Nauczanie etyki

Stanisław Pyszka SJ NAUCZANIE FILOZOFII MORALNEJ W UNIWERSYTETACH I GIMNAZJACH AKADEMICKICH W POLSCE I NA LITWIE OD XV DO XVIII WIEKU W ŚWIETLE PODRĘCZNIKÓW WYKŁADOWYCH ISBN: 978-83-7505-877-2 wyd.: WAM 2011

Wybrane fragmenty WPROWADZENIE NAUCZANIE FILOZOFII MORALNEJ W UNIWERSYTECIE KRAKOWSKIM OD XV DO XVII WIEKU 1. Wiek XV A. Nauczanie etyki B. Nauczanie ekonomiki C. Nauczanie polityki 2. Wiek XVI i XVII

A. Nauczanie etyki

Nauczanie etyki w Krakowie polegało na rozsądnej syntezie interpretacji tomistycznych i nominalistycznych, reprezentowanych przez pisma Jana Burydana⁴³.

Odnośnie do podręczników z etyki, posługiwano się wspomnianym rękopisem Jana Burydana, przeniesionym tutaj z Pragi po 1415 roku. Po 1462 był jednak znany w Krakowie także oryginalny komentarz do Etyki Nikomachejskiej, również proweniencji paryskiej, pióra Jana Versora⁴⁴. W tym samym czasie pojawiło się w Krakowie streszczenie do komentarza do Etyki Nikomachejskiej autorstwa Pawła z Worczyna, napisanego przed 1424 rokiem⁴⁵. Po 1472 roku używano także jako podręcznika etyki komentarza do Etyki Nikomachejskiej autorstwa Bernarda z Nysy, a także różnych komentarzy anonimowych⁴⁶.

Odnośnie do treści nauczania etycznego, pojmowanego jako czynnik formacji moralnej społeczeństwa i przygotowanie studenta do studium prawa, było ono traktowane - podobnie jak nauczanie ekonomiczne i polityczne - od samego początku studiów jako podstawowe. Jest znamienne, że triada filozoficzno-moralna stanowiła najczęstszy przedmiot mów uniwersyteckich Stanisława ze Skarbimierza († 1431), co podkreśla społeczną wagę tejże triady w Krakowie. Stanisław ze Skarbimierza znacząco wpłynął na formę nauczania filozoficzno-moralnego w Krakowie. Utrzymywał on wielokrotnie w swoich wykładach, że przedmiotem sztuk wyzwolonych jest człowiek jako istota społeczna. Praktyczne potrzeby natury politycznej i społecznej spowodowały, iż właśnie nauczaniu materii filozoficzno-moralnych poświęcano najwięcej czasu⁴⁷.

Przedmiotem filozofii moralnej był zatem człowiek wolny, mający prawo do szczęścia, osiągalnego w wyniku działalności i starań człowieka na rzecz dobra wspólnego. Paweł z Worczyna uważał, iż dobro wspólne i dobro państwa przewyższają dobro indywidualne. Rękopis Pawła z Worczyna z 1424 roku był do końca XV wieku oficjalnym podręcznikiem wykładowym nauczania etycznego w Krakowie⁴⁸.

Wraz z dołączeniem w II połowie XV wieku drugiego podręcznika, autorstwa Jana Versora, obserwuje się powolne przejście na gruncie etyki od problematyki działania (praktycyzmu) do zagadnień poznawczych i spekulacji. Jest to akcent kłócący się z dotychczasową linią wykładów Pawła z Worczyna. Nie spowodowało to jednak wycofania jego podręcznika, ani nie odbiło się na poziomie nauczania etyki. Zmiany te były sygnałami docierania do Krakowa nurtów skotystycznych, albertyńskiej filozofii naturalnej i tomizmu. Spowodowało to w przyszłości zanik "pluralizmu metodologicznego" w nauczaniu filozofii w Krakowie w wyniku interwencji papieża Mikołaja V i jego legata na Pragę i Kraków, św. Jana Kapistrana⁴⁹.

Warto dodać, iż na krakowskiej katedrze arystotelesowskiej filozofii moralnej współistniały tzw. via antiqua (schola realistica) i via moderna (schola nominalistica). W następnych dziesięcioleciach przeważyła w Krakowie via antiqua (schola realistica), oparta na arystotelizmie tomistycznym, suarezjańskim i innych.

Wszystko to nie umniejsza faktu, iż nawet najnowsze publikacje nie pogłębiają zbytnio naszej wiedzy na temat samych treści nauczania etyki w tamtym okresie. Będzie to możliwe dopiero po ostatecznym przebadaniu zwłaszcza zachowanych ówczesnych rękopisów wykładowych. Poza Pawłem z Worczyna, Stanisławem ze Skarbimierza, Stanisławem z Dąbrówki⁵⁰, Bartłomiejem z Jasła i Janem ze Stobnicy spotykamy bowiem mnóstwo innych znaczących nazwisk - w dziedzinie ściśle etycznej - i pisma wszystkich wymienionych wykładowców czekają nadal na bardziej pogłębioną analizę⁵¹.

⁴³ Por. M. Markowski, Wpływ burydanizmu na Uniwersytet Krakowski w I połowie XV wieku, w: Z dziejów filozofii na Uniwersytecie Krakowskim w XV wieku, Wrocław 1965, s.s. 119-151; J.B. Korolec, Kierunki i tendencje w nauczaniu "Etyki" Arystotelesa, w: FP XV 1972; J.B. Korolec, Filozofia moralna Jana Burydana. Paryski zbiór dysput z zakresu "Etyki" w I połowie XV wieku, Wrocław 1973.

⁴⁴ Joannes Versor ( Jean Tourner) († 1480), Quaestiones Ethicorum..., powstały w XV wieku, znany w Krakowie po 1462 r., w: BJ Kraków, sygn.sygn. 623 i sygn.sygn. 2018. Nie jest znany w: Dictionnaire des Philosophes, Paris 1984.

⁴⁵ Paweł z Worczyna , Quaestiones Ethicorum..., powstały w 1424 roku, w: BJ Kraków, sygn. 720.

⁴⁶ Anonymus, Quaestiones Ethicorum..., napisany w XV wieku, w: BJ Kraków, sygn.sygn. 718; Anonymus, Quaestiones Ethicorum secundum modum Universitatis Cracoviensis, napisany w XV wieku, w: BJ Kraków, sygn.sygn. 1903; Anonymus, (Pochwała filozofii praktycznej), napisany w 1410 roku, bez tytułu, w: BJ Kraków, sygn.sygn. 513.

⁴⁷ Por. R. Palacz, Nauczanie filozofii..., dz. cyt., s.s. 15; J. Rebeta, Komentarz Pawła z Worczyna..., dz. cyt., s.s. 26; Stanisław ze Skarbimierza, (Pisma i przemówienia publiczne), w: BJ Kraków, sygn.sygn. 723.

⁴⁸ Por. J. Rebeta, Komentarz..., dz. cyt., s.s. 163.

⁴⁹ R. Palacz, Nauczanie..., dz. cyt., s.s. 23; T. Nowicki, Teoria Kopernika a nowożytna antropologia filozoficzna. Światopoglądowe znaczenie teorii Kopernika, "Euhemer", nr 1/87/1973, s.s. 5-20; S.S. Swieżawski, Problem Arystotelesa w XV wieku, "Studia Filozoficzne", nr 6/1973.

⁵⁰ Postać tego uczonego zostanie omówiona w części dotyczącej nauczania polityki w ramach obecnego rozdziału.

⁵¹ Ich nazwiska i dzieła wylicza bibliografia na końcu niniejszego rozdziału.

opr. ab/ab