Pedagogia ciszy (wstęp)

Cisza jako potencjalnie nośna kategoria dla teorii i praktyki pedagogicznej

Pedagogia ciszy (wstęp)

Teresa Olearczyk

PEDAGOGIA CISZY

ISBN: 978-83-7505-676-1

wyd.: WAM 2010



Spis treści
WSTĘP7
Część I
CISZA JAKO ZJAWISKO PRZYRODNICZE I KULTUROWE
Rozdział I
PROBLEMATYKA CISZY
1. Pojęcie ciszy19
2. Potrzeba ciszy28
3. Fenomen ciszy 36
4. Istota ciszy39
5. Wielowymiarowość ciszy42
Rozdział II
WYBRANE ASPEKTY CISZY
1. Religijny aspekt ciszy: milczenie i cisza w Biblii76
2. Filozoficzny aspekt ciszy88
3. Psychologiczny wymiar ciszy92
4. Egzystencjalny wymiar ciszy101
5. Ekologiczny wymiar ciszy103
Rozdział III
ŚRODOWISKA ŻYCIA CZŁOWIEKA
1. Logosfera — środowisko słowa108
2. Ikonosfera — środowisko obrazu118
3. Galenosfera — środowisko ciszy124
4. Zagrożenia dla galenosfery127
Część II
CISZA W PRAKTYCE KSZTAŁCENIA, WYCHOWANIA I ŻYCIA RODZINNEGO
Rozdział I
CISZA JAKO KATEGORIA PEDAGOGICZNA
1. Przedmiot i zadania pedagogiki ciszy154
2. Cisza w procesie wychowania157
3. Funkcje ciszy162
4. Dyscyplina jako owoc pedagogii ciszy176
Rozdział II
CISZA W PRAKTYCE PEDAGOGICZNEJ MARII MONTESSORI
1. Główne założenia pedagogiki montessoriańskiej192
2. Cisza a osobowość nauczyciela 197
3. Cele realizowane w praktyce M. Montessorii199
4. Zdolność do zachowania ciszy202
Rozdział III
CISZA JAKO FORMA DIALOGU MAŁŻEŃSKIEGO I RODZINNEGO
1. Czym jest dialog?206
2. Dialog w małżeństwie i w rodzinie211
3. Cisza w dialogu małżeńskim i rodzinnym217
4. Czynniki wpływające na obecność ciszy w rodzinie226
PODSUMOWANIE238
BIBLIOGRAFIA240

WSTĘP

Istnieją zjawiska, które, ze względu na swoją złożoność, wymykają się pobieżnym określeniom, definicjom. Dopiero bliższe poznanie i głębsza refleksja uświadamiają ich bogactwo. Do takich zjawisk należy cisza. Powszechne wrażenie, że cisza jest czymś oczywistym i jednoznacznym, okazuje się złudne. Analiza zjawiska ciszy pozwala na rozpoznanie, interpretowanie, ale także na możliwość tworzenia sfer ciszy.

Dla pedagoga cisza jest naturalną jakością przyrody, sposobem komunikacji w sytuacji wyjątkowej. W pedagogice odgrywa ona istotne znaczenie zarówno w procesie dydaktycznym, jak i wychowawczym, może pełnić funkcję terapeutyczną. Jednak najistotniej przedstawia się w procesie wychowawczym, w samowychowaniu i formowaniu osobowości (woli). Cisza zawsze była obecna w życiu człowieka, dopiero XXI wiek pozwala jej zginąć. Współczesność, tak jak żadna z epok, wykreowała hałas i pośpiech. Nieobecność ciszy przewartościowała życie, spowodowało to dyskomfort, a nawet zagrożenie dla zdrowia i życia człowieka. I tak oto współcześnie hałas zyskał prawo obywatelstwa. W świecie, w którym zachodzi wymieszanie rzeczywistości realnej i wirtualnej tworzy się specyficzny sposób myślenia, a właściwie jego brak. Promuje się styl emocjonalny, w wyniku którego następuje regres. Zauważalna jest dewaluacja słowa, prymitywizacja, by nie powiedzieć wulgaryzacja języka, ubóstwo leksykalne, redukcja części mowy, języka literackiego. Rzeczywistość zewnętrzna często nie posiada wewnętrznego sensu. Cisza mówi o ukrytym znaczeniu rzeczywistości ducha, jest zespołem znaczeń pozwalającym zrozumieć sens rzeczywistości. Nieuchwytny nastrój ciszy i skupienia ma swoją dynamikę, amplitudę, dlatego życie na krawędzi dźwięku i ciszy wywołuje nasz podziw, zaś odbiór ciszy zależy od kontekstu, w jakim zapada. Prezentowane rozważania stanowią swego rodzaju punkt wyjścia do opisu ciszy i możliwości wykorzystania jej w procesie dydaktyczno-wychowawczym. Jednym z paradoksów współczesnego świata jest fakt, że żyjemy w coraz większym hałasie i pośpiechu, a równocześnie tęsknimy za ciszą. Jest ona niezwykle potrzebna dla zachowania równowagi wewnętrznej. Pytanie człowieka o ciszę jest w gruncie rzeczy pytaniem o głębię, o możliwość zanurzenia się w głębi. Warto zauważyć, że w ostatnio wydawanym największym kompendium wiedzy pedagogicznej w Polsce nie znalazło się ani pojęcie ciszy, ani żadne terminy z nią związane, co oznacza, że cisza „nie weszła” jeszcze do pedagogiki naukowej1.

