Temperament (2). Pojęcie i kryteria definicyjne

Temperament (2). Pojęcie i kryteria definicyjne

Bogdan Zawadzki

ciąg dalszy artykułów:

1. Temperament i jego uwarunkowania - podstawowe pojęcia
2. Temperament - pojęcie i kryteria definicyjne
3. Kryteria taksonomiczne temperamentu
4. Kryterium międzypopulacyjne temperamentu

1.2.

W literaturze można spotkać szereg definicji temperamentu (zob. Strelau, 2001), ale za najbardziej wszechstronne można uznać rozumienie tego pojęcia zaproponowane przez Strelaua (1993, s. 117). Według tego Autora temperament odnosi się do:

" [...] podstawowych, względnie stałych czasowo cech osobowości, które manifestują się w formalnej charakterystyce zachowania (parametrach energetycznych i czasowych). Cechy te występują we wczesnym dzieciństwie i są wspólne dla człowieka i zwierząt. Będąc pierwotnie zdeterminowany przez wrodzone mechanizmy fizjologiczne, temperament podlega zmianom zachodzącym pod wpływem dojrzewania (i starzenia się) oraz niektórych czynników środowiskowych".

Definicja ta zawiera szereg ważnych implikacji dla określenia specyfiki cech temperamentu. Przede wszystkim zwraca się w niej uwagę, że cechy temperamentu należą do osobowości, stanowiąc element jej struktury. Temperament nie jest więc ani synonimem osobowości, ani też nie tworzy całkowicie odrębnej struktury. Takie ujęcie temperamentu odpowiada klasycznemu podziałowi Allporta (1937) cech osobowości na charakterologiczne i temperamentalne - podziałowi, który po wielu latach nadal uważany jest za heurystyczny (Cloninger, Przybeck, Svrakic i Wetzel, 1994; Pervin, 1994; Strelau i Zawadzki, 1996). Relację między cechami temperamentu i charakteru należy przy tym rozumieć w ten sposób, że te pierwsze wpływają w ontogenezie na kształtowanie się tych drugich, tworząc wspólnie strukturę decydującą o psychicznej unikatowości jednostki, określaną mianem osobowości (por. Zawadzki i Strelau 1997).

Drugą specyficzną własnością temperamentu jest to, że ujmowany jest w kategoriach cech zachowania. Cecha w psychologii rozumiana jest zazwyczaj (Strelau, 2000, s. 658) jako „...względnie stała, charakterystyczna dla danej jednostki, zgeneralizowana tendencja do określonych zachowań, przejawiająca się w różnych sytuacjach”. Należy przy tym podkreślić trzy ważne własności cechy. Po pierwsze, cechy mają status zmiennych latentnych - nie są bezpośrednio obserwowalne. O istnieniu cechy wnioskuje się zatem na podstawie obserwowalnych zmiennych - zgodnie z powszechnie akceptowanym paradygmatem badań psychologicznych - na podstawie złożonych zachowań (a nie przykładowo zmiennych fizjologicznych czy biochemicznych). Po drugie, zgodnie z podejściem nomotetycznym (por. Zawadzki, 2000), cechy wykazują międzyosobnicze zróżnicowanie i wewnątrzosobniczą stałość sytuacyjną i czasową. Te aspekty cechy ściśle wiążą się z własnościami zachowania — w sensie diagnostycznym cechy mają bowiem status opisowy, są efektem zarejestrowania spójności różnych form zachowania, dla których istnieją różnice międzyosobnicze oraz względna stałość w czasie i w różnych sytuacjach u poszczególnych osób. Zatem, to własności zachowania decydują o możliwości wnioskowania o własnościach cech, przy czym zakłada się, że zarówno zachowania, jak i cechy są wspólne dla różnych jednostek, ale występują z różnym nasileniem czy częstością u każdej z nich. W istocie więc immanentną własnością cechy jest jej różnicowy charakter - powszechność i identyczność danego zachowania powoduje, że - zgodnie z podejściem nomotetycznym - cecha nie może być wyodrębniona. Po trzecie więc, cecha jest ściśle związana z aktem pomiaru zachowań - pomiar określa cechy, a z drugiej strony zachowania interpretowane są jako obserwowalne przejawy cechy, a dokładniej jako przejawy mechanizmów wewnętrznych, warunkujących jej istnienie (Zawadzki, 2000).

