Nauczanie polityki

Stanisław Pyszka SJ NAUCZANIE FILOZOFII MORALNEJ W UNIWERSYTETACH I GIMNAZJACH AKADEMICKICH W POLSCE I NA LITWIE OD XV DO XVIII WIEKU W ŚWIETLE PODRĘCZNIKÓW WYKŁADOWYCH ISBN: 978-83-7505-877-2 wyd.: WAM 2011

Wybrane fragmenty WPROWADZENIE NAUCZANIE FILOZOFII MORALNEJ W UNIWERSYTECIE KRAKOWSKIM OD XV DO XVII WIEKU 1. Wiek XV A. Nauczanie etyki B. Nauczanie ekonomiki C. Nauczanie polityki 2. Wiek XVI i XVII

C. Nauczanie polityki

Odnośnie do nauczania polityki na wydziale sztuk wyzwolonych w Krakowie, najwięcej danych zawdzięczamy publikacjom P. Czartoryskiego⁶⁸ i Eugeniusza Jarry⁶⁹.

Za wyjątkiem szkicu komentarza Pawła z Worczyna z lat 1415/1416, nie są dotychczas znane polskie komentarze do Polityki Arystotelesa napisane przed 1470 rokiem. Nauczanie polityki opierało się zasadniczo na komentarzach Alberta Wielkiego, Waltera Burleigha i Henryka Totting d'Oyta.

Szczegółowej analizie nauczania polityki w Polsce, w tym w Krakowie w XV wieku, poświęcony jest cały rozdział IV: Critici laici ed ecclesiastici (non gesuiti) del sistema politico e sociale dello Stato polacco-lituano del XVI e XVII secolo/Krytycy świeccy i duchowni (nie jezuici) systemu politycznego i społecznego państwa polsko-litewskiego w XVI i XVII wieku pracy doktorskiej ks. Stanisława Pyszki SJ⁷⁰.

Tu wystarczy stwierdzić, iż w trakcie XV wieku Uniwersytet Krakowski cieszył się takim samym poziomem nauczania filozofii moralnej, jak inne uczelnie europejskie. Jego profesorowie byli obecni na sesjach Soborów, reprezentując na nich własną, silną doktrynę koncyliarystyczną. Uniwersytet Krakowski obfitował wówczas w nazwiska znane i doceniane w Polsce i za granicą, uważane obecnie za ojców polskiej myśli politycznej.