W naukach pedagogicznych cisza nie doczekała się szerszego opracowania. Z dokonanego przeglądu prac związanych z problematyką ciszy wyłania się obraz działań o bardzo zróżnicowanym charakterze, należących do różnych dziedzin, a podejmujących rozmaite aspekty i wymiary tej problematyki. To, co uderza w tej różnorodności, to przekonanie o formach, charakterze dochodzenia do ciszy jako ładu wewnętrznego. Cisza nie jest wyłączą domeną pedagogiki, ma także inne wymiary: kulturowy, filozoficzny, psychologiczny, komunikacyjny i ekologiczny. Nie zostały również przeprowadzone badania empiryczne, które pomogłyby opisać znaczenie tej rzeczywistości w procesie wychowania. W literaturze przedmiotu można zauważyć istnienie pewnego nieładu terminologicznego.

Książka traktuje o potrzebie dowartościowania ciszy jako metody wychowania i kształcenia. Dylemat ciszy polega na nieustannym jej niezrozumieniu, czasem na odebraniu jej ważnej funkcji. Jest ona bowiem przestrzenią spotkania człowieka z samym sobą i Bogiem, jest tożsamo twórcza, wpisana w doświadczenie psychiczne i duchowe. Oczywiście całościowe opracowanie tej obszernej problematyki jest nadal kwestią otwartą. Wieloznaczność i rozległy obszar pojęć i znaczeń wskazuje na konieczność badań empirycznych w tej materii.

Przedstawiona w opracowaniu koncepcja prezentuje ciszę jako wartość i wskazuje na celowość wychowania przez ciszę młodego pokolenia, żyjącego w cywilizacji hałasu. Pedagogika ciszy nie jest alternatywą dla pedagogiki słowa: dialogu, perswazji, ale stanowi jej podstawę, jej warunek sine qua non. Musimy nauczyć się milczeć, zaprzyjaźnić się z ciszą, by móc mówić z głębi siebie, autentycznie. Dotyczy to nie tylko uczniów, wychowanków, ale również — a może przede wszystkim — pedagogów. O ciszy zatem można powiedzieć, że jest potrzebą człowieka związaną z jakością życia, a motywacja do bycia w ciszy wiąże się z określonym przeżywaniem swojego człowieczeństwa. Z psychologicznego punktu widzenia wiąże się z realizacją samego siebie. Powstanie tej książki jest przejawem potrzeby dociekań możliwości tkwiących w ciszy jako potencjalnie nośnej kategorii dla teorii i praktyki pedagogicznej. Rodzi się w tym kontekście pytanie, czy cisza może być włączona w proces wychowawczy, czy może czynić refleksję zorientowaną na ogarnianie rzeczywistości i utrzymanie wobec niej właściwego dystansu2.

Problematyka ciszy wskazuje na potrzebę podejmowania nowych zadań mieszczących się w refleksji o „pedagogiczności” ciszy. Warto podkreślać, jak znacząca jest tendencja współistnienia ciszy w procesie wychowania, szczególnie w sytuacji wszechobecnego hałasu i narastającej nadpobudliwości dzieci i młodzieży. Książka podejmuje zagadnienia ważne dla rozwoju człowieka, szczególnie we współczesnym, niezwykle dynamicznym i hałaśliwym czasie, a w pedagogice nieczęsto podejmowane. Wychowanie dokonuje się zawsze pomiędzy dwoma podmiotami: wychowankiem i wychowawcą, zarówno w rodzinie, jak i przestrzeni szkoły, w określonych warunkach; rozgrywa się w warunkach wzajemności i transcendencji. Prowadzenie procesu wychowania wymaga współdziałania wielu nauk: pedagogiki, psychologii, filozofii, medycyny. Refleksja pedagogiczna budowana jest równolegle z myślą filozoficzną, która dokonuje się w przestrzeni ludzkiego doświadczenia.

