Temperament (3). Kryteria taksonomiczne temperamentu

Temperament (3). Kryteria taksonomiczne temperamentu

Bogdan Zawadzki

ciąg dalszy artykułów:

1. Temperament i jego uwarunkowania - podstawowe pojęcia
2. Temperament - pojęcie i kryteria definicyjne
3. Kryteria taksonomiczne temperamentu
4. Kryterium międzypopulacyjne temperamentu

1.2.1. Kryteria taksonomiczne temperamentu

Kryteria taksonomiczne wiążą się z ściśle z ujęciem temperamentu w kategoriach cech zachowania i problemem ich diagnozy. Elementarnym warunkiem wstępnym uznania danej cechy za temperamentalną jest zatem w pierwszej kolejności dokonanie jej pomiaru - wyodrębnienie na zbiorze określonych zachowań oraz wykazania ich spójności i stałości czasowej (a w konsekwencji - stałości cechy). Immanentnym efektem pomiaru cechy jest także stwierdzenie różnic międzyosobniczych dla danej populacji. Teza, że dana cecha jest ogólnym wymiarem zachowania wymaga z kolei wykazania, że nie tylko wyznacza ona określone zachowania, ale także ma określoną strukturę wewnętrzną (obejmuje szereg podwymiarów czy składników niższego rzędu). Jej manifestacje behawioralne i podstawy fizjologiczne oznaczają również, że może być mierzona za pomocą różnych metod (zob. Angleitner i Riemann, 1991; Strelau, 2001). Szczegółowo problemy te będą dyskutowane w dalszych rozdziałach tej pracy, toteż tutaj przedstawione zostaną wyłącznie kwestie dotyczące specyfiki pomiaru cech w psychologii.

Jak stwierdzono wcześniej podstawą pomiaru cechy jest obserwacja różnic międzyosobniczych w zachowaniu oraz wykazanie osobniczej spójności zachowań. Te formy zachowania, które wykazują zmienność osobniczą czy brak spójności z innymi zachowaniami, albo też nie wykazują zróżnicowania międzyosobniczego nie mogą stanowić podstawy do pomiaru cechy (o ile takie zachowania istnieją, bowiem psychologia różnic indywidualnych akcentuje powszechność różnic międzyosobniczych w zakresie każdej formy zachowania; Strelau, 2000). Cecha jest inferowana z zachowań, ponieważ jednak w psychologii nie dysponujemy miarami absolutnymi zachowań, toteż konieczne jest stosowanie wskaźników różnicowych. W efekcie pomiar cech dokonywany jest nie tyle na skali ilorazowej, ale co najwyżej interwałowej. Jednostka - jej zachowania i cechy - jest charakteryzowana zatem w relacji nie tyle do zera absolutnego, ile do standardu, jakim jest średnia populacyjna. Miarą nasilenia cechy u danej jednostki jest odchylanie się jej od standardu populacyjnego, określane w terminach statystycznych miar rozproszenia, a więc odchylenia standardowego. Mówiąc wprost, przyjmuje się, że cechy mają rozkład normalny w populacji, standardem porównań osobniczych jest zero względne (średnia populacyjna), a miarą zmienności międzyosobniczej (a pośrednio i jednostkowego nasilenia cechy) - odchylenie standardowe. W ujęciu takim pomiar cech temperamentu w istocie wiąże się nierozerwalnie z założeniem (i dowodem empirycznym) zróżnicowania międzyosobniczego w określonej populacji.