A oto przynajmniej niektóre z tych krakowskich postaci i ich najważniejsze dokonania: Mateusz z Krakowa (1333-1410), teolog-koncyliarysta, współorganizator w roku 1400 Uniwersytetu Krakowskiego, pisarz i mówca, biskup Wormacji⁷¹; Paweł z Worczyna (1380-1430)⁷², jeden z pierwszych komentatorów Etyki, Polityki i Ekonomiki Arystotelesa w duchu burydańskim; Stanisław ze Skarbimierza (1360-1431)⁷³, pierwszy rektor odnowionego Uniwersytetu Krakowskiego od 1400 r., filozof i prawnik, ustalił polską doktrynę wojny sprawiedliwej; Mikołaj Trąba (1358-1422), pierwszy prymas Polski, uczestnik i oficjalny delegat Polski na Sobór w Konstancji w 1416 roku; Benedykt Hesse (ok. 1389-1456)⁷⁴, nauczyciel Jana z Kęt i Jakuba z Paradyża, pięciokrotny rektor U. Krakowskiego, filozof, teolog i prawnik; Paweł Włodkowic (1370-1436)⁷⁵, świetny prawnik, profesor prawa i polemista, oficjalny - wraz z abpem Mikołajem Trąbą i Zawiszą Czarnym - delegat Polski na Sobór w Konstancji w 1416 roku; Zbigniew Oleśnicki (1389-1455), jedna z najbardziej wpływowych osób w I połowie XV wieku w Polsce, pierwszy polski kardynał i arcybiskup krakowski; Stanisław Ciołek († 1437), wicekanclerz króla Władysława Jagiełły; Mikołaj z Błonia (I połowa XV wieku), profesor prawa kanonicznego i humanista; Jakub z Paradyża (1383-1464)⁷⁶, szeroko znany w ówczesnej Europie, teolog-moralista, najbardziej ceniony teoretyk doktryny koncyliarystycznej w Europie, jeden z ekspertów Soboru Bazylejskiego z 1431 roku; Jan z Dąbrówki (1400-1472)⁷⁷, uczeń Stanisława ze Skarbimierza i Pawła Włodkowica, teolog, historyk, filozof i prawnik, autor komentarzy do pism Arystotelesa, jako pierwszy wprowadził Kronikę W. Kadłubka do nauczania uniwersyteckiego i szkolnego; Jan z Ludziska (1400-1460)⁷⁸, w ścisłym znaczeniu filozof moralny, wybitny mówca uniwersytecki; Jan Długosz (1418-1489)⁸⁰, historyk, autor pomnikowej historii Polski w XII tomach, arcybiskup-nominat lwowski; Jan Ostroróg (1435-1501)⁸⁰, doktor obojga praw, świecki, pierwszy ideolog i reformator państwa polskiego, wojewoda poznański; Maciej z Miechowa (1457-1522)⁸¹, filozof, prawnik i historyk; Jan ze Stobnicy (1470-1518/1519)⁸², filozof moralny; Stanisław z Dąbrówki (1473-?)⁸³, jeden z pierwszych komentatorów Polityki Arystotelesa w Krakowie; Jan ze Trzciany (1510-1567)⁸⁴, filozof moralny: Człowiek ma godność, niepowtarzalność i swoistość. Nie można potrzeb i pragnień ludzkich sprowadzać do kwestii biologicznych. Działanie dla dobra innych ludzi - istotny współskładnik ideału moralnego człowieka - prowadzi do istotnych dóbr społecznych, do pokoju i międzyludzkiej miłości; Andrzej Frycz Modrzewski (1503-1572)⁸⁵, drugi po J. Ostrorogu świecki reformator państwa polskiego, osobisty sekretarz króla Zygmunta II Augusta; Szymon Marycjusz z Pilzna (1516-1574)⁸⁶, mieszczanin, jeden z pierwszych pedagogików polskich, zajmujący się także etyką i polityką. Nobilitowany w roku 1559 przybrał nazwisko Czystochlebski i był posłem ziemi chełmińskiej na Sejm ratyfikujący Unię Lubelską w 1569 roku⁸⁷; Wawrzyniec Grzymała Goślicki (1530-1607)⁸⁸, filozof moralny, polityk, sekretarz Zygmunta II Augusta i Stefana Batorego, dyplomata, przyjaciel J. Zamoyskiego, biskup kolejno kamieniecki, chełmski, przemyski i poznański; Andrzej Wolan (1530-1610)⁸⁹, kalwin, prawnik, sekretarz osobisty Zygmunta II Augusta i Stefana Batorego; Andrzej Gostyński (1540-1571)⁹⁰, profesor i pedagog, lekarz, zwolennik konieczności kształcenia wszystkich stanów⁹¹; najgruntowniejsza wiedza winna przysługiwać panom " rządzącym"; wiedza jest warunkiem cnoty; Łukasz Górnicki (1527-1603)⁹², pisarz polityczny; Sebastian Petrycy z Pilzna (1554-1626)⁹³, lekarz, pisarz polityczny, autor pierwszych przekładów całej triady filozofii moralnej Arystotelesa na język polski⁹⁴; Szymon Starowolski (1588-1656)⁹⁵, pisarz, historyk i etyk, sekretarz J. K. Chodkiewicza i Mikołaja Wolskiego, ksiądz od 1639; Szymon Stanisław Makowski (1612-1683)⁹⁶, sformułował pierwszy zbiór zasad etyki nauczycielskiej. Zwalczał jezuitów, którzy powinni jego zdaniem dobrze uczyć, poprawiać błędy uczniów i troszczyć się o oddziaływanie wychowawcze na wychowanków, filozof i teoretyk wychowania.

