Psychologia różnic indywidualnych. Wybrane zagadnienia

Psychologia różnic indywidualnych. Wybrane zagadnienia

Red.: Magdalena Marszał-Wiśniewska, Tatiana Klonowicz, Małgorzata Fajkowska-Stanik

Wprowadzenie

Oddajemy do rąk Czytelnika zbiór prac poświęconych różnicom indywidualnym. Szeroki zakres poruszanych w niej problemów wyjaśnia historia powstania tej książki. Na początku było spotkanie badaczy zorganizowane z okazji Jubileuszu Jana Strelaua, któremu psychologia różnic indywidualnych zawdzięcza bardzo wiele. Różnice indywidualne to „królewski” problem psychologii, bo przecież chodzi tu o indywidualność, niepowtarzalność człowieka. Przedmiot badań w tej dziedzinie stanowią między innymi zdolności, inteligencja, temperament i osobowość. Tym właśnie zagadnieniom zostały poświęcone prace badaczy, którzy przyjechali we wrześniu 2001 roku do Warszawy, by uczcić siedemdziesięciolecie urodzin profesora Jana Strelaua, które stało się bezpośrednią inspiracją powstania tej publikacji.

Książka ma „tradycyjny” układ: od zagadnień związanych z fizjologicznymi mechanizmami różnic indywidualnych, poprzez teorię i metody badawcze, do przejawów różnic indywidualnych w określonych dziedzinach funkcjonowania człowieka. Podział ten, wyrażający się w wyodrębnieniu czterech części zbioru, oczywiście nie jest rozłączny, gdyż we wszystkich rozdziałach Czytelnik znajdzie tak elementy teorii, jak i dane dotyczące przejawów różnic indywidualnych.

Większość współczesnych teorii różnic indywidualnych odwołuje się do mechanizmów fizjologicznych cech. Prezentowane w części pierwszej prace egzemplifikują takie właśnie próby wyjaśnienia substratu różnic indywidualnych, a zarazem pokazują współczesne osiągnięcia metodyczne. Jedną z nowszych metod w naszej dziedzinie jest analiza potencjałów niezgodności. Funkcjonowanie tego mechanizmu elektrofizjologicznego dostarcza niezmiernie interesujących danych dotyczących ogólnych prawidłowości i różnic indywidualnych między ludźmi w zakresie procesów przetwarzania informacji. Rozdział napisany przez twórcę metody – Risto Näätänena – traktujemy jako wprowadzenie do tego nurtu badań. Pokazując, jak kształtują się neuronalne reprezentacje dźwięków i percepcja mowy, Näätänen dotyka tu problemu różnic intraindywidualnych i wykorzystuje tę niezwykle wyrafinowaną metodę do wyjaśnienia, dlaczego na przykład miewamy spore kłopoty z językami obcymi. Z kolei Robert Stelmack wykorzystuje potencjały niezgodności w badaniu różnic interindywidualnych w zakresie inteligencji. Dla badaczy inteligencji praca Stelmacka stanowi duże wyzwanie – autor nie kryje, iż na obecnym etapie wiedzy trudno wyjaśnić źródła i funkcjonalne znaczenie wyników wskazujących, iż u osób o wysokiej inteligencji centralne procesy przebiegają szybciej, obwodowe zaś – wolniej niż u osób o niskiej inteligencji. Obie prace powinny wzbudzić szczególne zainteresowanie Czytelnika, któremu bliskie jest biologiczno-poznawcze podejście do inteligencji.

Lars-Goran Nilsson zajmuje się różnicami indywidualnymi w funkcjach pamięci. Rozdział ten zasługuje na uwagę z co najmniej dwóch powodów. Po pierwsze Czytelnik znajdzie tu zwięzłe omówienie metod psychologii i neuropsychologii pamięci: od klasycznego przypominania – wynalazku Ebbinghausa, po obrazowanie mózgu i wykorzystywanie znaczników genetycznych. Po drugie autor prezentuje wyniki podłużnych badań genetycznych różnic indywidualnych w funkcjach pamięci. Szczególnie warto zwrócić uwagę na dane dotyczące choroby otępiennej mózgu.