W pracy podejmuję rozważania naukowe nad zagadnieniem charakteru ciszy, by wskazać jej wagę poznawczą i społecznie praktyczną, a przy okazji zainspirować do dalszych badań i pogłębionej refleksji na ten temat. Należy mieć nadzieję, że podejmowane w przyszłości badania empiryczne pomogą zrozumieć, jakie znaczenie w różnych kulturach przypisywano ciszy i jakie znaczenie miała i mieć powinna w kulturze polskiej. Wraz z pojęciem ciszy pojawia się wiele problemów natury filozoficznej, psychologicznej i pedagogicznej. Rodzą się w tym kontekście pytania: jak rozumie ciszę psychologia, filozofia i inne nauki humanistyczne? Co jest w nich przedmiotem badań? Do jakich wniosków i uogólnień teoretycznych mogą dojść? Jakie będą wynikać z tego wskazania dla praktyki pedagogicznej?

Metodologiczne podstawy badań własnych

Przedmiot badań

Pedagogika ciszy mieści się w ramach pedagogiki społecznej i filozofii, zajmuje się badaniem wpływu ciszy, milczenia na zmiany zachodzące w rozwoju, w procesach i strukturach osobowości człowieka. Są to problemy teoretyczne o dużym znaczeniu dla nauki, gdyż poznanie jakiejkolwiek dziedziny zjawisk wymaga zrozumienia sposobu ich istnienia i rozwoju. W takim rozumieniu ujmowanie fenomenu ciszy jako zjawiska nie tylko fizycznego, ale psychiczno-duchowego, w toku dokonujących się zmian rozwojowych człowieka, jest zadaniem wielu dziedzin nauki. Nie oznacza to, że wszystkie one zajmują się badaniem ciszy i jej roli w procesie wychowania człowieka. Badaniem tego wpływu winna zająć się odrębna, wyspecjalizowana dziedzina nauk pedagogicznych, jaką jest pedagogika ciszy. Dziedzina ta prowadziłaby badania nad zachowaniem się i przeżyciami człowieka z punktu widzenia zmian, jakie dokonują się poprzez kontakt z ciszą na poszczególnych etapach rozwoju człowieka.

W podjętej pracy położono nacisk na potrzebę i obecność ciszy w życiu jednostki i społeczeństwa. Podjęto próbę przeanalizowania zjawiska ciszy w dwóch wymiarach: ciszy jako zjawiska fizycznego (rozumianej jako brak dźwięku) i ciszy jako zjawiska psychicznego (rozumianej jako harmonia wnętrza). Wybór tych płaszczyzn wydaje się podkreślać indywidualną wrażliwość badacza, jego usytuowanie w rzeczywistości badanej, co tworzy perspektywę oglądu badanej rzeczywistości. Te dwie płaszczyzny doświadczeń wzajemnie na siebie oddziałują i pełnią istotną rolę w procesie wyboru działań badacza. Zagadnienie ciszy można postrzegać z dwóch perspektyw: odpowiedzialności za ciszę i odpowiedzialności w perspektywie wychowania do ciszy.

Przedmiotem badań pedagogiki ciszy będzie jej wpływ na zmiany dokonujące się w biegu życia człowieka, szczególnie w zachowaniu młodzieży, w trakcie procesu edukacyjnego. Problematyką zmian w zachowaniu i procesach psychicznych zajmuje się także psychologia. Specyfika przedmiotu badań pedagogiki ciszy polega na tym, że bada ona zmiany szczególnego rodzaju, które prowadzą do rozwoju osobowości, przemiany wewnętrznej i duchowej człowieka, wpływają na zachowanie i sposób bycia. Zasadniczą rolę pełnią tu wyzwania edukacyjne: wrażliwość społeczna, cele pedagogów, (pomagać, wdrożyć i uchronić społeczność szkolną od szkodliwego wpływu hałasu, podjęcia działań profilaktycznych i terapeutycznych wobec narastającej nadpobudliwości młodego pokolenia, czym jest i czemu ma służyć cisza?). Negatywnym zjawiskiem, zajmującym coraz większy obszar życia człowieka, jest hałas, który wpływa negatywnie na rozwój i funkcjonowanie człowieka. Jest on wyzwaniem i zobowiązaniem do podjęcia problematyki ciszy zarówno w jej wymiarze dźwiękowym, jak i ciszy jako harmonii wewnętrznej. Zjawisko hałasu jest coraz częściej podejmowane w literaturze, natomiast cisza jest obszarem wymagającym badań zarówno w obrębie pedagogiki, jak i innych dyscyplin. Istotne znaczenie ma dowartościowanie ciszy jako czynnika komunikacji, wyrażanego w zachowaniach o charakterze werbalnym i niewerbalnym3.