Wszyscy ci ludzie — do których koniecznie należy dodać, między wieloma innymi wielkimi nieobecnymi, Mikołaja Kopernika (1473-1543)⁹⁷, wybitnego astronoma, lekarza, humanistę i ekonomistę, Kaspra Siemka (†1642)⁹⁸, pisarza politycznego, pedagoga i moralistę, prekursora powołania do życia ministerstwa oświecenia narodowego i ks. Piotra Skargę SJ (1536-1612)⁹⁹, który razem z biblistą ks. Jakubem Wujkiem SJ współtworzył język polski i przez 25 lat był kaznodzieją sejmowym, formującym sumienia najwyższych przedstawicieli państwa, w tym także w problematyce filozoficzno-moralnej - stanowią długą listę wielu wybitnych profesorów i uczniów tego Uniwersytetu w XV i XVI wieku¹⁰⁰.

⁶⁸ P. Czartoryski, Wczesna recepcja "Polityki" Arystotelesa na Uniwersytecie Krakowskim, MzDNiT 23, Wrocław 1963.

⁶⁹ E. Jarra, Historia polskiej filozofii politycznej 966-1795 (dalej: HPFP), London 1968.

⁷⁰ St. Pyszka SJ, Professori di Vilna in difesa dei diritti umani dei contadini negli anni dal 1607 al 1657. Lo sviluppo della filosofia sociale nell'Accademia di Vilna sullo sfondo delle dottrine filosofico-sociali, rappresentate in Polonia/Profesorzy wileńscy w obronie praw ludzkich chłopów w latach 1607-1657. Rozwój filozofii społecznej na Akademii Wileńskiej na tle doktryn filozoficzno-społecznych, występujących w ówczesnej Polsce, praca doktorska z zakresu filozofii społecznej, ss. 962. Strony 66-98 odnoszą się do nauczania filozofii moralnej (etyki-ekonomiki
-polityki) w Uniwersytecie Krakowskim.

⁷¹ Por. Mateusz z Krakowa, hasło w: EwP.SP, s.s. 119; Mateusz z Krakowa (ok. 1345-1410), biogram w: FiMS XIII-XV, s.s. 164-165.

⁷² Por. Paweł z Worczyna (1380-1430), biogram w: FiMS XIII-XV, s.s. 148-149. Paweł z Worczyna , Komentarz do "Etyki Nikomachejskiej", przeł. T. Włodarczyk, w: FiMS XIII
-XV, s.s. 149-162.

⁷³Stanisław ze Skarbimierza, De bellis iustis (O wojnach sprawiedliwych), w: L. Ehrlich, Polski wykład prawa wojny XV wieku. Kazanie Stanisława ze Skarbimierza, Warszawa 1955. Por. Stanisław ze Skarbimierza, hasło w: EwP.SP, s.s. 165-166. Por. Stanisław ze Skarbimierza Stanisław ze Skarbimierza -1431), biogram w: FiMS XIII-XV, s.s. 72-73.

⁷⁴ Por. Benedykt Hesse (ok. 1389-1456), biogram w: FiMS XIII-XV, s.s. 110-111; prawdopodobny autor Quaestio de usuris; jako koncyliarysta napisał ok. 1440 traktat o wyższości Soboru nad papieżem, w: Positio magistri Benedicti: Utrum... sinodo... et... papae... oboediendum sit necessario, w: Monumenta conciliorum generalium saeculi decimi quinti. Concilium Basiliense. Scriptores, t.t. 3, Wiedeń 1886 [fragmenty w tłumaczeniu J. Fijałka w: J. Fijałek, Mistrz Jakub z Paradyża, t.t. 1, Kraków 1900].