Kluczowym aspektem wnioskowania o cesze jednostkowej przy pomiarze różnicowym na skali interwałowej jest zatem określenie populacji, właściwej dla danej jednostki. Przyjmuje się przy tym, że zachowania będące podstawą pomiaru cechy są dostępne dla wszystkich osób tworzących daną populację. Jeśli tak jednak nie jest, to w konsekwencji cecha nie może być zidentyfikowana u tych osób, u których dane zachowanie nie występuje. Problem odrębności zachowań występuje szczególnie jaskrawo w badaniach innych populacji niż ta, której pomiar cechy pierwotnie dotyczył. Ogranicza to drastycznie możliwość diagnozowania cechy w przypadku różnic międzygatunkowych (np. diagnozowana cech u zwierząt), czy związanych z fazą rozwoju ontogenetycznego (np. diagnozowana cech u dzieci). Występuje również jednak w sytuacji badania populacji żyjących w innych warunkach kulturowych. We wszystkich tych przypadkach mamy do czynienia z jakościową odmiennością zachowań (a nie wyłącznie z różnicami ilościowymi). W rezultacie uniemożliwia to stosowanie narzędzi diagnostycznych, opracowanych dla danej populacji, do pomiaru cech w innych populacjach. Mówiąc krótko, ze swej natury pomiar w psychologii ma charakter różnicowy i może być dokonywany jedynie w obrębie określonej populacji. Próby zastosowania danej metody do badania innych populacji wiążą się z koniecznością rozwiązania szeregu problemów diagnostycznych, w tym głównie wykazania, że dane zachowania są dostępne także dla osób z innych populacji. Wymagane jest także udowodnienie, że zachowania te dają takie same podstawy do wnioskowania o cesze, jak w populacji na której pierwotnie dokonano pomiaru cechy. W tym wypadku mówi się o konieczności wykazania równoważności zachowań i skal pomiarowych (Van de Vijver i Leung, 1997). Skoro jednak występują odmienności jakościowe, to dane narzędzie diagnostyczne nie może być bezpośrednio przenoszone - konieczne jest jego zmodyfikowanie. Może ono przy tym przyjąć albo formę modyfikacji, uwzględniającej odmienności populacyjne albo formę opracowania, które niweluje odmienności populacyjne i uwzględnia tylko takie formy zachowania, które dla wszystkich populacji dają identyczne możliwości wnioskowania o danej cesze.

Powstaje zatem paradoksalna sytuacja - wyodrębnienie cechy jest możliwe wyłącznie w ramach określonej populacji, poprzez dokonanie porównań wewnątrzpopulacyjnych. Teza teoretyczna, że cechy temperamentu są wspólne dla wszystkich jednostek i wszystkich populacji, wymaga natomiast dokonania porównań międzypopulacyjnych. Dokładniej, wymaga wykazania poprzez porównania międzypopulacyjne, że niezależnie od różnic dzielących dane populacje, w każdej z nich (na podstawie analiz wewnątrzpopulacyjnych) możliwe jest zidentyfikowanie określonej cechy temperamentalnej. W tym znaczeniu weryfikacja tezy teoretycznej jest ograniczona przez możliwości pomiaru różnicowego. Przezwyciężenie tych problemów pomiarowych znacznie jednak zwiększa wartość dowodową tez teoretycznych. Dla badaczy zajmujących się problemem cech charakterologicznych wykazanie uniwersalności populacyjnej cech ma znaczenie drugorzędne, dla badaczy temperamentu jest jednak problemem zasadniczej wagi. Stwierdzenie uniwersalności cech temperamentu jest bowiem często traktowane jako pośredni dowód ich biologicznego uwarunkowania, tzn. istnienia mechanizmu fizjologicznego, który jest niespecyficzny wyłącznie dla jednej populacji (Eysenck, 1991).

