Temperament (4). Kryterium międzypopulacyjne temperamentu

Temperament (4). Kryterium międzypopulacyjne temperamentu

Bogdan Zawadzki

ciąg dalszy artykułów:

1. Temperament i jego uwarunkowania - podstawowe pojęcia
2. Temperament - pojęcie i kryteria definicyjne
3. Kryteria taksonomiczne temperamentu
4. Kryterium międzypopulacyjne temperamentu

1.2.3. Kryterium międzypopulacyjne temperamentu - uniwersalność cech temperamentu i ich uwarunkowań - różne formy analiz międzypopulacyjnych

Teza o uniwersalności między populacyjnej cech temperamentu jest explicite lub implicite akceptowana praktycznie przez wszystkich badaczy temperamentu i biologicznych wymiarów osobowości (Costa i McCrae, 1992; Eysenck, 1991; Kagan i in., 1993; Rothbart, Ahadi i Evans, 2000; por. Strelau, 2001). Możliwość identyfikacji danej cechy w różnych populacjach interpretowana jest przy tym zazwyczaj jako pośredni dowód jej genetycznego uwarunkowania i niezależności od czynników kulturowych (Eysenck, 1991). Rozumowanie badaczy jest przy tym następujące - odmienności kulturowe decydują o specyfice populacyjnej cech osobowości. Jeśli jednak dana cecha może być wyodrębniona w populacjach różniących się kulturą i szerzej - środowiskowymi warunkami życia - to przyczyną tego mogą być wyłącznie czynniki o charakterze biologicznym (wspólny wrodzony mechanizm fizjologiczny). Różnice między badaczami dotyczą jedynie sposobu wyjaśniania różnic międzypopulacyjnych - te traktowane są jako efekt oddziaływań kulturowych (Rothbart i in., 2000), albo jako przejaw różnic genetycznych (Kagan i in., 1993).

Stanowisko ujmujące między populacyjną uniwersalność temperamentu jako wskaźnika genetycznego uwarunkowania cech ma jednak swoje ograniczenia, wynikające z koncentracji badaczy wyłącznie na temperamencie. Antropologowie kultury (Mach, 1989; Olszewska-Dyoniziak, 1991), jak i niektórzy psychologowie temperamentu (Strelau, 2001) wskazują, że możliwość zidentyfikowania danej cechy w różnych populacjach nie jest warunkiem wystarczającym do uznania danej cechy za wrodzoną (ergo temperamentalną). Jej uniwersalność może bowiem wynikać również z istnienia podobieństwa warunków ekologicznych i kulturowych, a więc z uniwersalnych determinant środowiskowych (por. Mach, 1989). Stanowisko takie jest konsekwencją szerszego spojrzenia na osobowość, której składowymi mogą być zarówno cechy temperamentalne, jak i charakterologiczne. W tym znaczeniu uniwersalność cech temperamentu nie powinna być traktowana jako forma operacjonalizacji kryterium biologicznego, co sugerował Eysenck (1991). W przypadku konkretnej cechy, trudno jest bowiem na podstawie samego faktu jej zidentyfikowania w różnych populacjach wnioskować o jej uwarunkowaniach i w konsekwencji o jej temperamentalnej czy charakterologicznej naturze. Konieczność przyjęcia szerszej perspektywy rozpatrywania cech osobowości sugerują również inni badacze (Costa i McCrae, 1992), którzy traktują uniwersalność podstawowych cech osobowości raczej w oderwaniu od kryterium biologicznego.