⁷⁵ Paweł Włodkowic, Tractatus de potestate papae et imperatoris respectu infidelium/O władzy papieża i cesarza w stosunku do pogan [Konstancja 1415], w: Starodawne Prawa Polskiego Pomniki, t.t. 5, cz. 1, Kraków 1878, zawierający ogólne zasady sprawiedliwości stosunków międzynarodowych, a w szczególności zasady wojny sprawiedliwej; wyd. polskie: Pisma wybrane Pawła Włodkowica, wyd., przekł. i oprac. J. Ehrlich, t.t. 1, Warszawa 1968, s.s. 2-80. Por. Paweł Włodkowic, hasło w: EwP.SP, s.s. 139-140. Por. także: Paweł Włodkowic (ok. 1370 - po 1435), biogram w: FiMS XIII-XV, s.s. 182-183.

⁷⁶ Jakub z Paradyża, Tractatus de contractibus, oprac., wstęp i komentarze D.A. Kuś, w: TeSHThiPES, t. 2, zesz. 2, Warszawa 1974 [tłum. polskie: Traktat o kontraktach sprzedaży z prawem odkupu, przeł. S.S. Bojarski, w: FiMS XIII-XV, s.s. 263-278]. Por. Jakub z Paradyża, hasło w: EwP.SP, s. 73. Por. także: Jakub z Paradyża (1383-1464), biogram w: FiMS XIII
-XV, s.s. 262-263.

⁷⁷ Jan z Dąbrówki, Oratio contra Cruciferos, 1446. Autor komentarza do Kroniki W. Kadłubka, Historia Polonica..., Dobromili 1612; fragment w przekł. J. Domańskiego i oprac. M. Zwiercana, w: FiMS XIII-XV, s.s. 345-352. Autor komentarza do Jana Długosza, Historiae Polonicae (liber XIII), Lipsiae 1712. Por. Jan z Dąbrówki (ok. 1400-1472), biogram w: FiMS XIII-XV, s.s. 344-345. Por. Jan z Dąbrówki, hasło w: PSB, t.t. 5; Por. Jan z Dąbrówki, hasło w: NK, t.t. 2; por. także: Jan z Dąbrówki, w: FP XV 1972. Z. Włodek, Filozofia a teologia w ujęciu mistrzów krakowskich, w: FP XV 1972.

⁷⁸ Jan z Ludziska, Mowa na przyjęcie Kazimierza Jagiellończyka [1447], w: Wybór tekstów źródłowych do 1445 r., Wrocław 1953; Mowa pochwalna na cześć filozofii, przeł. M. Cytowska,

wyd. staraniem H.S. S. Bojarskiego, Wrocław 1971, s.s. 103-132, w: FiMS XIII-XV, s.s. 353-380. F. Bujak, Mowa Jana z Ludziska do króla Kazimierza Jagiellończyka z r. 1447 i zagadnienia niewoli w Polsce ówczesnej, w: Księga Pamiątkowa ku czci Władysława Abrahama, t.t. 2, Lwów 1931. Por. Jan z Ludziska (ok. 1400 - przed 1460), biogram w: FiMS XIII-XV, s.s. 353-354.

Por. Jan z Ludziska, hasło w: EwP.SP, s.s. 73-74.

⁷⁹ J. Długosz, Historiae Polonicae libri XII (napisane 1460-1489), Lipsiae 1712; wyd. polskie: Jana Długosza Dziejów Polski ksiąg XII, przeł. K. Mecherzyński, Kraków 1867; fragment wstępu: Dedykacja "Dziejów Polski", s.s. I-X, w: FiMS XIII-XV, s.s. 503-516. Por. Jan Długosz (1415-1480), biogram w: FiMS XIII-XV, s.s. 502-503.