Dwa kolejne rozdziały ukazują, jak rozwijają się metody, które psychologia różnic indywidualnych wykorzystuje już od dawna, a zarazem dostarczają nowych danych sprawiających, że dawne metody okazują się niewystarczające. Vilfredo De Pascalis i współpracownicy w swych badaniach roli cech temperamentu (i – szerzej – osobowości) w odczuwaniu bólu wykorzystują różne wskaźniki przewodnictwa skóry i aktywności sercowo-naczyniowej. Cechy temperamentu/osobowości były mierzone za pomocą Formalnej Charakterystyki Zachowania – Kwestionariusza Temperamentu, EPQ i Inwentarza Lęku. Autorzy potwierdzają centralną rolę reaktywności emocjonalnej w odczuwaniu intensywności stresu. Nowy rezultat dotyczy roli perseweratywności w odczuwaniu bólu. Wreszcie Marvin Zuckerman omawia wyniki badań osobowości na poziomie cech oraz na poziomie biochemicznym. Koncepcja Zuckermana jest w Polsce dobrze znana. W tym miejscu przypomnimy więc jedynie centralną zdaniem autora rolę różnic indywidualnych w poziomie oksydazy monoaminowej (enzymu, rozkładającego neuroprzekaźniki) w poszukiwaniu doznań. Tezę tę Zuckerman ilustruje wynikami badań. Czytelnikowi pozostawiamy decyzję, czy rzeczywiście układ monoaminowy jest współczesnym odpowiednikiem „humorów”, do których odwoływali się starożytni, czy też autor wykorzystuje metaforę czterech humorów i czterech temperamentów, by zwrócić uwagę, że problem mechanizmu fizjologicznego różnic indywidualnych jest odwieczny.

Część druga została poświęcona nowym ideom i problemom, jakie pojawiły się ostatnio w dziedzinie psychologii różnic indywidualnych. Tatiana Klonowicz i Andrzej Eliasz analizują teoretyczne znaczenie pojęcia systemu regulacji stymulacji. Prezentując dwa podejścia do temperamentu, to jest charakterystyczne dla Regulacyjnej Teorii Temperamentu Strelaua i Transakcyjnego Modelu Temperamentu Eliasza, autorzy wykazują, że traktowanie temperamentu jako elementu złożonego systemu regulacji stymulacji pozwala na zintegrowanie wiedzy dotyczącej psychologicznych mechanizmów regulacji stosunków człowieka z otoczeniem. Ich rozważania teoretyczne oraz przedstawione wyniki badań empirycznych podkreślają konieczność odrzucenia poglądu, że temperament jest stabilny i niezmienny, a zatem relatywnie niezależny od środowiska. Akcentując transakcyjny charakter relacji między poszczególnymi elementami systemu regulacji stymulacji (temperament – osobowość – środowisko) autorzy podejmują próbę odpowiedzi na pytania dotyczące (1) relacji temperamentu ze środowiskiem, (2) spójności versus niespójności temperamentu w stosunku do środowiska oraz (3) wewnątrzpodmiotowej spójności versus niespójności między temperamentem a osobowością.

Rolę kontekstu sytuacyjnego w badaniu osobowości, kontroli i inteligencji podejmuje Joop Hettema. Autor przyjmuje, iż analiza sytuacji oraz relacji osoba – środowisko w ujęciu transakcyjnym jest niezbędnym warunkiem do zrozumienia stałości i spójności działania jednostki. Hettema podkreśla, że różne typy sprawowania kontroli są odpowiedzialne za stałość określonych zachowań podmiotu bądź jej brak. Artykuł jest próbą pokazania, jakie działania człowieka można nazwać międzysytuacyjnie stałymi oraz jak się w tym aspekcie przejawia inteligencja.

Integracja wiedzy naukowej wymaga analizy różnych koncepcji teoretycznych pod kątem ich podobieństwa, wzajemnych relacji i stopnia ogólności. Często bowiem tezy poszczególnych koncepcji zyskują na znaczeniu dopiero wówczas, gdy są włączone do większej całości, prowokując tym samym do stawiania nowych pytań i hipotez oraz wyznaczając kierunki dalszych badań. To zadanie podejmują autorzy dwóch kolejnych rozdziałów, proponujący porównanie Regulacyjnej Teorii Temperamentu z psychobiologicznym modelem temperamentu i osobowości Cloningera oraz z koncepcją psychologicznych kosztów aktywności człowieka.