Tak rozumiane kryterium międzypopulacyjne wydaje się zatem odnosić raczej do pewnej rozszerzonej formy kryterium taksonomicznego niż eksplanacyjnego. Postuluje ono możliwość zidentyfikowania cech w różnych populacjach, niezależnie od wszelkich różnic (genetycznych i środowiskowych), dzielących te populacje, wskazując jednocześnie na istnienie wspólnych dla tych populacji uwarunkowań genetycznych i środowiskowych cech. Może ono jednak także być rozpatrywane jako ogólniejsza forma podejścia do analizy cech osobowości obejmująca zarówno kryteria taksonomiczne, jak i eksplanacyjne, traktowane jako niezależne. W tym znaczeniu identyfikacja danej cechy w różnych populacjach ma znaczenie opisowe (międzypopulacyjne kryterium taksonomiczne) i jest tylko warunkiem wstępnym do analizy jej uwarunkowań. W każdej populacji, w której daną cechę zidentyfikowano, powinno być z kolei możliwe określenie przyczyn warunkujących istnienie tej cechy, w tym wykazanie także jej podstaw genetycznych (międzypopulacyjne kryterium eksplanacyjne). Dopiero zatem połączenie kryterium taksonomicznego i eksplanacyjnego w podejściu międzypopulacyjnym może być traktowane jako przesłanka do wnioskowania o temperamentalnej naturze cechy. Przy stwierdzeniu natomiast dominujących uwarunkowań środowiskowych, cechę tę należy uznać za uniwersalną cechę charakterologiczną. Połączenie obu kryteriów daje szersze niż tradycyjne, skoncentrowane na temperamencie, możliwości klasyfikacyjne. Stanowisko takie (Eysenck, 1991) prowadziło do zatarcia różnic między podejściem międzypopulacyjnym oraz kryterium taksonomicznym i eksplanacyjnym oraz do sformułowania tezy, że cechy temperamentalne są uniwersalne populacyjnie (a więc biologicznie uwarunkowane), podczas gdy cechy charakterologiczne są specyficzne populacyjnie (a więc uwarunkowane środowiskowo). Przyjęcie założenia o niezależności obu kryteriów umożliwia natomiast uzyskanie szerszej klasyfikacji cech osobowości, przy czym należy podkreślić, że model ten ma wyłącznie hipotetyczny charakter.

Zgodnie z założeniami omawianego modelu temperament stanowi zespół uniwersalnych populacyjnie cech zachowania, o dominującym uwarunkowaniu genetycznym. Stwierdzenie uniwersalności danej cechy nie przesądza jednak o jej naturze. W przypadku dominujących uwarunkowań środowiskowych należy traktować ją jako uniwersalną cechę charakterologiczną. Bardziej wątpliwe konceptualnie jest natomiast stwierdzenie specyfiki populacyjnej danej cechy, zwykle bowiem traktowane jest to jako dowód jej wyłącznie środowiskowego uwarunkowania (i charakterologicznej natury). Wydaje się jednak, że możliwe jest istnienie zarówno specyficznych cech charakterologicznych, jak i temperamentalnych. Te ostatnie można traktować jako efekt specyficznej ekspresji (czy nawet selekcji) genotypu w danej populacji, pod wpływem specyficznych warunków środowiskowych. Do tej kategorii cech należy zaliczyć omawiane w literaturze - niezależnie od wad teoretycznych i metodologicznych tych podejść - koncepcje narodowego charakteru (por. Mach, 1989) i narodowego temperamentu (Brzezicki, 1946).

Model ten wskazuje zatem, że uznanie danej cechy za temperamentalną wymaga wykazania zarówno jej populacyjnej uniwersalności, jak i silnych uwarunkowań genetycznych. W tym znaczeniu konieczne jest raczej połączenie kryterium taksonomicznego i eksplanacyjnego we wspólnym podejściu międzypopulacyjnym. Kryterium międzypopulacyjne wykazuje bowiem tylko częściowy związek z kryterium taksonomicznym, dopóki analiza dotyczy możliwości identyfikacji cech. Przy określeniu z kolei uwarunkowań cech kryterium to nabiera specyficznego charakteru, odnoszącego się do bardziej ogólnego podejścia do klasyfikacji cech osobowości.