Zazwyczaj też przyjmuje się, że same zachowania są wieloprzyczynowo uwarunkowane, ale ich koincyndencja i stałość czasowa wynika ze stałości mechanizmów wewnętrznych, warunkujących istnienie cechy. W kontekście cech temperamentu uważa się zatem, że zachowania (zwłaszcza złożone formy reagowania i aktywności) są uwarunkowane środowiskowo - modelowane przez otoczenie społeczno-kulturowe jednostki. Spójność tych zachowań, tworzących wiązkę wynika natomiast z istnienia mechanizmu fizjologicznego cech temperamentu. Mówiąc wprost, źródłem zachowań jest kultura, jednak stopień ich asymilacji zależy od mechanizmu fizjologicznego, który powoduje, że różne zachowania wykazują spójność, a dodatkowo są stabilne czasowo. Przez podkreślenie względnej stałości czasowej cech temperamentu zwraca się uwagę na dwa istotne fakty, a mianowicie, że cechy te są najbardziej stabilnymi cechami struktury osobowości (co wynika z ich silnego uwarunkowania biologicznego) oraz że zmiany fizjologiczne związane z dojrzewaniem i starzeniem się powodują występowanie systematycznych zmian cech temperamentu w ontogenezie.

Specyfiką cech temperamentu jest także to, że przejawiają się w formalnej charakterystyce zachowania: jej parametrach energetycznych i czasowych. Temperament nie określa zatem bezpośrednio aspektów treściowych zachowania jednostki - jej motywów, postaw, dążeń - te należą bowiem do sfery charakterologicznej (chociaż może wpływać na kształtowanie się ich w ontogenezie). Wynika to przede wszystkim ze specyfiki mechanizmu fizjologicznego, którego funkcję można scharakteryzować w terminach wielkości i szybkości mobilizowanej oraz rozładowywanej energii czy przebiegu procesów neurofizjologicznych (Strelau, 1985; 2001). Wynika to jednak także z charakterystyki zdarzeń zewnętrznych - stymulacji docierającej do podmiotu i wywołującej stan czynnościowej mobilizacji organizmu. Zgodnie z takim ujęciem istotne są czasowe i energetyczne parametry bodźców, a więc ich formalna charakterystyka czy wartość stymulacyjna. Wartość stymulacyjna bodźców w aspekcie energetycznym jest tym większa, im - ogólnie rzecz biorąc - silniejszy fizycznie jest bodziec i ma większe znaczenie dla jednostki (np. jest bardziej zagrażający, emotogenny, itp.). Wartość stymulacyjna bodźców w aspekcie czasowym z kolei zależy od zmienności charakterystyki bodźca - jego szybkości wystąpienia i zaniku (długotrwałości działania). Funkcja mechanizmu fizjologicznego temperamentu polega zatem na przetwarzaniu wartości stymulacyjnej bodźców i wyznaczaniu poziomu pobudzenia oraz warunkowaniu jego zmian. W przypadku temperamentu postuluje się więc istnienie pewnego paralelizmu między funkcją mechanizmu fizjologicznego a funkcją czynników zewnętrznych - oba charakteryzowane są w formalnie odpowiadających sobie terminach. Podobny paralelizm zakłada się na poziomie własności mechanizmu fizjologicznego, własności stymulacji i cech zachowania - cechy temperamentu i ich struktura odpowiadają formalnie strukturze mechanizmu fizjologicznego i strukturze zewnętrznej stymulacji (zob. Strelau, 1974).