1.2.2. Kryteria eksplanacyjne temperamentu

Kryteria eksplanacyjne odnoszą się do rodzaju czynników wpływających na kształtowanie się cech temperamentu. Zazwyczaj podkreśla się, że dominujący wpływ na temperament mają czynniki biologiczne, zaniedbując znaczenie czynników środowiskowych (por. Buss i Plomin, 1984). Takie szczególnie radykalne stanowisko przyjmuje zwłaszcza Eysenck (1991), uważając, że podstawowe cechy osobowości: psychotyczność, ekstrawersja i neurotyczność (w skrócie PEN) pozostają pod wyłącznym wpływem czynników biologicznych. Teza ta sformułowana została na podstawie wyników badań z zakresu genetyki zachowania (Eaves i in., 1989) i pomija wyniki badań międzypopulacyjnych, wskazujących na znaczący wpływ czynników społeczno-ekonomicznych (Lynn, 1981), nota bene opisywanych i komentowanych przez samego Eysencka (Eysenck i Eysenck, 1983). Mniej radykalne stanowisko zajmują inni badacze podstawowych cech osobowości, jak Costa i McCrae, skoncentrowani na modelu Wielkiej Piątki (OCEAN - skrót od pierwszych liter angielskich nazw cech: otwartości na doświadczenie, sumienności, ekstrawersji, ugodowości i neurotyczności). Badacze ci formułują hipotezę, że cechy ogólne są wyznaczane przez czynniki biologiczne (genetyczne), zaś podwymiary tych cech - przez czynniki kulturowe (McCrae, 1988). W ujęciu tym wzór podwymiarów cech jest w istocie specyficzny dla danej kultury, zaś jego wypadkowa w postaci indywidualnego nasilenia cechy ogólnej zależy wyłącznie od wrodzonych czynników biologicznych. Na podstawie takiego stanowiska, autorzy ci uznali za uzasadnione określenie ogólnych cech osobowości mianem temperamentu (McCrae i in., 2000). Stanowisko takie, choć niewątpliwie heurystyczne badawczo, również wydaje się pomijać wyniki zarówno badań genetycznych, w których wykazano, że tak cechy ogólne, jak i ich podwymiary wykazują znaczący wkład czynników genetycznych (Jang, McCrae, Angleitner, Riemann i Livesley, 1998) oraz wyniki badań akulturacyjnych, wykazujących, że cechy ogólne i ich podwymiary podlegają wpływowi czynników środowiskowych (McCrae i in., 1998).

W kontekście tych poglądów, najbardziej miarodajne wydaje się stanowisko zajmowane przez Strelaua (1993, 2001). Autor ten akcentuje dominujące znaczenie czynników biologicznych, ale dopuszcza także możliwość modyfikowania temperamentu pod wpływem czynników środowiskowych. Kluczowym aspektem takiej modyfikacji są jednak zmiany zachodzące na poziomie biologicznym, tzn. zmiany własności mechanizmu fizjologicznego temperamentu (Eliasz, 1981; Strelau, 1985). Zakłada się zatem, że w przypadku cech charakterologicznych środowisko społeczne może bezpośrednio kształtować daną cechę, natomiast w przypadku cech temperamentu wpływ ten ma przede wszystkim formę pośrednią - środowisko modyfikująco wpływa na funkcję mechanizmu fizjologicznego, a ta warunkuje zmiany cech. Wpływy bezpośrednie prawdopodobnie również istnieją, choć są bardziej specyficzne i dotyczą zmian pojedyńczych cech (Eliasz, 1981) oraz wystąpienia określonych następstw psychofizjologicznych. W tym kontekście konieczne jest określenie, jakie czynniki środowiskowe mogą wpływać na zmiany temperamentu. Jak sugerowano wcześniej - istotna jest tu stymulacyjna wartość środowiska.

1.2.2.1. Środowiskowe uwarunkowania temperamentu - stymulacyjna wartość środowiska

Już na wstępie należy zaznaczyć, że sporządzenie listy czynników środowiskowych warunkujących cechy temperamentu jest bardzo trudne. Wynika to zarówno z koncentracji badaczy temperamentu na uwarunkowaniach biologicznych, jak i braku odpowiedniej teorii środowiskowej. Trudność tę potęgują także rozmaite klasyfikacje elementów środowiska człowieka, sprowadzające je do kultury albo klasyfikujące je do ekologii (Eliasz, 2000; Jahoda, 1980; Nowicka, 2000). W ujęciu Brofenbrennera (1989) środowisko jednostki tworzy zwarty ekosystem, który może być rozpatrywany na czterech poziomach ogólności: od mikrosystemu, poprzez mezosystem i egzosystem aż do makrosystemu - odpowiadającego danej kulturze narodowej. Z tego punktu widzenia konieczne jest uwzględnienie bardzo szerokiego wachlarza determinant środowiskowych temperamentu. Podobne stanowisko zajmuje Super i Harkness (1986), którzy sądzą, że niszę ekologiczną rozwoju jednostki tworzą zarówno elementy świata fizycznego (w tym także klimat), jak i społeczno-kulturowego (w tym także tzw. etnoteorie, a więc kulturowo uwarunkowane poglądy rodziców dotyczące natury dziecka, jak i styl wychowania), powiązane w całościowy system.