⁸⁰ J. Ostroróg, Monumentum pro Reipublicae ordinatione (ok. 1450), Kraków 1535 i, staraniem Michała Bobrzyńskiego, w serii: Starożytnego Prawa Polskiego Pomniki 5, Kraków 1878; fragmenty Memoriału o urządzeniu Rzeczypospolitej, w: FiMS XIII-XV, s.s. 237-237-261. Por. Jan Ostroróg (ok. 1430-1501), biogram w: FiMS XIII-XV, s.s. 236-237. Por. Jan Ostroróg, hasło w: EwP.SP, s. 136-137.

⁸¹ Maciej z Miechowa, Tractatus de duobus Sarmatiis: Asiana et Europea, et de contentis in eis, Augustae Vindelicorum 1518, Cracoviae 1521, Basileae 1532, Basileae 1537, Basileae 1555, Venetiis 1584. Por. także: Maciej z Miechowa, Chronica Polonorum, Cracoviae 1519, Cracoviae 1521, Basileae 1582.

⁸²Jan ze Stobnicy, Komentarz do Leonarda Bruniego Aretino "Wprowadzenie w fi l o z o fi ę moralną", przeł. J. Domański, J. Haller, Kraków 1511, w: FiMS XIII-XV, s.s. 478-500. Por. Jan ze Stobnicy, hasło w: EwP.SP, s.s. 74. Por. także: Jan ze Stobnicy (1470-1517/1518), biogram w: FiMS XIII-XV, s.s. 477-478.

⁸³ Stanisław z Dąbrówki, Traktat o władcach, w: BJ Kraków, rkps 187 (podręcznik polityki w Krakowie), za: P. Czartoryski, Wczesna recepcja "Polityki" Arystotelesa na Uniwersytecie Krakowskim, przeł. K. Popławska, Wrocław 1963, s.s. 201-207, w: FiMS XIII-XV, s.s. 280-293. Por. Stanisław z Dąbrówki (ok. 1473-?), biogram w: FiMS XIII-XV, s.s. 279.

⁸⁴ Jan ze Trzciany, Libellus de natura ac dignitate hominis, Cracoviae 1554; wyd. polskie fragmentów: O naturze i godności człowieka, w: FiMS XVI, s.s. 422-433. Por. Jan ze Trzciany (ok. 1510-1567), biogram w: FiMS XVI, s.s. 422. Por. także: Jan ze Trzciany, hasło w: EwP. SP, s.s. 74-75.

⁸⁵ A.F. Modrzewski, Commentariorum de republica emendanda libri quinque, Cracoviae 1551. O poprawie Rzeczypospolitej, t.t. 1: O obyczajach, t.t. 2: O prawach, t.t. 3: O wojnie, t.t. 4: O Koś

ciele , t.t. 5: O szkole. Por. C. Bazylik, Andrzeja Frycza Modrzewskiego "O poprawie Rzeczypospolitej", Łosk 1577 - był to pierwszy doskonały przekład dzieła A.F. Modrzewskiego na język polski. Cyprian Bazylik był kalwińskim tłumaczem, pisarzem, muzykiem i właścicielem drukarni w Brześciu Litewskim. Fragmenty dwóch pierwszych ksiąg: O obyczajach i o O prawach, w przekł. E. Jędrkiewicza, Warszawa 1953, w: FiMS XVI, s.s. 244-264. Por. Andrzej Frycz Modrzewski (ok. 1503-1572), biogram w: FiMS XVI, s.s. 244. Por. Frycz Modrzewski Andrzej, hasło w: EwP.SP, s. 54-56.