W tym kontekście powstaje pytanie o znaczenie terminu uniwersalności populacyjnej. Eysenck (1986, s. 506) stwierdza, że „...można sądzić, że trzywymiarowy model osobowości (PEN - przyp. BZ) wykazuje wysoki stopień uniwersalnej trafności, w znaczeniu, że te same trzy wymiary wyodrębniono w wielu różnych analizach, z użyciem różnych zbiorów pozycji, różnych kwestionariuszy i różnych prób (osób badanych - przyp. BZ), w wielu różnych krajach”. Podobnie ujmują problem uniwersalności cech OCEAN Costa i McCrae (1992; McCrae i Costa, 1997; por. Zawadzki, Strelau, Szczepaniak i Śliwińska, 1998), stwierdzając, że te same cechy zostały zidentyfikowane w różnych populacjach, niezależnie od kultury, języka, płci, wieku i rasy respondentów. Postulat kulturowej uniwersalności temperamentu formułuje też Strelau (2001, s. 356) - „cechy temperamentu zaliczają się do właściwości psychologicznych, wspólnych dla wszystkich ludzi bez względu na specyfikę kultury, w której żyją, czyli są uniwersalne”. W ujęciach tych uniwersalny znaczy tyle, co możliwy do zidentyfikowania w różnych populacjach. Termin ten odnosi się więc do kryterium taksonomicznego, jednak zastosowanego do analizy raczej wielu, niż wyłącznie jednej populacji. Inne znaczenie uniwersalności populacyjnej dotyczy uwarunkowań cech - wpływu czynników genetycznych i środowiskowych, a więc kryterium eksplanacyjnego, również zastosowanego do analizy kilku, a nie jednej populacji. Jak stwierdzono wcześniej, dla wielu badaczy tak rozumiana uniwersalność jest tożsama z genetycznym uwarunkowaniem cech temperamentu. W tej pracy przyjmuje się jednak niezależność obu kryteriów i uniwersalność w warstwie eksplanacyjnej odnosi się do istnienia uniwersalnych populacyjnie uwarunkowań temperamentu, tak genetycznych, jak i środowiskowych.

Pierwszy główny problem tej pracy dotyczy zatem możliwości zidentyfikowania cech temperamentu w różnych populacjach, w efekcie operacjonalizacji kryterium taksonomicznego cech. Jego dopełnieniem jest kwestia uwarunkowania cech temperamentu w różnych populacjach - rola czynników genetycznych i środowiskowych w kształtowaniu się cech temperamentu. Specyfiką analizy obu problemów jest to, że może być ona każdorazowo zrealizowana na poziomie wewnątrzpopulacyjnym, ale także rozszerzona o porównania międzypopulacyjne. Z założenia, że temperament stanowi podstawowy składnik ludzkiej osobowości wynika, że cechy te powinny być możliwe do zidentyfikowania w każdej badanej populacji oraz wykazywać silne genetyczne uwarunkowanie w każdej z nich (podobnie jak i znaczące wpływy środowiskowe). Podstawę do wyodrębnienia tych cech w każdej populacji wydaje się stanowić mechanizm fizjologiczny temperamentu, wrodzony, ale i uwarunkowany uniwersalnymi populacyjnie czynnikami środowiskowymi. Korzyści z takiego porównawczego podejścia międzypopulacyjnego do analizy zjawisk wewnątrzpopulacyjnych wydają się bezsporne - badacz uwalnia się bowiem od ograniczeń podejścia jednopopulacyjnego (Leung, 1989), co umożliwia oddzielenie zjawisk ogólnych od specyficznych (w tym na weryfikację problemu - czy tezy danej ogólnej koncepcji psychologicznej są w istocie ogólne, czy też specyficzne populacyjnie — Berry i in., 1992).

W dotychczasowych rozważaniach termin uniwersalny, jak i specyficzny by odnoszony do określonych zjawisk wewnątrzpopulacyjnych i międzypopulacyjnych. Zazwyczaj badacze używają na określenie tego typu analizy określeń indywidualny versus populacyjny oraz kulturowy versus międzykulturowy. Pojęcie analiz wewnątrzpopulacyjnych i międzypopulacyjnych wprowadzono w tej pracy z uwagi na fakt, że w badaniach temperamentu cesze nadaje się status wymiaru różnicującego poszczególne jednostki, wchodzące w skład tej samej populacji. Naturalnie dana cecha ostatecznie zawsze jest osobnicza - poziom populacyjny jest bowiem dla psychologa jedynie uogólnieniem cech jednostkowych. Z uwagi jednak na specyfikę podejścia nomotetycznego, które wykorzystuje analizę różnic międzyosobniczych oraz postulowane w tej pracy porównania różnych populacji wprowadzono inne określenie: termin wewnątrzpopulacyjny (rozumiany jako efekt porównań cech temperamentu u różnych jednostek tworzących daną populację) oraz międzypopulacyjny (rozumiany jako efekt porównań cech temperamentu u jednostek tworzących różne populacje). Termin indywidualny i populacyjny będzie stosowany jedynie w przypadku rozważania nasilenia cech jednostkowych i ich populacyjnego uogólnienia.