Koncepcje te wskazują, że przy poszukiwaniu środowiskowych uwarunkowań temperamentu należy uwzględnić zarówno czynniki działające na poziomie makrokulturowym, ale także i mikrokulturowym (a więc związane z najbliższym otoczeniem jednostki) oraz ich wzajemne relacje. W takim kierunku wydają się zmierzać poglądy ekologów rozwoju człowieka, którzy akcentując korzystne następstwa rozwoju ekonomicznego, wskazują też na jego negatywne konsekwencje w postaci zanieczyszczenia środowiska przyrodniczego czy nadmiernego wzrostu liczebności populacji, skutkującego zatłoczeniem (Jasicki i Wolański, 1987).

Problem dodatkowo komplikuje fakt, że przy analizie uwarunkowań temperamentu należy uwzględnić formalny aspekt stymulacji (a nie jej specyficzne treściowo oddziaływanie) oraz konsekwencje psychologicznie (a nie somatyczne). Przykładowo, jednym z zasadniczych czynników rozwoju jednostki jest sposób odżywienia (Żekoński i Wolański, 1987). W przypadku temperamentu trudno wykluczyć wpływ per se tego czynnika na możliwości przetwarzania stymulacji. Z punktu widzenia przyjmowanego w tej pracy istotniejsze są jednak psychologiczne konsekwencje niezaspokojenia tej elementarnej potrzeby fizjologicznej prowadzące do stanu frustracji i długotrwałego napięcia emocjonalnego. Takie były też intencje Lynna (1981), który wiążąc różnice międzypopulacyjne w PEN z czynnikami społeczno-ekonomicznymi i politycznymi, interpretował je w kategoriach stresu życiowego (niski standard życia, prowadzący do niezaspokojenia potrzeb jednostki oraz długotrwałe zagrożenie dla jej życia i zdrowia).

Przyjmuje się zatem w tej pracy, że wartość stymulacyjna środowiska to ogół bodźców, stawiających jednostce wymagania adaptacyjne i prowadzące do wystąpienia stanu wewnętrznego pobudzenia. Bodźce te mogą mieć zarówno charakter fizyczny, jak i psychologiczny, w tym mogą wiązać się z niezaspokojeniem różnych potrzeb jednostki oraz doznaniem straty przed jednostkę cenionych obiektów i wartości. Bodźcami o takim charakterze mogą być przy tym nie tylko dane warunki środowiskowe, ale również nagłe zmiany ekosystemu jednostki, prowadzące do konieczności readaptacji. W tym rozumieniu wartość stymulacyjna środowiska może być rozpatrywana jako uogólniona forma stresora środowiskowego (Strelau, 1985), którą wyznaczają, niezależnie od ich specyfiki, różne czynniki środowiskowe o określonej intensywności i przebiegu w czasie - krótkotrwałe, ale o ekstremalnej (dużej lub małej) intensywności albo długotrwałe, ale o mniejszej intensywności (por. Eliasz, 1981). Wartość stymulacyjna środowiska zależy zatem zarówno od jego charakterystyki energetycznej, jak i czasowej oraz skutkuje pobudzeniem o określonej intensywności i przebiegu w czasie (szybkości powstania oraz zaniku). Podkreśla się też (Eliasz, 1981; Strelau, 1985), że bodźce o określonej charakterystyce czasowej (np. długotrwałe) mają znaczenie silnie energetyzujące, zaś bodźce o określonej intensywności (np. silne) skutkują długotrwałym pobudzeniem. I chociaż oba aspekty wartości stymulacyjnej środowiska nie muszą ze sobą koniecznie współwystępować, to jednak w tej pracy analizowany będzie efekt ich współdziałania oraz - następujące w jego efekcie - zmiany wszystkich (czasowych i energetycznych) własności mechanizmu fizjologicznego oraz cech temperamentu. Takie uogólnione ujęcie wartości stymulacyjnej środowiska pozwala na rozpatrywanie jej w relacji do indywidualnego zapotrzebowania na stymulację (Leuba, 1955), a więc traktowanie danej obiektywnej wartości stymulacyjnej jako optymalnej albo nieoptymalnej - zbyt silnej lub zbyt słabej - jak na stymulacyjne zapotrzebowanie jednostki. Nieoptymalna wartość stymulacyjna czynników środowiskowych może sprzyjać zmianie temperamentu (Eliasz, 1981), zarówno w formie wyłącznie zmian behawioralnych, jak i zmian zachodzących na poziomie własności mechanizmu fizjologicznego.