⁸⁶ Szymon Marycjusz z Pilzna, De scholis seu academiis libri duo/O szkołach, czyli akademiach ksiąg dwoje (ok. 1650), przeł. A. Danysz, wyd. staraniem H. Barycza, Wrocław 1955. Por. Marycjusz Szymon z Pilzna, hasło w: EwP.SP, s.s. 118-119. Por. także: Szymon Marycjusz z Pilzna (1516-1574), biogram w: FiMS XVI, s.s. 136. Por. na jego temat: H. Barycz, Zmarnowany talent. Szymon Marycjusz, humanista i pisarz pedagogiczny, w: H. Barycz, Z epoki renesansu, reformacji i baroku, Warszawa 1971, s.s. 453-503.

⁸⁷ Por. FiMS XVI, s.s. 136.

⁸⁸ W.G. Goślicki, De optimo Senatore libri duo, Venetiis 1568, Basileae 1593, Oxoniae 1598, Oxoniae 1607, Oxoniae 1773; fragment: W.G. Goślicki, O senatorze doskonałym, k. 10-17, przeł. T. Bieńkowski, w: FiMS XVI, s.s. 305-316. Por. Wawrzyniec Grzymała Goślicki (ok. 1530-1607), biogram w: FiMS XVI, s.s. 305. Por. Goślicki Wawrzyniec Grzymała, hasło w: EwP.SP, s.s. 70.

⁸⁹ A. Wolan, De libertate politica sive civili libellus lectu non indignus, Kraków 1572; pierwszy przekład polski: O wolności Rzeczypospolitej albo szlacheckiej, S.S. Dubingowicz, Kraków 1606. Por. Andrzej Wolan (ok. 1530-1610), biogram w: FiMS XVI, s.s. 333. Por. także: Wolan Andrzej, hasło w: EwP.SP, s.s. 199.

⁹⁰ A. Gostyński, Pro nobilium, primorum, principumque liberis magnarum disciplina artium perpoliendis oratio in Academia Cracoviensi habita/Mowa o potrzebie kształcenia młodzieży szlacheckiej, Cracoviae 1558; fragment w przekł. T. Bieńkowskiego, w: FiMS XVI, s.s. 154-162. Por. Gostyński Andrzej, hasło w: EwP.SP, s.s. 61. Por. także: Andrzej Gostyński (1540-1571), biogram w: FiMS XVI, s.s. 154.

⁹¹Por. D. Żołądź, Ideały edukacyjne doby staropolskiej, PWN, Warszawa-Poznań 1990, zwł. Model kształcenia szlachty i Model kształcenia mieszczan, s.s. 179-252.

⁹² Ł. Górnicki, Dworzanin polski, Kraków 1566, stanowiący klasyczną ilustrację stosunków politycznych i społecznych w Polsce. Por. Górnicki Łukasz, hasło w: EwP.SP, s.s. 62. Z nieznanych powodów nie ma jego biogramu w żadnym z 4 tomów FiMS.

⁹³ Por. E. Jarra, Sebastian Petrycy, Medyk krakowski, jako filozof polityczny, "Horyzonty", nr 11-12/1964, Paris. Por. Sebastian Petrycy z Pilzna (ok. 1554-1626), biogram w: FiMS XVII-1, s.s. 94-59. Por. Petrycy Sebastian, hasło w: EwP.SP, s.s. 143-145. Por. Petrycy Sebastian, hasło w: NK, t.t. 3, s.s. 98-101. Por. Petrycy Sebastian, hasło w: HNPwM, t.t. 6, s.s. 506-507.

⁹⁴ Sebastian Petrycy z Pilzna, Oekonomiki Arystotelesowey to iest Rządu Domowego z dokładem Ksiąg Dwoie, Kraków 1602; Polityki Arystotelesowey, to iest rządu Rzeczypospolitej, z dokładem ksiąg ośmioro, Kraków 1605; Etyki Arystotelesowey, to iest iako się każdy ma na świecie rządzić, z dokładem ksiąg dziesięcioro, Kraków 1618. Wszystkie te dzieła wydano w: Sebastian Petrycy z Pilzna, Pisma wybrane, oprac. W. Wąsik, t.t. 1-2, Biblioteka Klasyków Filozofii (dalej: BKF) 20, Warszawa 1956.