Alois Angleitner i Frank M. Spinath prezentują w swoim rozdziale podstawowe konstrukty modelu Cloningera wraz z narzędziami służącymi do ich pomiaru. Pokazują także wyniki badań empirycznych określających strukturę najnowszego narzędzia do pomiaru konstruktów modelu Cloningera i odnoszą je do struktury standardowych inwentarzy do badania cech temperamentu w ujęciu Strelaua. Uzyskane dane wskazują, że wymiary psychobiologicznego modelu Cloningera są istotnie związane z wymiarami Regulacyjnej Teorii Temperamentu Strelaua. Zdaniem autorów potwierdzają one pogląd Strelaua, że osobowość to rodzaj biochemicznej indywidualności. Przedmiotem rozważań Zofii Ratajczak zaś jest porównanie eksplanacyjnej wartości Regulacyjnej Teorii Temperamentu z koncepcją psychologicznych kosztów aktywności człowieka, rozwijaną w ostatnich latach przez zespół badaczy Instytutu Psychologii Uniwersytetu Śląskiego. Konfrontując powyższe koncepcje z ogólną teorią regulacji zachowania człowieka, sformułowaną przez Tadeusza Tomaszewskiego, Autorka podaje argumenty na rzecz tezy, że te paradygmaty, choć komplementarne, mają jednak różną moc dowodową. RTT pozwala przewidywać potencjalną wielkość „inwestycji” (energii i zasobów), jakich człowiek musi dokonać, aby osiągnąć cel. Natomiast koncepcja kosztów psychologicznych pozwala określać kierunek i nadawać znaczenie jego działaniom, adekwatnie do treści negatywnych odczuć i stanów emocjonalnych.

Część trzecia zbioru zawiera prace poświęcone szeroko rozumianym zagadnieniem metodologicznym. David Magnusson analizuje dwa podejścia w badaniu różnic indywidualnych. Podejście skoncentrowane na zmiennej oraz podejście skoncentrowane na osobie. Większość tradycyjnych badań rozwojowych stosuje modele statystyczne typowe dla podejścia skoncentrowanego na zmiennej. Autor postuluje, by badania empiryczne, które mają na uwadze studiowanie procesu i zmiany, prowadzić, bazując na podejściu skoncentrowanym na osobie. Podkreśla jednocześnie, że oba ujęcia nie są sobie przeciwstawne, lecz raczej się uzupełniają.

Bogdan Zawadzki i współpracownicy prezentują wyniki badań zrealizowanych w ośmiu krajach: Holandii, Korei Południowej, Niemczech, Polsce, Rosji, Stanach Zjednoczonych, Ukrainie i Włoszech. Ich celem była analiza porównawcza danych zebranych za pomocą dwu różnych wersji adaptacji kulturowej (wersji uniwersalnej i wersji zawierającej wskaźniki specyficzne kulturowo) kwestionariusza Temperfamentu (FCZ-KT). Uzyskane wyniki wykazały, że cechy temperamentu ujmowane przez RTT i diagnozowane za pomocą FCZ-KT spełniają kryteria taksonomiczne i eksplanacyjne. Identyfikacja cech temperamentu w ośmiu różnych kulturach wskazuje, że cechy te są uniwersalne. Mają też znaczące uwarunkowania genetyczne i środowiskowe.

Bogdan Wojciszke przedstawia serię czterech badań, których celem była konstrukcja i walidacja nowego narzędzia do pomiaru strategii regulacji nastroju (Skale Regulacji Nastroju). Skale te mierzą osobowościowe zróżnicowanie w zakresie skłonności do zabiegów podwyższających oraz obniżających nastrój. Charakteryzują się one zadawalającą rzetelnością i trafnością teoretyczną. Pozwalają ponadto przewidywać nastrój zarówno w momencie pomiaru, jak i w przyszłości. Uzyskane przez Wojciszkę wyniki wykraczają poza kwestie psychometryczne, dostarczając interesujących danych, ważnych tak dla psychologii emocji i motywacji, jak i psychologii różnic indywidualnych. Podwyższanie i obniżanie nastroju okazały się niezależnymi strategiami zarządzania nastrojem. Wskazuje na to zarówno słaby wzajemny związek wyników obu skal, jak i odmienne wzorce ich skorelowania z takimi zmiennymi indywidualnymi, jak depresja, ekstrawersja, neurotyczność oraz wzorce reagowania na stres.