Jak stwierdzono wcześniej, wyodrębnienie konkretnych czynników środowiskowych może być trudne z uwagi na odmienne ich klasyfikacje i możliwie różny wpływ na zmiany temperamentu. Tradycyjnie socjologia i antropologia kulturowa wskazuje na trzy szerokie klasy czynników warunkujących zachowanie człowieka: czynniki przyrodnicze (geofizyczne), demograficzne oraz społeczno-ekonomiczne (Nowicka, 2000; Olszewska-Dyoniziak, 1991; Szczepański, 1966). Podobne ujęcie proponowane jest przez ekologię rozwoju człowieka. Jasicki i Wolański (1987) ujmują czynniki środowiskowe w dwie klasy: biogeograficzne (modyfikatory naturalne) oraz społeczno-ekonomiczne (modyfikatory kulturowe). Psychologia ekologiczna podkreśla także wagę nie tylko środowiska przyrodniczego, ale przede wszystkim środowiska stworzonego przez człowieka, a więc środowiska, w którym jednostka zwykle przebywa i działa (Eliasz, 2000). Z drugiej strony nauki społeczne sugerują możliwość znaczącego wpływu czynników o charakterze kulturowym (Berry i in., 1992; Olszewska-Dyoniziak, 1991). Szeroki przegląd takich czynników zaproponował Pandey (1990). Autor ten wskazuje na znaczenie zarówno czynników przyrodniczych, jak i społeczno-ekonomicznych. Wśród czynników przyrodniczych podkreśla on znaczenie zwłaszcza ekstremalnych warunków środowiskowych, powodujących zagrożenie lub dyskomfort (np. ekstremalna temperatura, wilgotność, wysokość), jak i wpływ katastrof ekologicznych naturalnych (np. powodzie, huragany, erupcje wulkaniczne, trzęsienia ziemi) oraz spowodowanych przez człowieka (np. awarie elektrowni atomowych). Wśród czynników środowiska stworzonego przez człowieka oraz środowiska społecznego, Pandey (1990) wskazuje na znaczenie zwłaszcza dostępnej jednostce przestrzeni, związanej z zagęszczeniem populacji. Inni autorzy podkreślają także rolę hałasu, związanego z nadmiernym rozrostem populacji, industrializacją i urbanizacją (Eliasz, 1981, 2000; Jasicki i Wolański, 1987). Pandey (1990) dostrzega również znaczenie czynników o charakterze ekonomicznym, związanych z ilością wykorzystywanej energii, odwołując się do tzw. energetycznej koncepcji rozwoju kultury White'a (1959).

Lista ta wydaje się jednak niekompletna. Pomija ona czynniki polityczno- historyczne, jak wojny czy konflikty społeczne (Lynn, 1981) oraz czynniki społeczno-ekonomiczne, decydujące o stanie zaspokojenia potrzeb, w tym poczucia bezpieczeństwa socjalnego (Twenge, 2000). Na rolę tych zmiennych wskazują zwłaszcza ekologowie rozwoju człowieka (Żekoński i Wolański, 1987) oraz psychologowie zajmujący się jakością życia człowieka (Kowalik, 2000; Zimny, 2000). Szczególny wyraz czynniki te znalazły wśród badaczy poszukujących ekonomicznych determinant rozwoju jednostki. Badacze ci akcentowali początkowo znaczenie różnych zmiennych ekonomicznych (jak dochód narodowy), by później podjąć próbę budowania bardziej złożonych wskaźników społeczno-ekonomicznych jakości warunków życia, jak przykładowo indeks rozwoju jednostki (ang. human development index; Golinowska, 1994; United Nations Development Programme, 2000). Wskaźnik ten ujmuje dochód narodowy, wskaźniki skolaryzacyjne oraz długość życia i jest interpretowany jako wskaźnik makrośrodowiska danego społeczeństwa, określający warunki rozwojowe jednostki. Jak się wydaje może być on także interpretowany jako wskaźnik stopnia stymulacyjnych warunków środowiska (a dokładniej, jego aspektu społeczno-ekonomicznego). Trwają próby budowania jeszcze bardziej złożonych wskaźników ogólnych, obejmujących zarówno zmienne demograficzne, społeczno-ekonomiczne i ekologiczne (Żekoński i Wolański, 1987). Sugeruje się również istotne znaczenie gwałtownych przemian społeczno-ekonomicznych i kulturowych (Wachs, 1992). Wielu badaczy podkreśla zwłaszcza rolę czynników o charakterze kulturowym, rozumiejąc przez to pojęcie określone wartości, idee i postawy, wyznaczające zachowania (Hofstede, 2000). Zwraca się szczególnie uwagę na rolę makrowymiarów kultur narodowych, a zwłaszcza indywidualizmu/kolektywizmu (Diener, Diener i Diener, 1995; Levine i Norenzayan, 1999). Czynniki te mogą niewątpliwie wykazywać wpływ na cechy temperamentu, chociaż trudno jest sprowadzić go do wartości stymulacyjnej.

