„Jan Paweł II żarliwy antykomunista” w sowieckich dokumentach

Reakcja sowieckich organów bezpieczeństwa na posługę papieską Jana Pawła II, znaczenie tematyki ukraińskiej dla jego pontyfikatu, rola, jaką odegrał w kwestii wolności religijnej w Związku Sowieckim, a zwłaszcza w legalizacji Kościoła greckokatolickiego, szeroka panorama życia religijnego w ostatniej dekadzie trwania sowieckiego imperium, ze szczególnym uwzględnieniem miejsca, jakie w niej zajmował Kościół katolicki obrządku greckokatolickiego i łacińskiego – o tych ważnych historycznie zagadnieniach, szczególnie w kontekście toczącej się wojny Rosji z Ukrainą, możemy przeczytać w książce pt. „Żarliwy antykomunista. Pontyfikat Jana Pawła II w dokumentach KGB Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej (1978–1997)”. Ich wyboru i opracowania dokonał redaktor Andrzej Grajewski, wybitny badacz historii współczesnej, politolog, dziennikarz i publicysta tygodnika „Gość Niedzielnego”. Książkę wydało Centrum Dialogu im. Juliusza Mieroszewskiego.

Dzisiaj podczas ogólnopolskiej konferencji „Karol Wojtyła Polsce” w Muzeum Mt 5,14 w Warszawie o godz. 17.00. odbędzie się dyskusja wokół książki z udziałem autora.

Czterdzieści zaprezentowanych dokumentów obejmuje okres od pierwszych reakcji KGB Ukrainy na wybór Jana Pawła II aż do ogłoszenia deklaracji niepodległości Ukrainy w 1991 r. Zawierają one analizę różnych aspektów pontyfikatu papieża Polaka prowadzoną przez sowieckie służby bezpieczeństwa.

Zdaniem Grajewskiego materiały wytworzone przez KGB Ukrainy w latach 1978–1991 są ważnym przyczynkiem do zrozumienia skali ideowej konfrontacji, do jakiej dochodziło w Związku Sowieckim w ciągu pierwszej dekady pontyfikatu Jana Pawła II. Niewątpliwie najostrzej przebiegała ona właśnie w Ukrainie, gdzie sowieckie władze podejmowały przede wszystkim działania w kontekście wsparcia jakiego Jan Paweł II udzielał działającemu w podziemiu oraz w diasporze Kościołowi greckokatolickiemu. Upatrywano w tym zagrożenia dla całego państwa, gdyż odnowienie tego Kościoła postrzegano jako wsparcie dla ukraińskiego ruchu narodowego. W mniejszym stopniu zebrane dokumenty obrazują sytuację w środowiskach rzymskokatolickich, które nie miały wówczas większego znaczenia politycznego.

Dokumentacja jest bez wątpienia też dowodem martyrologii Kościoła greckokatolickiego. W 1945 r. władze sowieckie podjęły decyzję o likwidacji tego Kościoła. NKWD podjęło wówczas decyzję o likwidacji jego struktur na terenie zachodniej Ukrainy. Przedmiotem rozpracowywania operacyjnego byli wszyscy biskupi greckokatoliccy oraz najważniejsi księża mieszkający na tym terenie. Kluczową postacią dla życia podziemnego Kościoła greckokatolickiego na Ukrainie i w związku z tym obecną w wielu dokumentach był kard. Josyf Slipyj (Kobernycki-Dyczkowski), arcybiskup większy Lwowa, zwierzchnik tego Kościoła, niezłomny świadek wiary, który 18 lat spędził w łagrach i na zesłaniu. W „resortowej pamięci” to właśnie Kościół greckokatolicki zajmuje szczególne miejsce, co wyjaśnia również alergiczną wręcz reakcję kierownictwa KGB Ukraińskiej SRS na pojawienie się Jana Pawła II, okazującego od pierwszych chwil swego pontyfikatu tak wiele sympatii grekokatolikom.

Dokumentacja pokazuje również totalitarny charakter reżimu sowieckiego, zwalczającego każdy przejaw religijności traktowanej jako zagrożenie dla ideowego monopolu państwowego ateizmu i jest też obrazem społeczeństwa podlegającego totalnej inwigilacji narażonego na represyjne działania organów bezpieczeństwa. W tym sensie jest ważnym przyczynkiem do kwestii swobód obywatelskich i przestrzegania praw człowieka na sowieckiej Ukrainie. Jednocześnie oddaje ona skalę społecznego oporu, który w kwestiach religijnych nie ograniczał się jedynie do wąskich środowisk dysydenckich.

Jak zaznacza we wstępie dr Andrzej Grajewski dokumenty mogą być także interesującym przyczynkiem do analizy pontyfikatu Jana Pawła II, wskazują one bowiem na kluczową rolę zamachu na życie papieża jako ważnej cezury w reakcjach sowieckich organów bezpieczeństwa na ten pontyfikat. Do maja 1981 r. Jan Paweł II pojawia się często w dokumentach wytworzonych przez struktury KGB Ukrainy, a ich ton jest wyjątkowo agresywny i nieprzyjazny wobec papieża. Sugeruje się, że jego wybór był częścią imperialistycznego spisku uknutego przez Zachód i wymierzonego przeciwko Związkowi Sowieckiemu. „Biorąc pod uwagę to, że wybór Wojtyły na papieża może doprowadzić do znacznej aktywizacji katolików na Ukrainie, organy KGB USRS opracowują metody aktywnego przeciwdziałania wywrotowym dążeniom Watykanu” – czytamy w raporcie gen. Witalija Fiedorczuka, przewodniczącego KGB Ukraińskiej SRS, noszącego datę 1 listopada 1978 r.

Dokumenty pochodzą z Wydzielonego Państwowego Archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. Dziewięć z nich wytworzył Zarząd I KGB Ukraińskiej SRS.

tom (KAI) / Warszawa