W ostatniej części prezentujemy wyniki badań dotyczące różnic indywidualnych w wybranych aspektach funkcjonowania człowieka. Wanda Ciarkowska przedstawia badania dotyczące chronotypu, będącego wskaźnikiem różnic indywidualnych w zakresie rytmicznych zmian dobowych w procesach psychicznych i fizjologicznych. Autorka wykazała między innymi, że preferencja godzin porannych współwystępuje z niższym lękiem i niższą depresyjnością oraz z takimi właściwościami temperamentalnymi, jak relatywnie wyższa wytrzymałość; mierzona za pomocą FCZ-KT, i mniejsze nasilenie poszukiwania doznań. Przedmiotem zainteresowań Czesława Nosala jest problematyka doświadczania czasu. Badacz ten podejmuje próbę weryfikacji hipotezy o związku temperamentu z temporalnością. Podkreśla fakt, że zagadnienia temporalności nie są inspirowane teorią temperamentu, ale wywodzą się z badań nad różnicami w typach umysłowości i preferencji poznawczych. Prezentowane przez niego dane empiryczne, choć mają wstępny i eksploracyjny charakter, potwierdzają tę ogólną hipotezę. Zdzisław Chlewiński przedstawia najnowsze badania dotyczące stereotypu Niemca, Rosjanina i Żyda, przeprowadzone na próbie polskich studentów. Analiza frekwencyjna wyników badań pozwoliła na wyodrębnienie zarówno cech treściowo specyficznych, jak i wspólnych, typowych dla powyższych stereotypów. Na szczególną uwagę zasługuje zastosowanie przez autora techniki dyskursu, rzadko stosowanej przy analizie stereotypów. Badania Chlewińskiego przekonują, że w porównaniu z metodami tradycyjnymi technika dyskursu, choć trudna i czasochłonna, pozwala prześledzić ukryte postawy i przekonania, dostarczając bardziej złożonych informacji na temat treści, struktury i funkcji stereotypów.

Wolfgang Schönpflug podejmuje próbę odpowiedzi na pytanie, czy lęk jest cechą biologiczną czy stanem uwarunkowanym społecznie. W prezentowanych badaniach, opartych na paradygmacie rozpoznawania tekstu, Autor wykazał pozytywną korelację pomiędzy lękiem a ukierunkowaniem na materiał o treści lękowej jedynie przy narzuconym szybkim tempie rozpoznawania oraz przy wysokiej potrzebie odkrywania się. Kiedy narzucone tempo rozpoznawania było wolniejsze i kiedy potrzeba odkrywania się była mniejsza, nie stwierdzono takiego związku bądź wykazano istnienie związku negatywnego. Zakładając, że pozytywne korelacje są wynikiem utajonych, automatycznych zachowań, podczas gdy brak korelacji pozytywnych (bądź korelacje negatywne) są wynikiem jawnych (kontrolowanych) działań, Schönpflug postuluje rozróżnienie między lękiem jako cechą biologiczną, badaną jako długotrwała dyspozycja do zachowań utajonych, oraz lękiem jako stanem uwarunkowanym społecznie, badanym jako zjawisko krótkotrwałe.

Polecamy tę książkę badaczom, wykładowcom i studentom, którym powinna ona przybliżyć fascynujący obszar badań psychologii różnic indywidualnych.

Magdalena Marszał-Wiśniewska, Tatiana Klonowicz, Małgorzata Fajkowska-Stanik

Rozdział 13

Przyczyny i przejawy różnic indywidualnych w przebiegu rytmów okołodobowych u ludzi