Podsumowując, można sądzić, że wyznacznikiem wartości stymulacyjnej środowiska mogą być wszelkie czynniki o charakterze geofizycznym (zarówno przyrodnicze, jak i będące efektem działalności człowieka), polityczno-historycznym i społeczno-ekonomicznym. Istotną ich właściwością wydaje się to, że mogą być one charakteryzowane w kategoriach czynników o charakterze makrośrodowiskowym i uniwersalnym, tj. dotyczącym wszystkich populacji, jak i każdej z jednostek w ramach danej populacji. W psychologii wskazuje się jednak także na znaczenie czynników, które mogą wykazywać bardziej specyficzny charakter. Czynniki te określane są mianem czynników mikrośrodowiskowych oraz wewnątrzrodzinnych. Zaliczane są do nich zmienne o charakterze statusowym w rodzinie, jak przykładowo kolejność urodzenia, czy czynniki charakteryzujące daną rodzinę, jak style wychowania (zob. Oniszczenko, 1997). Zmienne te (np. punitywne wychowanie ) mogą również wpływać na wartość stymulacyjną środowiska jednostki. Z innych czynników tej kategorii można tu wymienić stymulacyjną charakterystykę wykonywanego zawodu (np. związaną z zagrożeniem fizycznym lub społecznym; Strelau, 1985) czy stresowe wydarzenia życiowe (Rahe, 1975).

Należy podkreślić, że liczba czynników środowiskowych, mogących stanowić źródło stymulacji jest praktycznie nieograniczona i na pewno znacznie większa niż wskazana w powyższym — skrótowym z konieczności — przeglądzie. Przedmiotem zainteresowania tej pracy jest ogół czynników środowiskowych, chociaż szczególnej analizie poddane będą zmienne demograficzne i społeczno-ekonomiczne, a więc uniwersalne czynniki makrośrodowiskowe. Zakłada się przy tym, że wszystkie czynniki środowiskowe mogą być analizowane pod kątem ich wartości stymulacyjnej, tzn. że środowisko jest tym bardziej stymulujące, im obiektywnie stawia większe wymagania adaptacyjne wobec jednostki, stwarza dla niej większe zagrożenie oraz prowadzi w mniejszym stopniu do zaspokojenia jej potrzeb, a jednocześnie czynniki te występują nagle i są długotrwałe. Wspólną właściwością wielu wymienionych powyżej czynników środowiskowych jest to, że mogą być scharakteryzowane w kategoriach dużej wartości stymulacyjnej. Szereg z nich dodatkowo wydaje się wyłącznie do tej kategorii ograniczać, nie przyjmując wartości mniej stymulującej. Wskutek tego ich wartość stymulacyjna nie może być traktowana jako źródło optymalnej stymulacji — nie istnieje bowiem ani optymalna liczba katastrof, ani optymalny rozmiar tragedii, chociaż niewątpliwie środowisko, w którym wydarza się więcej klęsk ekologicznych jest bardziej stymulujące niż środowisko, w którym wydarzają się one rzadziej lub są mniej katastrofalne w skutkach. Należy przy tym pamiętać, że szereg warunków środowiskowych może wiązać się także z małą wartością stymulacyjną i mieć charakter izolacji czy wręcz deprywacji sensorycznej. Taka wartość stymulacyjna środowiska również może prowadzić do zmiany temperamentu (Eliasz, 1981), chociaż najprawdopodobniej znacznie częściej ludzie przebywają w środowisku i doświadczają wydarzeń o przeciętnej lub raczej silnej wartości stymulacyjnej niż ekstremalnie małej. Z tego względu szczegółowo będzie rozpatrywany wpływ czynników o dużej wartości stymulacyjnej, pomimo iż przedmiotem zainteresowania tej pracy jest ogół czynników środowiskowych w pełnym kontinuum ich wartości stymulacyjnej.

