pius XII, Encykl. "Mediator Dei": AAS 39 (1947), s. 569.

22 Por. Ses. 13, Dekr. o Eucharystii, n. 4: Denz 887 (1642); kan. 2: Denz. 884 (1952).

23 Por. powyższe dokumenty o ile mówią o ofierze Mszy św.; o jednym i drugim aspekcie tajemnicy mówi DK 5, 18; Paweł VI, Encykl. "Mysterium Fidei": AAS 57 (1965), s. 754; Pius XII, Encykl. "Mediator Dei"; AAS 39 (1947), s. 547-572; Przemówienie do uczestn. międzynar. zjazdu liturg. w Asyżu, 22 wrz. 1956; AAS 48 (1956), s. 715-723.

24 Por. Paweł VI, Encykl. "Mysterium Fidei": AAS 57 (1965), s. 760-770: Pius XII, Encykl. "Mediator Dei": AAS 39 (1947), s. 547-572; św. Kongr. Obrz. Instr. "De musica sacra", 3 września 1958: AAS 50 (1958), s. 630-663; Instr. "Inter Oecumenici", 26 września 1964: AAS 56 (1964), s. 877-900.

25 Por. Sob. Tryd., ses. 13. Dekr. o Eucharystii, n. 3: Denz. 876 (1939). Por. również św. Tomasz z Akwinu, Summa Theol. III, q. 60, a. l.

26 Por. KL 33, 59.

27 Por. tamże, 14,17 - 18.

28 DK 5.

29 Por. KK 11; DE 2, 15.

30 Por. KL 10.

31 Tamże, 2, 98; por. również 41.

32 Modlitwa mozarabska: P. L. 96, 759 B.

33 KK 26.

34 KL 42.

35 Św. Tomasz z Akw. Summa Theol. III, q. 73, a. 3.

36 Św. Leon W., Serm. 63, 7: P. L. 54, 357 c.

37 KL 26.

38 KK 3, 7, 11, 26; DE 2; 31 - 32.

39 Por. tamże, 15 i 22; 106.

40 Tamże, 22.

41 Tamże, 15.

42 Paweł VI, Encykl. "Mysterium Fidei": AAS 57 (1965), s. 773.

43 Por. KL 7.

44 Sob, Tryd., ses. 22, Dekr. o Mszy św. n. 2: Denz 940 (1743).

45 KL 7.

46 Paweł VI, Encykl. "Mysterium Fidei": AAS 57 (1965), s. 764.

47 KL 56.

48 DK 4.

49 Tamże, 4: por. również n. 3 niniejszej Instrukcji.

50 KO 21.

51 KL 14, 26, 30, 38.

52 KK 10; DK 2; Paweł VI, Encykl. "Mysterium Fidei" AAS 57 (1965), s. 761:

53 KK 10; DK 2,5.

54 KL 28-29

55 Tamże, 48,106.

56 Tamże, 55.

57 Św. Tomasz z Akw., Summa Theol. III. q. 79, a 7 ad 2.

58 KL 26-32.

59 Św. Kongregacji Obrzędów Instrukcja "Musicam sacram", 5 marca 1967: AAS 69 (1967), s. 300-320.

60 Hipolit, Traditio Apostolica, 21: wyd. B. Botte 1963, s. 58 - 59; KL 9, 10; DA 3; DM 39; DK 5.

61 KDK 43.

62 DK 6.

63 DWCH 2.

64 DK 5.

65 Ses. 22, Dekr. o Mszy św., n. 8: Denz. 946 (1749).

64 KL 28.

65 Tamże. 41, KK 26.

66 Niniejsza Instrukcja, n. 4.

67 KK 3.

68 KL 54.

69 Tamże. 11.

70 DK 5.

71 KL 121.

73 KL 6 i 106.

74 KL 106.

75 KL 106.

76 KL 41 - 42; KK 28; DK 5.

77 Św. Kongr. Obrz. Instrukcja "Musicam sacram" 5 marca 1967, nn. 16 i 27; AAS 59 (1967), s. 305-308.

78 KL 55.

81 Tamże.

82 Ses. 21 Dekr. o Komunii euchar. r. 1-3: Denz. 930-932 (1726-2729).

83 Pius XII, Encykl. "Mediator Dei"; AAS 39 (1947), s. 565-566.

84 AAS 58 (1964), s. 7; AAS 59 (1967) s. 374.

85 Sob. Tryd. ses. 13, Dekret o Eucharystii, r. 2: Denz. 875 (1638); również ses. 22, Dekr. o Mszy św., r. 1-2: Denz. 938 (1740), 940 (1743).

86 Sob. Tryd. ses. 13, Dekret o Eucharystii, r. 7; Denz. 880 (1646-1647).

87 KPK 859 (1917) i 916 (1983).

88 Św. Kongregacja Sob. Dekret o codziennym przyjmowaniu Najśw. Euchar., 20 grudzień 1905, n. 6: AAS 38 (1905-1906), s. 401 n.; Pius XII Encykl. "Mediator Dei": AAS 39 (1947), s. 565.

89 Sob. Tryd. ses. 13, Dekr. o Eucharystii, r. 8; Denz 881 (1648).

90 Pius XII, Encykl. "Mediator Dei"; AAS 39 (1947), s. 556.

91 Kan. 8611 (1917), 921 81 (1983).

92 Kan. 865 (1917); 922 (1983).

93 KL 26.

94 KK 26.

95 KK 41.

96 DK 13; KK 28.

97 KL 28.

98 DK 13; Paweł VI, Encykl. "Mysterium Fidei": AAS 57 (1965), s. 762.

99 KL 22, 83.

100 Św. Tomasz z Akw. Summa Theol. IIa-IIa, q. 93, a 1.

101 KL 57; św. Kongr. Obrz. Dekr. "Ecciesia semper" 7 marca 1965 r. AAS 57 (1965), s. 410 - 412.

102 KK 41; KK 28; DK 7.

103 KK 28; DK 8.

105 Św. Kongr. Sakr. Instrukcja "Quam plurimum", l paźdz. 1949: AAS 41 (1969) s. 509-510; Sob. Tryd., ses. 13, Dekr. o Eucharystii, r. 6: Denz. 879 (1945);
X, Dekr. "Sacra Trident. Synodus", 20 grudn. 1905: Denz. 1981 (3375).

105 Pius XII, Encykl. "Mediator Dei": AAS 39 (1947) s. 569.

106 DK 5.

107 Tamże.

108 C. I. C. kan. 1268, § l. (1917), kan. 938 (1983).

109 Kongr. Obrz. Instrukcja "Inter Ocumenici", 26 wrz. 1964, n. 95: AAS 56 (1964), s. 898; św. Kongr. Sakr. Instrukcja "Nullo unquam tempere", 28 maja 1938, n. 4; AAS 30 (1938), s. 199 - 200.

110 DK 18; Paweł VI. Encykl. "Mysterium Fidei"; AAS 57 (1965), s. 771.

111 Św. Kongr. Obrz. Instrukcja "Inter Ocumenici", 26 września 1964, n. 95; AAS 56 (1964), s. 898.

112 Jak wyżej, n. 9.

113 C. I. C., kan. 1271 (1917), kan. 940 (1983).

114 KK 11.

115 KL 13.

116 Jak wyżej, 62.

117 Św. Pius X, Dekr. "Sacra Trident. Synodus", 20 grudnia 1905: Denz 1981 (3375).

opr. mg/mg