KATECHEZA A SZKOLNY PROGRAM WYCHOWAWCZY

Andrzej  Urbaniak

KATECHEZA  A  SZKOLNY  PROGRAM  WYCHOWAWCZY

I.  WSTĘP

Tradycją polskiej szkoły było zawsze nauczanie i wychowanie. Obok przekazywania wiedzy, szkoły kształtowały postawy uczniów. Nauczyciele oddziaływali na wychowanków, troszcząc się o ich rozwój zarówno pod względem moralnym, jak i patriotycznym. Aspekt narodowy miał szczególne znaczenie w czasach utraty wolności (zabory) i w okresie tzw. wolności deklaratywnej (PRL). Wtedy wielu nauczycieli z dużym zaangażowaniem i często z narażeniem utraty pracy lub nawet życia realizowało do końca swoje powołanie.

W okresie powojennym pojawiały się różne prądy w zakresie wychowania od skrajnej indoktrynacji marksistowskiej do całkowitego zaniechania działań o charakterze wychowawczym. Bardzo intensywne działania wychowawcze prowadzone w szkole oraz w szeregach tzw. organizacji młodzieżowych rodziły duży opór wśród młodzieży. Wiele zachowań młodzieży miało charakter wymuszony, często pod groźbą różnych restrykcji (oceny z zachowania, dostępności na studia, itp.)

Zmiany polityczne i możliwości wolnych decyzji spowodowały odrzucenie działań kojarzonych jednoznacznie z narzuconą ideologią. Nie przygotowano jednak nic w zamian. Szkoła zajęła się wyłącznie procesem kształcenia, a sprawy wychowawcze zniknęły z pola widzenia nauczycieli. Działo się tak w większości szkół, lecz nie wszędzie. Różne kierownictwo resortu edukacji, w zależności od politycznej aury, wprowadzało lub usuwało z administracji edukacji wydziały wychowania. Istotnym czynnikiem stymulującym poważną dyskusję nad problematyką wychowawczą w szkole było upowszechnienie się szkolnictwa katolickiego, które z założenia kładło duży nacisk na wychowanie w duchu wartości chrześcijańskich. Fakt ten wymagał samookreślenia się szkół państwowych i innych szkół publicznych.

Wydaje się, że aktualnie przeważają w Ministerstwie Edukacji Narodowej nastroje jednoznacznie stawiające zadania wychowawcze, przynajmniej na równi z edukacyjnymi, a w zapisach Ustawy o systemie oświaty i materiałach dotyczących reformy nawet prymatu myślenia o wychowaniu nad myśleniem o kształceniu [1,6]. Jednoznaczną przesłanką tego procesu jest konieczność opracowania Szkolnego Programu Wychowawczego. Opracowany do dyskusji materiał MEN-u nie zawiera szczegółowych odniesień do katechezy, dotyczy bowiem wszystkich podmiotów uczących - w tym również katechezy. Szczególną rolę przypisuje się lekcjom wychowawczym, które jednak nie będą w stanie spełnić wszystkich oczekiwań przedstawionych w prezentowanym materiale. Niezbędne wydaje się umiejscowienie katechezy w procesie wychowania jako elementu stałego, niezależnie od aktualnych prądów politycznych i decyzyjnych. Powyższy postulat wynika wprost z przedstawionych w materiale głównych celów wychowania, podporządkowanych naczelnej zasadzie integracji osobowej wychowanka. W prezentowanym artykule podjęto próbę określenia miejsca katechezy na etapie tworzenia programu wychowawczego szkoły oraz jej udziału w realizacji procesu wychowania.

II.  PROGRAM  WYCHOWAWCZY  SZKOŁY

Program wychowawczy szkoły winien stanowić dokument, który w jednoznaczny sposób precyzuje cele procesu wychowania oraz określa metody (środki) realizacji tych celów. Całość winna być spójna i wewnętrznie niesprzeczna. Spełnienie tych warunków jest możliwe, jeśli określone zostaną cele zasadnicze (podstawowe), a następnie cele cząstkowe (szczegółowe). Na tym etapie tworzenia programu wychowawczego nie można uciec od odpowiedzi na pytania egzystencjalne człowieka, czyli nie można pominąć pytania o światopogląd. W tym miejscu występuje konieczność współpracy szkoły z rodzicami, którzy są pierwszymi wychowawcami i mają prawo do decydowania o wyborze, zgodnym z ich sumieniem. Dla młodego człowieka jest to równoznaczne z odpowiedzią na pytanie o sens wysiłków wychowawczych, jak również o ich korzenie, czyli z czego to wynika. Próba budowania systemu tak zwanych wartości uniwersalnych jest z góry skazana na niepowodzenie, ponieważ formułuje się odpowiedź na pytanie: "co należy czynić" przy równoczesnej niemożności odpowiedzi na pytanie: "dlaczego tak należy postępować". Innymi słowy, podaje się młodemu człowiekowi cele wychowania, nie podając motywacji do podjęcia wysiłku w ich osiągnięciu.