Streszczenie

Przedmiotem moich rozważań jest analiza chronotypu, będącego wskaźnikiem różnic indywidualnych w zakresie pory doby. Zaprezentowano dane analizujące czynniki wpływające na kształtowanie się określonego chronotypu, wśród których za podstawowe uważa się wiek oraz oddziaływanie synchronizatorów społecznych (godziny pracy zawodowej, aktywność społeczna, życie rodzinne). Wyniki eksperymentów laboratoryjnych dostarczyły przekonujących danych o istotnych różnicach w przebiegu wielu procesów fizjologicznych osób, zdiagnozowanych za pomocą narzędzia psychometrycznego jako poranne lub wieczorne. Także wyniki eksperymentów nad wpływem pory doby na funkcjonowanie poznawcze i emocjonalne osób o odmiennych chronotypach empirycznie potwierdziły istnienie różnic indywidualnych w dobowym rytmie aktywności. Na zakończenie przedstawiono wyniki badań poszukujących korelatów temperamentalnych wymiaru ranności – wieczorności. Konsekwentnie pojawiały się zależności wskazujące, że chronotyp koreluje z wymiarami dotyczącymi różnic indywidualnych w poziomie aktywacji oraz z depresyjnością i lękiem.

13.1 WPROWADZENIE

Celem niniejszego rozdziału jest przedstawienie argumentów empirycznych uzasadniających traktowanie chronotypu jako zmiennej opisującej i wyjaśniającej różnice indywidualne w zakresie rytmicznych zmian w procesach psychicznych i fizjologicznych. Podstawą rozważań będą przede wszystkim wyniki badań własnych, prezentowane na tle współczesnych prac z zakresu chronopsychologii.

Mówiąc najogólniej, jest to dziedzina zajmująca się prawidłowościami rządzącymi rytmicznością ludzkich procesów psychofizjologicznych. Wypada zatem zacząć od kilku informacji na temat rodzaju rytmów, z jakimi mamy do czynienia w organizmie człowieka. Zgodnie z podziałem wprowadzonym do chronobiologii przez Halberga (1965) wszystkie rytmiczne zmiany zachodzące w organizmie dają się przyporządkować do jednej z trzech grup, wyodrębnionych ze względu na czas trwania oscylacji. Do pierwszej, określanej mianem rytmów ultradobowych, zaliczane są zmiany powtarzające się w okresie krótszym niż 20 godzin, a w tej kategorii znaleźć można zarówno rytmy o okresie milisekundowym, jak i kilkunastogodzinnym. Drugą grupę stanowią rytmy infradobowe, charakteryzujące się czasem trwania powyżej 28 godzin, a to szerokie kryterium sprawia, że do tej grupy włączane są zarówno rytmy tygodniowe, jak i miesięczne oraz roczne. Przez psychologów za szczególnie interesujące oscylacje infradobowe uchodzą rytmy tygodniowe, gdyż przejawiają się w zmianach samopoczucia ludzi w trakcie tygodnia (Crouter i Macguire, 1998; Larsen i Kasimatis, 1990).

Trzecią grupę rytmów stanowią zmiany oscylujące w zakresie 20–28 godzin, określane mianem rytmów okołodobowych. Są one uważane za podstawowe jednostki czasu odmierzane przez zegar biologiczny, gdyż dzięki fotoperiodyzmowi, oznaczającemu zdolność do oceny długości oddziaływania światła dziennego, organizm orientuje się, czy ma do czynienia z oświetloną, czy nieoświetloną częścią doby. Właśnie rytmy okołodobowe uważa się za najważniejsze z punktu widzenia przystosowania do otoczenia i dlatego są one zdecydowanie najlepiej poznanymi rytmami zarówno u ludzi, jak i w świecie roślin i zwierząt (Aschoff, 1965; Folkard i Monk, 1983; Tankova, Adan i Buela-Casal, 1994).

Wśród tych najlepiej poznanych rytmów okołodobowych należy wymienić rytm snu – czuwania, będący rytmiczną zmianą naszego organizmu najbardziej dostępną subiektywnym obserwacjom (Borbély, 1990), rytm temperatury głębokiej ciała (Aschoff, 1965), rytm wydzielania niektórych hormonów, rytm zmian ciśnienia tętniczego krwi oraz dobowe zmiany w rytmie pracy serca czy rytm wydolności układu odpornościowego (Arendt, Minors, Waterhouse, 1989).

Rytmom okołodobowym podlega także funkcjonowanie psychiczne człowieka, dla przykładu oscylacje takie wykazuje szybkość i dokładność procesów uwagi i percepcji (Folkard i Monk, 1983), efektywność pamięci operacyjnej i długotrwałe (Ciarkowska, 2000), wykorzystanie złożonych procesów poznawczych (Ciarkowska, 1997), a także nastrój i samopoczucie psychiczne (Adan i Sánchez-Turet, 2001; Caminada i De Bruijn, 1992).