Z kolei termin populacja wprowadzono z uwagi na fakt, że wydaje się on bardziej neutralny znaczeniowo niż termin kultura. Wielu badaczy międzykulturowych zarówno psychologów, jak i antropologów kulturowych traktuje pojęcie kultury bardzo szeroko - niekiedy obejmuje ono także czynniki geofizyczne (Jahoda, 1980). Włącza się do niego również uwarunkowania społeczno-ekonomiczne, demograficzne i ekologiczne (Herskovits, 1948). W tej pracy przyjmuje się jednak węższe rozumienie kultury w ujęciu Kroebera i Kluckhohna (1952), odnoszące się do idei i wartości, dzielonych przez określoną zbiorowość. Według tych autorów:

„kultura polega na usystematyzowanych i ustalonych sposobach myślenia, odczuwania i reagowania, nabytych i przekazywanych głównie za pomocą symboli, stanowiących znamienne osiągnięcia grup ludzkich, włączając ich ucieleśnienie w wytworach materialnych; istotny trzon kultury stanowią tradycyjne (tzn. historycznie przekazane i wyselekcjonowane) idee, a przede wszystkim do tych idei przywiązywane wartości” (Kroeber i Kluckhohn, 1952, s. 181; tłumaczenie za Olszewską-Dyoniziak, 1991).

Tak rozumiana kultura kształtuje zachowanie jednostki i może wpływać na temperament, poprzez specyficzne motywy i wartości. Istotny dla badacza temperamentu jest jednak bardziej zobiektywizowany wpływ czynników środowiska jednostki, które kształtują zarówno kulturę, ale mogą mieć wpływ także bezpośrednio na temperament, tzn. czynników geofizycznych, historyczno-politycznych, społeczno-ekonomicznych, itp. Wśród socjologów panuje pogląd, że czynniki te wpływają na kształtowanie się kultury, ale nie są jej bezpośrednimi składnikami (Szczepański, 1966). Podobne ujęcie zjawisk kulturowych przyjmują badacze ekologii rozwoju człowieka (Jasicki i Wolański, 1987). Z tego względu też ogół tych czynników będzie określany mianem szeroko rozumianych czynników środowiskowych (obejmujących także zmienne kulturowe), a nie ograniczany wyłącznie do zjawisk kulturowych (por. Wachs, 1992).

Termin kultura jest przy tym stosowany w stosunkowo specyficznych kontekstach badawczych, dotyczących związku cech psychologicznych z uwarunkowaniami o charakterze socjalizacyjnym, specyficznych dla określonych kultur (Berry i in., 1992). Jahoda (1980) podkreśla, że obiektem zainteresowania badaczy międzykulturowych powinna być analiza, w jaki sposób różne czynniki szeroko rozumianej kultury wpływają poprzez procesy socjalizacyjne (np. odmienne praktyki wychowawcze) na zachowanie jednostek w porównywanych populacjach. Problem ten pozostaje poza zakresem tej pracy, która generalnie koncentruje się raczej na poszukiwaniu zobiektywizowanych uniwersalnych determinant zachowania, niż na specyficznych uwarunkowaniach kulturowych, a ponadto nie obejmuje analizy specyfiki kulturowej procesów enkulturacji i socjalizacji (Olszewska-Dyoniziak, 1991) w kształtowaniu się temperamentu. Termin kultura ponadto jest rzadko stosowany w psychologii różnic indywidualnych oraz związanych z nią analizach psychometrycznych i genetyce zachowania, których elementy pojęciowe są podstawowe dla tej pracy. W dziedzinach tych dominuje raczej określenie populacja, stąd wprowadzono go także ze względu na konieczność ujednolicenia terminologii dla wszystkich analizowanych problemów badawczych.

Przy dokonywaniu porównań międzypopulacyjnych - z uwagi na kulturowe uwarunkowania zachowań jednostkowych - opisywanie ich terminem porównań międzykulturowych ma pewne, choć nieco ograniczone, uzasadnienie. W istocie bowiem poszukiwane są zachowania i cechy wspólne dla ludzi, żyjących w różnych kulturach. Termin międzykulturowy jest jednak nie tylko terminem opisowym, co w pełni uzasadniałoby jego użycie, ale ma także konotacje interpretacyjne. Międzykulturowy oznacza, że przyczyną podobieństwa czy możliwych różnic w zachowaniu są w istocie czynniki kulturowe. Podobnie, użycie określenia różnice rasowe jest nie tylko terminem opisowym, ale przede wszystkim wiąże się z przyjęciem tezy, że różnice w zachowaniu wynikają z biologicznie uwarunkowanych różnic rasowych, a nie różnic środowiskowych, przykładowo kulturowych. W przypadku cech temperamentu zarówno podobieństwa, jak i różnice tak osobnicze, jak i populacyjne mogą wynikać zarówno z przyczyn kulturowych, jak i genetycznych. Z tego względu uzasadnione wydaje się zastosowanie bardziej neutralnego i opisowego terminu populacja i różnice międzypopulacyjne niż terminu wiążącego temperament wyłącznie ze zjawiskami kulturowymi.