Przedmiot pedagogiki ciszy jest szczególnie złożony, gdyż jego badanie nasuwa liczne trudności natury teoretycznej i metodologicznej. Sposób ujmowania przedmiotu badań tej dziedziny pedagogiki jest w dużej mierze zależny od założeń wyjściowych, jakie przyjmie się w badaniach, oraz od posiadanych przekonań odnośnie natury badanych zjawisk, czyli od wyznawanych poglądów pedagogicznych i filozoficznych, ponadto, wymaga współpracy wielu dyscyplin naukowych. Współczesne podejście do nauki i dynamiczne tempo jej rozwoju wyklucza samotne prowadzenie badań; bez ścisłej współpracy specjalistów z filozofii, teologii, psychologii, nauk medycznych czy socjologii. Pedagogika ciszy przyjmuje, że człowiek jest skomplikowaną istotą fizyczno-psycho-duchową i każde badanie dotyczące rozwoju człowieka i zmian w jego osobowości wiąże się z zauważeniem także sfery duchowej. Wymaga to zaangażowania specjalistów z różnych dziedzin nauki, wtedy badania nad wpływem ciszy na rozwój i funkcjonowanie człowieka w społeczeństwie pozwolą ująć i potraktować ciszę jako niezbędny czynnik procesu edukacyjnego. Takie ujęcie stwarza warunki sprzyjające całościowemu traktowaniu jednostki jako niepowtarzalnego podmiotu rozwoju i wychowania. Cel badań Ogólnym celem badań było ukazanie różnych wymiarów ciszy, jak i szerokiego jej zastosowania w praktyce pedagogicznej; wskazanie zachowań jednostek i grup w określonych formach i miejscach ciszy. Przez cel procesu badawczego należy rozumieć rodzaj efektu, który zamierzamy uzyskać w wyniku badań, a także rodzaj czynników, z którymi efekty te będą się wiązać. Proces uczenia się jest złożony, uwarunkowany wieloma czynnikami, to proces niewątpliwie społeczny, dlatego termin „społeczne uczenie się” jest adekwatny w kontekście rozważań o ciszy, dla podkreślenia jej specyficznego charakteru, a nie tylko definiowania procesu uczenia się „w kategoriach psychologicznych. Społeczne uczenie się występuje w obrębie czterech wymiarów: działania, refleksji, komunikacji i kooperacji, skupiając się na tym, co indywidualne, grupowe i wspólnotowe. Ujmując kwestię ciszy w kategoriach pedagogicznych, wszystkie te wymiary trzeba uwzględnić. Celem praktycznym badań było poznanie wpływu ciszy na zachowanie człowieka, a także możliwości zastosowania jej jako metody w procesie edukacji oraz wykorzystanie ciszy i muzyki jako metody relaksacyjnej i terapeutycznej dla dzieci nadpobudliwych.

Problemy badawcze

W niniejszej pracy zostaną przedstawione wyniki badań w oparciu o postawione pytania, które zarysowują perspektywę

badawczą. Problemy, które chcemy poruszyć:

Jaką rolę odgrywa cisza w życiu współczesnego człowieka?

Jaki jest wpływ ciszy na rozwój człowieka, postrzeganie otaczającego go świata?

Jaką rolę pełni cisza w relacji człowieka z Bogiem?

Jaki jest związek między praktykowaniem ciszy a sposobem zachowania?

Jakie są proporcje pomiędzy hałasem a ciszą w procesie wychowania?

Jaki jest związek pomiędzy nadpobudliwością dzieci a życiem w hałasie (brakiem ciszy i równowagi)?

Czy i w jakim wymiarze warunki życia (nadmierny hałas i chaos aksjologiczny) znajdują odzwierciedlenie w zachowaniu i sposobie bycia młodzieży?

Jakie są społeczne i zdrowotne skutki hałasu?

W jakim sensie cisza może być czynnikiem sprzyjającym w komunikacji interpersonalnej?

Gdzie możemy znaleźć enklawy ciszy w życiu społecznym i osobistym człowieka?

Jakie są skutki hałasu?

Próba odpowiedzi na powyższe pytania została podjęta w oparciu o metodę analizy dokumentów.

1 Por. T. Pilch (red.), Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, Warszawa 2003.

2 T. Szkudlarek, Media: szkice z filozofii i pedagogiki dystansu, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 1999, s. 123.

3 S. Nowak, Teorie postaw, Warszawa 1973, s. 24; H. Izdebska, Rodzina i jej funkcja wychowawcza, w: Encyklopedia pedagogiczna, Fundacja „Innowacja”, Warszawa 1993.

opr. aw/aw



« 1 »
oceń artykuł Pobieranie..

reklama

reklama

reklama

reklama