Pojęcie chronotypu dotyczy różnic indywidualnych w przebiegu rytmów okołodobowych lub – inaczej mówiąc – funkcjonowaniu ludzkiego zegara biologicznego. Na poziomie psychologicznym chronotyp oznacza preferowanie określonej pory doby, a preferencja ta znajduje wyraz w obiektywnej efektywności działania oraz w oscylacjach nastroju. Ludzie charakteryzujący się odmiennym chronotypem różnić się powinni także dobowym przebiegiem rytmów reakcji fizjologicznych. Spośród różnych parametrów rytmu (Folkard i Monk, 1983; Tankova, Adan i Buela-Casal, 1994) szczególne zainteresowanie budzi porównanie jego akrofazy, czyli precyzyjnie zmierzonego momentu doby, gdy określona zmienna fizjologiczna osiąga swą maksymalną wartość.

13.2 Charakterystyka zmiennej „chronotyp” i jej pomiar

Szczególnym powodem zainteresowania różnicami indywidualnymi w funkcjonowaniu zegara biologicznego były dwie sytuacje związane z planową ingerencją w naturalny przebieg rytmów dobowych człowieka – praca zmianowa, zwłaszcza obejmująca porę nocną, a także podróże międzykontynentalne. Konieczność sprawnego funkcjonowania psychicznego mimo desynchronizacji zachodzącej między wewnętrznymi rytmami a zewnętrznymi wyznacznikami czasu postawiła przed psychologami ważne zadanie wyodrębnienia właściwości psychicznych wiążących się z relatywnie lepszą tolerancją sytuacji, w których dochodzi do zaburzenia zegara biologicznego. Na poziomie subiektywnym wspólnym mianownikiem takich sytuacji jest przezwyciężenie dyskomfortu związanego z odejściem od utrwalonego porządku w fazach cyklu snu i czuwania. Dość oczywiste wydawało się zatem, że taka właściwość psychiczna musi się wiązać przede wszystkim z różnicami w rytmie aktywności okołodobowej.

Podstawą wyodrębnienia osób porannych i wieczornych są następujące kryteria behawioralne: (1) typowe godziny spontanicznego budzenia się (czyli bez budzika, telefonu, pomocy innych osób), (2) siła przyzwyczajeń dotyczących godzin udawania się na spoczynek nocny i rannego wstawania, (3) pora doby lub dnia subiektywnie uważana za optymalną ze względu na samopoczucie i sprawność umysłową oraz (4) różnice w obiektywnej sprawności fizycznej i psychicznej, których wskaźniki rejestrowane są w dwóch skrajnych porach dnia, czyli wcześnie rano i późnym wieczorem.

Określeniu charakterystyki zegara biologicznego od lat osiemdziesiątych służy termin „chronotyp”, traktowany jako synonim wcześniej używanego wymiaru „ranności – wieczorności” (Horne i Östberg, 1976; Mecacci i Zani, 1983). Osoby charakteryzujące się chronotypem rannym regularnie, w sposób niewymuszony budzą się wcześnie rano, godziny przedpołudniowe traktują jako szczególnie sprzyjające intensywnej pracy i wtedy osiągają obiektywnie najlepsze wyniki, również rano mają lepszy nastrój emocjonalny, a ponadto każdego dnia chodzą spać o bardzo zbliżonej godzinie i przesypiają każdej nocy mniej więcej tę samą liczbę godzin. Osoby wieczorne, stanowiące ich przeciwieństwo, budzą się w godzinach przedpołudniowych, ich nastrój jest wtedy najgorszy; również ich obiektywna efektywność wysiłku fizycznego i psychicznego przypada na godziny wieczorne, a nawet nocne. Osoby te wykazują dość dużą rozpiętość godzin chodzenia spać i budzenia się oraz liczby godzin snu, co jest wynikiem konfliktu między ich preferencjami i obiektywnymi warunkami życia. Osoby wieczorne chodzą późno spać, ale późno wstają tylko wówczas, gdy mają swobodę ustalania godzin aktywności (wakacje, dni wolne od pracy). Ponieważ jednak najczęściej muszą się one dopasowywać do narzuconych godzin działania, w niektóre dni wstają wcześniej, przy czym prawie regułą jest wówczas pomoc budzika.