Populacja w znaczeniu używanym w tej pracy odnosi się do określonej zbiorowości jednostek, żyjących we wspólnym ekosystemie, obejmującym czynniki geofizyczne, społeczno-ekonomiczne i kulturowe (język, idee i wartości oraz obyczaje). Jednostki tworzące daną populację dzielą to samo makrośrodowisko, co nie wyklucza istnienia różnic na poziomie ezgo-, mezo- i mikrośrodowiskowym. Podobnie dana populacja może wykazywać specyfikę genetyczną, co nie wyklucza istnienia genetycznego zróżnicowania poszczególnych jednostek tworzących tę zbiorowość. W takim ujęciu populacja jest praktycznie tożsama z pojęciem narodu (Szczepański, 1966), przy ograniczeniu zakresu tego pojęcia do ogółu ludności zamieszkującej dany kraj (z wyłączeniem jednostek przebywających na emigracji, a więc w innych warunkach środowiskowych). Na poziomie zjawisk kulturowych, tak rozumiana populacja dzieli kulturę narodową (Hofstede, 2000), chociaż zachowanie poszczególnych jednostek może kształtować się także pod wpływem specyficznych kultur zawodowych, regionalnych, itp. (Linton, 2000/1945).

Pierwszy główny problem tej pracy dotyczy zatem porównań międzypopulacyjnych cech temperamentu badanych na poziomie wewnątrzpopulacyjnym. W tym znaczeniu każda zależność badana na poziomie wewnątrzpopulacyjnym może być obiektem niejako pośrednich porównań międzypopulacyjnych. Podejście międzypopulacyjne może mieć jednak także i inną konotację. Uogólnienie cech jednostkowych prowadzi do uzyskania wskaźników ilustrujących specyficzne dla każdej z populacji nasilenie tych cech. Możliwa jest więc analiza opisowa różnic cech temperamentalnych rozpatrywanych na poziomie międzypopulacyjnym, jak i analiza ich uwarunkowania. W tym znaczeniu międzypopulacyjny oznacza możliwość dokonywania bezpośrednich porównań różnych populacji oraz odnoszenie cech temperamentu do czynników genetycznych i środowiskowych, dzielących te populacje. Drugi główny problem tej pracy dotyczy możliwości stwierdzenia zróżnicowania cech temperamentu pomiędzy różnymi populacjami. Jego dopełnieniem - podobnie jak przy pierwszym problemie badawczym - jest kwestia uwarunkowania genetycznego i środowiskowego zróżnicowania cech temperamentu pomiędzy różnymi populacjami. Problem ten może być także traktowany jako forma weryfikacji kryterium międzypopulacyjnego temperamentu. Schematycznie oba problemy badawcze, odpowiadające poziomowi analiz wewnątrzpopulacyjnych i międzypopulacyjnych oraz różne aspekty (pośredni i bezpośredni) porównań międzypopulacyjnych przedstawiono w tabeli 1.1.

Kwestie wewnątrzpopulacyjnego i międzypopulacyjnego zróżnicowania i uwarunkowań temperamentu wydają się przy tym nie tyle opozycyjne, ile komplementarne. Stanowią one jedynie różne formy analizy tego samego zjawiska. Uniwersalność temperamentu oznacza istnienie wspólnych - dla wszystkich jednostek i populacji - wymiarów zachowania, w zakresie których może być obserwowane zróżnicowanie zarówno wewnątrzpopulacyjne i międzypopulacyjne oraz wspólnych ich uwarunkowań genetycznych i środowiskowych. Zważywszy, że jednostki, jak i populacje mogą różnić się zarówno czynnikami genetycznymi, jak też i środowiskowymi warunkami życia, można oczekiwać również ich temperamentalnego zróżnicowania (tak na poziomie wewnątrzpopulacyjnym, jak i międzypopulacyjnym). W istocie zatem podstawowy cel tej pracy ogniskuje się wokół możliwości wyodrębnienia cech temperamentu i określenia ich uwarunkowań, chociaż szczegółowo może być analizowany tak na poziomie wewnątrzpopulacyjnym, jak i międzypopulacyjnym. Komplementarność obu analiz oznacza też oczekiwanie, że uniwersalne uwarunkowania temperamentu powinny być możliwe do uchwycenia na obu poziomach (Leung, 1989).