⁹⁵ Sz. Starowolski, Votum o naprawie Rzeczypospolitej, Kraków 1625; Reformacja obyczajów polskich, b.m.w. 1645/1646, Kraków 1655, szczególnie interesujący jest rozdz. V: O wolności bez swawoli, wyd. staraniem K.J. Turowskiego, Kraków 1859; fragment w: FiMS XVII-1, s.s. 137-142. Por. Starowolski Szymon, hasło w: EwP.SP, s.s. 166-167. Por. także: Szymon Starowolski (1588-1656/7), biogram w: FiMS XVII-1, s.s. 136-137.

⁹⁶ Sz.St. Makowski, Explanatio Decalogi. Fragment O wiedzy, w: FiMS XVII-2, s.s. 398-405. Por. Makowski Szymon Stanisław, hasło w: EwP.SP, s.s. 117. Por. także: Szymon Stanisław Makowski (ok. 1612-1683), biogram w: FiMS XVII-2, s.s. 258-259.

⁹⁷ M. Kopernik, Wybór pism w przekładzie polskim, oprac. L.A. Birkenmajer, Kraków 1920, a w nim m.in. Monetae cudendae ratio/Sposób bicia monety (1528), w: Mikołaja Kopernika rozprawy o monecie i inne pisma ekonomiczne, przeł. J. Drewnowski, oprac. J. Dmochowski, Warszawa 1923, s.s. 3-19; fragment w: FiMS XVI, s.s. 527-536. M. Kopernik, De Revolutionibus orbium coelestium libri VI, Norimbergae 1543. Por. Mikołaj Kopernik (1473-1543), biogram w: FiMS XVI, s.s. 522. Por. Kopernik Mikołaj, hasło w: EwP.SP, s.s. 92-93.

⁹⁸ K. Siemek, Lacon seu de Reipublicae rectae instituendae arcanis dialogus/Spartanin, czyli dialog o sposobach właściwego rządzenia państwem, Kraków 1635; Lakończyk, czyli o tajemnicach należytego urządzenia państwa, w: FiMS XVII-1, s.s. 166-179. Por. Siemek Kasper, hasło w: EwP.SP, s. 157. Por. także: Kasper Siemek († 1642), biogram w: FiMS XVI-1, s.s. 165-166.

⁹⁹ P. Skarga SJ, Kazania sejmowe (s. 2-93) i Wzywanie do pokuty obywatelów Korony Polskiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego (s. 94-123), wstęp, opracowanie tekstu i przypisy M. Korolko, IW Pax, Warszawa 1985; wielokrotnie wydawane i czytane również dzisiaj jako cenna diagnoza stanu państwa i prorocza prognoza jego przyszłego upadku. Por. zwłaszcza jego Próba Zakonu Societatis Iesu, Kraków 1607 i ponowne wydanie staraniem W. Dąbrowskiego pt. Obrona Jezuitów, Warszawa 1814, gdzie znajduje się pełna pasji obrona zakonu bezpośrednio po rokoszu Zebrzydowskiego i uzasadnienie prawa kapłana do ingerencji w życie polityczne kraju. Por. Piotr Skarga (1536-1612), biogram w: FiMS XVI, s.s. 406. Por. Skarga Piotr, hasło w: EwP.SP, s.s. 158-159.

¹⁰⁰ Tę jakże jeszcze niepełną listę sławnych postaci z kręgu Uniwersytetu Krakowskiego, zajmujących się filozofią moralną, przytaczam za: HPFP, s.s. 29-52. Szczegółowe omówienie tych i wielu innych postaci zawarłem w ramach nie opublikowanego dotąd rozdz. IV wspomnianej pracy doktorskiej z 1985 roku, por. przypis 70.

opr. ab/ab