Niewątpliwie ludzie skrajnie ranni lub wieczorni będą się starali tak zorganizować sobie życie zawodowe, aby móc dać wyraz swoim preferencjom w zakresie optymalnej pory doby. W bardziej komfortowej sytuacji znajdują się osoby o chronotypie rannym, gdyż dominuje taki wzorzec podziału doby, w którym aktywność zawodowa obejmuje godziny od rannych do popołudniowych. Ponieważ większość ludzi ma niewielki wpływ na wybór godzin pracy, konieczność dopasowania swojego funkcjonowania do obowiązującego wzorca społecznego może być czynnikiem modyfikującym naturalne predyspozycje w kierunku ranności lub wieczorności. Oczywiście relatywnie częściej przed koniecznością „przestrojenia” swoich rytmów stają osoby wieczorne, ale sytuacja taka nie omija osób o chronotypie porannym, które wykonują pracę w systemie zmianowym. Z wyjątkiem osób charakteryzujących się skrajnym natężeniem ranności lub wieczorności większość ludzi daje sobie radę z dostosowanien swoich preferencji do wymagań narzuconych organizacją życia społecznego, pod warunkiem zachowania systematyczności i konsekwencji w przestawianiu się na wymagany tryb życia. Warto też wspomnieć, że osoby o chronotypie rannym charakteryzują się silniejszym rytmem okołodobowym, zwłaszcza związanym z godziną chodzenia spać i zasypiania (Fronczyk, 1999), przez co jest im się trudniej niż osobom wieczornym przystosować do działania w niepreferowanej porze doby. Jest to podstawowa przyczyna zdecydowanie gorszego tolerowania przez osoby o chronotypie rannym pracy w systemie zmianowym, a zwłaszcza w godzinach nocnych (Harma, 1993).

Wraz z intensywnym rozwojem badań nad rytmami okołodobowymi u człowieka nastąpił wzrost zainteresowania zarówno różnicami indywidualnymi w ich przebiegu, jak i sposobami pomiaru tych różnic. W drugiej połowie lat siedemdziesiątych (Horne i Östberg, 1976) zostało opublikowane narzędzie psychometryczne do pomiaru ranności – wieczorności, które pod nazwą Morningness-Eveningness Questionnaire (MEQ) zyskało znaczną popularność wśród badaczy tego wymiaru, stając się z czasem najczęściej stosowanym kwestionariuszem do diagnozowania chronotypu u ludzi.

Kwestionariusza ten został również poddany procedurze standaryzacyjnej w Polsce. W ramach prac nad adaptacją narzędzia, którego oryginalną nazwę zastąpiono akronimem KRAD (Kwestionariusz Rytmu Aktywności Dobowej), objęto badania ponad 4700 osób w wieku 16–76 lat, reprezentujących różne typy aktywności zawodowej, podlegające zatem odmiennym synchronizatorom społecznym rytmów. Dane dotyczące trafności i rzetelności (r_tt = 0,838) pozwalają traktować ten kwestionariusz jako wartościowe narzędzie do pomiaru chronotypu człowieka (Ciarkowska, w druku).

13.3 Źródła różnic indywidualnych w zakresie ranności i wieczorności

13.3.1 Wiek

Istnieją dane wskazujące, że zegar biologiczny podlega wyraźnym zmianom w rozwoju ontogenetycznym człowieka, związanym z dojrzewaniem, a później starzeniem się organizmu. Uzasadnione było zatem poszukiwanie związku między preferencjami pory doby a wiekiem człowieka, traktowanym jako czynnik biologiczny. W literaturze formułowana jest teza, że wiek sprzyja przesunięciu fazy rytmów okołodobowych w kierunku godzin wcześniejszych, a zatem im człowiek jest starszy, tym większe prawdopodobieństwo, że będzie reprezentował chronotyp ranny.

Wyniki mojego badania, przeprowadzonego na próbie liczącej 3868 osób, nie pozostawiają wątpliwości, że wiek jest czynnikiem niezwykle istotnie określającym pozycję jednostki na wymiarze ranności – wieczorności..

opr. JU/PO