Po czwarte, specyfika temperamentu wiąże się z biologicznym uwarunkowaniem, a więc istnieniem wrodzonego mechanizmu fizjologicznego (dokładniej, bloku współdziałających struktur anatomo-fizjologicznych; Strelau, Klonowicz i Eliasz, 1972), warunkującego cechy zachowania. Główną konsekwencją tej tezy jest konieczność przyjęcia, że cechy temperamentu mają status zmiennych wyjaśnianych (czyli zależnych) - status zmiennych wyjaśniających zachowanie (czyli niezależnych¹) przypisuje się bowiem mechanizmowi fizjologicznemu (Eliasz, 1981). W przypadku wielu koncepcji cech w psychologii, status przypisywany cechom nie jest jasno określony. Buss (1989, s. 1386) twierdzi, że cechy są zarówno zmiennymi niezależnymi, jak i zależnymi (w oryginale „personality traits may be caused, causal or both”), co może wynikać zarówno z przyjętego paradygmatu badawczego, jak i samej natury cech. W przypadku cech temperamentu niejasność ta nie występuje - mają one status zmiennych zależnych i takie też ich rozumienie przyjęto w tej pracy. Zmiana cech temperamentu jest zatem efektem zmian własności mechanizmu fizjologicznego (Strelau, 1985). Jeśli więc rozpatrujemy możliwość zmiany temperamentu, to konieczne jest rozważenie problemu wystąpienia zmian w procesach fizjologicznych. Uważa się jednak także, że zmiany te niekonieczne muszą następować na poziomie własności mechanizmu fizjologicznego - możliwe są także same zmiany behawioralne (zob. Eliasz, 1981) albo o charakterze adaptatywnym (chroniące mechanizm fizjologiczny) albo zmiany dezadaptatywne - prowadzące do niedostymulowania czy przestymulowania i wystąpienia szeregu negatywnych konsekwencji psychofizjologicznych.

W definicji temperamentu zwraca się także uwagę, że własności mechanizmu fizjologicznego są tylko pierwotnie wrodzone. Oznacza to, że są one genetycznie zdeterminowane, ale już w okresie prenatalnym mogą podlegać wpływom szeregu czynników środowiskowych (por. Jasicki i Wolański, 1987). Z punktu widzenia tej pracy istotne jest jednak założenie, że temperament może podlegać wpływowi czynników środowiskowych także w trakcie całej ontogenezy. Przez długi czas sądzono, że zmiana własności mechanizmu fizjologicznego i w konsekwencji zmiana cech temperamentu może następować jedynie w efekcie niezwykłych warunków, takich jak urazy, choroby czy drastyczne wydarzenia w otoczeniu (Pawłow, 1952). Idea ta została podważona przez Eliasza (1981), który zaproponował model zmian temperamentu pod wpływem czynników środowiskowych, wykazując empirycznie, że takie czynniki ekologiczne jak hałas i ograniczona przestrzeń prowadzą do obniżenia możliwości przetwarzania stymulacji. Komentując te badania, Strelau (1985, s. 267) przyjmuje, że „...cechy temperamentu wykazują większą podatność na zmiany, które mogą być spowodowane przez takie czynniki, jak różnego rodzaju utrzymująca się stymulacja czy deprywacja. Hałas, sposób odżywiania się, klimat, w którym człowiek żyje przez długi okres czasu, gęstość zaludnienia i szereg innych cech otoczenia może służyć za przykład zmiennych, które mogą wpływać na kształtowanie się temperamentu”. W ujęciu tym zakłada się zatem, że zmiana ta zachodzi na poziomie mechanizmu fizjologicznego, ale zależy w istocie od wartości stymulacyjnej różnych czynników środowiskowych. Na tej podstawie uzasadnione jest założenie, że własności mechanizmu fizjologicznego są dziedziczone, ale podlegają zmianom w trakcie całej ontogenezy. Zmiany te związane są nie tylko z przebiegiem procesów dojrzewania i starzenia się, ale także z oddziaływaniem szeregu czynników środowiskowych o określonej charakterystyce i wartości stymulacyjnej.

Podsumowując, omawiana definicja temperamentu wprowadza dwa zasadnicze kryteria określające specyfikę cech temperamentu: taksonomiczne i eksplanacyjne. Kryteria te są - pomimo szeregu rozbieżności teoretycznych - w zasadzie akceptowane także przez większość współczesnych badaczy temperamentu (Buss i Plomin, 1984) czy biologicznych wymiarów osobowości (Costa i McCrae, 1992; Eysenck, 1991). Kryteria te mają kluczowe znaczenie dla tej pracy dlatego zostaną pokrótce scharakteryzowane.

Fragment książki Bogdana Zawadzkiego „Temperament. Geny i środowisko. Porównania wewnątrz- i miedzypopulacyjne.”

opr. MK/PO