Całościowe ujęcie wszystkich determinant środowiskowych temperamentu w jeden konstrukt ich wartości stymulacyjnej jest jednak trudne o tyle, że efekty poszczególnych czynników mogą być sprzeczne. W efekcie sugeruje się niekiedy zarówno istnienie dodatniej, jak i ujemnej korelacji czynników „środowiskowo-środowiskowych” (Hoffman, 1991; Wachs, 1992). Efekty takie sugerują, że wpływ czynników środowiskowych jest znaczący, ale stosunkowo słaby, tzn. wyjaśnia niewiele zmienności cech temperamentu (Eliasz, 1981). Dodatkowo powstaje także kwestia ekwiwalentności stymulacyjnej różnych czynników środowiskowych, tzn. zastępowalności różnych źródeł stymulacji (Eliasz, 1981). W tej pracy przyjmuje się, że należy uwzględniać obie możliwości, a zatem zakładać istnienie ekwiwalentności stymulacyjnej czynników środowiskowych, co może prowadzić do zmian całego mechanimu fizjologicznego, jak i specyfikę działania danego czynnika, w efekcie czego mogą następować wybiórcze zmiany poszczególnych własności mechanizmu fizjologicznego i zmiany określonych cech temperamentu. Sądzi się przy tym, że efekty te mogą być bardziej uwidocznione na poziomie porównań międzypopulacyjnych, w których badane są wpływy czynników makrośrodowiskowych i uniwersalnych niż na poziomie porównań wewnątrzpopulacyjnych (Leung, 1989), które odzwierciedlają głównie efekty czynników wewnątrzrodzinnych. Dostępne prace wskazują jednak, że również na poziomie wewnątrzpopulacyjnym możliwe jest zidentyfikowanie wpływu uniwersalnych czynników o charakterze środowiskowym (Eliasz, 1981).

Z rozważań tych wynikają w odniesieniu do cech temperamentu trzy zasadnicze wnioski. Po pierwsze, teza o biologicznym uwarunkowaniu cech powinna być rozumiana raczej jako teza o dominującym niż wyłącznym biologicznym uwarunkowaniu, co już wynika z samej definicji temperamentu. Po drugie, konieczne jest wprowadzenie pojęcia stymulacyjnej wartości czynników środowiskowych i analizowanie raczej pośredniego (poprzez własności mechanizmu fizjologicznego) niż bezpośredniego wpływu czynników środowiskowych. Po trzecie wreszcie, niezbędna wydaje się analiza uwarunkowań środowiskowych, tak na poziomie wewnątrzpopulacyjnym, jak i międzypopulacyjnym w celu określenia stopnia uniwersalności wpływu danego czynnika środowiskowego.

1.2.2.2. Biologiczne uwarunkowania temperamentu - możliwości operacjonalizacji

Teza o biologicznym uwarunkowaniu temperamentu zakłada, że u podstaw cech leżą określone struktury anatomo-fizjologiczne, których własności wyznaczają zachowanie, w tym zarówno jego osobniczą stałość czasową i sytuacyjną, jak i różnice międzyosobnicze. Bardziej szczegółowo problem mechanizmu fizjologicznego temperamentu będzie dyskutowany w następnym rozdziale tej pracy, toteż tutaj omówione zostaną wyłącznie kwestie dotyczące sposobu formalnej operacjonalizacji kryterium biologicznego.