W sensie badawczym ponadto komplementarność obu poziomów analizy (wewnątrzpopulacyjnego i międzypopulacyjnego) oznacza konieczność stworzenia specyficznego narzędzia diagnostycznego, wspólnego dla wszystkich populacji. Narzędzie to - zgodnie z modelami pomiaru w psychologii - musi powstać na poziomie wewnątrzpopulacyjnym, ale powinno też generować różnice międzypopulacyjne. Do tego celu konieczne jest wykazanie jego równoważności międzypopulacyjnej, a przede wszystkim wyodrębnienie zbioru wspólnych dla różnych populacji zachowań. Analizie tego problemu będą poświęcone dalsze części tej pracy. Z uwagi na fakt, że zazwyczaj dane uzyskane na obu poziomach nie prowadzą do stwierdzenia tożsamych zależności (Leung, 1989), konieczne jest rozpatrzenie bardziej ogólnego modelu uzasadniającego podjęcie jednoczesnej analizy temperamentu na poziomie wewnątrzpopulacyjnym oraz międzypopulacyjnym.

1.3. Ekokulturowy model Berry'ego jako podstawa do analizy wewnątrzpopulacyjnego i międzypopulacyjnego zróżnicowania cech temperamentu

Z szeregu modeli opracowanych do badania relacji między czynnikami środowiskowymi a zachowaniem (por. Berry i in, 1992; Jahoda, 1980), do analizy uwarunkowań temperamentu wydaje się najbardziej adekwatny ekokulturowy model Berry'ego (1986). Model ten ujmuje zarówno poziom populacyjny, jak i indywidualny zachowania oraz umożliwia formułowanie hipotez dotyczących różnic wewnątrzpopulacyjnych i międzypopulacyjnych (Berry i in., 1992).

Istotą modelu jest wyróżnienie trzech kategorii zmiennych: kontekstowych (niezależnych), procesualnych (pośredniczących) oraz obserwowalnych zachowań (zależnych). Zmienne kontekstowe tworzą czynniki ekologiczne (głównie geofizyczne) oraz społeczno-polityczne warunki życia danej populacji. Czynniki te wyznaczają proces adaptacji genetycznej i kulturowej do tych warunków. W tym znaczeniu zarówno kultura, jak i selekcja genetyczna są traktowane jako forma przystosowania do środowiska. Na poziom indywidualny wpływ tych zmiennych transmitowany jest przez cztery zmienne procesualne: bezpośrednie wpływy ekologiczne, wpływy genetyczne, kulturowe oraz wpływy akulturacyjne (czynniki kulturowe są przy tym rozumiane zarówno jako zmienna procesualna, jak i kontekstowa). Zmiennymi zależnymi są indywidualne zachowania oraz inferowane z nich charakterystyki psychologiczne (Berry i in., 1992).

Specyficzną własnością modelu decydującą o jego przydatności do analiz psychologicznych jest rozdzielenie kultury i zachowania (które w antropologii kulturowej są nierozerwalnie powiązane), co daje możliwości operacjonalizacji obu zmiennych oraz uwzględnienie cech jednostki oraz jej relacji z populacją. Istotne jest także podkreślenie znaczenia transmisji genetycznej, co pozwala na wykorzystanie tego modelu w badaniach temperamentalnych.

Model ten jest jednak bardzo ogólny. Jak wskazują Berry i in. (1992) stanowi to jego zaletę - jest heurystyczny, bowiem łatwo daje się uszczegółowić dla konkretnych celów badawczych. Wykorzystując ogólne założenia tego modelu zaproponowano jego rozwinięcie uwzględniające uwarunkowania temperamentu.

Fragment książki Bogdana Zawadzkiego „Temperament. Geny i środowisko. Porównania wewnątrz- i miedzypopulacyjne.”

opr. MK/PO