Założenie o biologicznych podstawach temperamentu może być weryfikowane na szereg komplementarnych, choć w różnym stopniu możliwych do zoperacjonalizowania, sposobów. Ogólnie, przyjmuje się, że za temperamentalne należy uznać cechy występujące u człowieka i zwierząt (kryterium filogenetyczne) oraz cechy występujące już we wczesnej ontogenezie (kryterium ontogenetyczne). Kryteria te mają szereg walorów heurystycznych, bowiem umożliwiają testowanie hipotez o istnieniu cech temperamentu na populacjach innych niż tylko populacja ludzi dorosłych. Rozwiązują one też problem uwarunkowań społeczno-kulturowych cech. W przypadku niemowląt wpływ tego czynnika (oraz jakichkolwiek oddziaływań środowiskowych) na temperament jest zbyt krótkotrwały, aby mógł być znaczący, zaś w przypadku zwierząt udział kultury w kształtowaniu cech wydaje się zupełnie marginalny². Cechy obecne u zwierząt oraz identyfikowalne już we wczesnej ontogenezie człowieka są zatem w głównej mierze produktem własności wrodzonego mechanizmu fizjologicznego (i w przypadku zwierząt - także stymulacyjnych oddziaływań środowiska fizycznego). Z drugiej strony jednak odmienności zachowania - opisane wcześniej - stwarzają poważne problemy interpretacyjne, a przynajmniej nasuwają wątpliwości czy badana cecha jest istotnie tą samą cechą, co w przypadku ludzi dorosłych. Z tego względu kryterium biologiczne współcześnie operacjonalizuje się raczej poprzez wskazanie, że cechy temperamentu są dziedziczone (kryterium genetyczne; Buss i Plomin, 1984) albo poprzez określenie fizjologicznych korelatów czy markerów tych cech (kryterium fizjologiczne; Eysenck, 1991).

Kryterium genetyczne cieszy się przy tym znacznie większą popularnością wśród badaczy, głównie z uwagi na możliwość oszacowania ilościowego wkładu czynnika genetycznego w zmienność międzyosobniczą cech. Kryterium fizjologiczne stosowane jest znacznie rzadziej, tak z uwagi na zjawisko niskiej spójności wskaźników psychofizjologicznych i psychofizycznych (tzw. zjawisko parcjalności; Strelau, 1985), dużą specyfikę osobniczą tych wskaźników i raczej słabe związki z cechami zachowania (Strelau, 1992). Badania z zakresu genetyki zachowania oferują zatem znacznie lepsze możliwości udowodnienia biologiczności cech temperamentu, a także możliwość dokonywania porównań międzypopulacyjnych (Jang i in., 1998). Z tego względu taką formę operacjonalizacji kryterium biologicznego temperamentu przyjęto w tej pracy.

Teza, że temperament jest wrodzony, oznacza, że jest on w dużym stopniu uwarunkowany czynnikami genetycznymi (choć nie wyłącznie, jak wskazano wcześniej) i że ich wpływ jest na tyle znaczący, że jest dominujący dla danej cechy i silniejszy niż wpływ czynników środowiskowych. Teza o uniwersalności temperamentu oznacza przy tym, że takie uwarunkowanie cech powinno być możliwe do stwierdzenia w każdej z badanych populacji.

Podsumowując, z definicji temperamentu wynika, że uznanie danej cechy za temperamentalną wymaga zweryfikowania dwóch kryteriów definicyjnych: taksonomicznego i eksplanacyjnego. Konieczne jest zatem dokonanie pomiaru danej cechy oraz oszacowanie stopnia jej uwarunkowania poprzez czynniki genetyczne i środowiskowe. Z natury pomiaru psychologicznego wynika jednak, że diagnoza danej cechy, a w konsekwencji i analiza stopnia jej uwarunkowania, jest jednak możliwa wyłącznie dla danej populacji (na podstawie porównań wewnątrzpopulacyjnych). Uznając w przypadku cech temperamentu dowody wewnątrzpopulacyjne za nie w pełni wystarczające, konieczne wydaje się rozważenie możliwości wprowadzenia międzypopulacyjnego kryterium temperamentu.

Fragment książki Bogdana Zawadzkiego „Temperament. Geny i środowisko. Porównania wewnątrz- i miedzypopulacyjne.”

opr. MK/PO