Patrząc realnie na sytuację w polskiej szkole, należy zauważyć dwa nurty światopoglądowe: chrześcijański i laicki. Nie można zbudować systemu wychowawczego w szkole poprzez syntezę obu tych nurtów. Muszą one zatem w szkole współistnieć w takim wymiarze, w jakim odpowiada to decyzjom rodziców dzieci, młodzieży. Zarówno wychowawcy, nauczyciele, jak i dzieci i młodzież mają prawo do jawności światopoglądowej. Taka jawność rodzi konieczność autentycznej tolerancji (a nie obojętności!) i może być źródłem wzrostu duchowego młodego człowieka.

Cel wychowania winien być zawsze ściśle związany z osobą ucznia. Jest to zatem cel formułowany podmiotowo, z uwzględnieniem cech osobowych ucznia. W takim ujęciu nie ma mowy o ideologizacji wychowania. Centrum uwagi stanowi uczeń-osoba, dla którego proces wychowania jest szansą wypracowania umiejętności samowychowania. W miarę dorastania uczeń sam przejmuje zadania wychowawcze. Stawia sobie cele i je realizuje. Oznacza to, że [1,6]:

• dba o sprawność fizyczną i zdrowie,
  
• panuje nad sferą wrażeń i doznań zmysłowych,
  
• kieruje harmonijnie rozwiniętą sferą uczuć,
  
• rozwija się intelektualnie,
  
• kształci wolę,
  
• rozwija sferę duchową.
  

Aktualna sytuacja w zakresie tworzenia programu wychowawczego w szkołach jest bardzo różna. Wiele szkół określiło jednoznacznie sprawy wychowawcze w swoich statutach, umieszczając w nich zapis o wychowaniu uczniów zgodnie z wybranym systemem wartości. Rodzice jako pierwsi wychowawcy winni mieć świadomość tego zapisu oraz wynikających z niego konsekwencji.

III.  PROGRAM  WYCHOWAWCZY  W  ZREFORMOWANEJ  SZKOLE

Prace nad reformą systemu edukacji wkraczają w decydującą fazę. Należy podkreślić, że w dyskusji wokół reformy systemu oświaty sprawy wychowania znalazły swoje miejsce. Świadczą o tym dokumenty MEN dotyczące podstaw programowych [2,3] oraz materiały przeznaczone do dyskusji, ściśle na tematy wychowawcze [6].

Najistotniejszym wyróżnikiem programu wychowawczego szkoły winna być jego integralność. Program wychowawczy winien obejmować wszystkie sfery osobowości ucznia i poprzez harmonijne ich zespolenie kształtować dojrzałą osobowość. Dwie najistotniejsze cechy niezbędne do uzyskania dojrzałości osobowej to:

• zdolność bycia dla drugiego człowieka,
  
• odpowiedzialność.
  

Integracja procesu wychowawczego wymaga postawienia następujących zadań wychowawczych, składających się na pełny rozwój osoby [D]:

1. wychowanie fizyczne: sprawność fizyczna, profilaktyka zdrowotna, hart;
   
2. kształcenie zdolności spostrzegania i kojarzenia: wyostrzenie zmysłów, umiejętność obserwacji, ćwiczenie pamięci, umiejętność koncentracji, zdolność kojarzenia;
   
3. ukierunkowanie uczuć i emocji: kształtowanie wrażliwości uczuciowej, poznawanie własnej sfery uczuciowej, opanowywanie emocji, uwalnianie sądów i ocen spod wpływu uczuć, umiejętność kontaktowania się z ludźmi;
   
4. rozwój intelektualny: poszukiwanie prawdy, przezwyciężanie lenistwa myślowego, poznanie swoich uzdolnień, rozszerzanie zainteresowań, umiejętność przyswajania wiedzy, umiejętność poszukiwania informacji, umiejętność wypowiadania się, budowa struktur myślowych;
   
5. rozwój moralny: myślenie wartościujące, umiejętność oceny własnych zachowań, gotowość do poświęceń, odwaga cywilna, świadome posłuszeństwo, autentyzm działań, otwartość, ufność;
   
6. kształcenie woli: pracowitość, rzetelność, wytrwałość, odpowiedzialność, aktywność, stawianie celów i osiąganie ich, animacja działań;
   
7. rozwój duchowy: poznawanie zasad wiary, kształcenie postawy twórczej, myślenie refleksyjne, rozwój kontaktu z Bogiem;
   

8. rozwój społeczny:
   

• uznanie prawa drugiego człowieka do własnych poglądów,
  
• zauważanie potrzeb drugiego człowieka,
  
• gotowość do pomocy,
  
• traktowanie drugiego człowieka jako zadania,
  
• umiejętność funkcjonowania w grupie,
  
• zdolność do nawiązania głębokiego kontaktu z drugim człowiekiem,
  
• poznawanie dorobku własnej, rodzimej społeczności i dbałość o jej rozwój.
  

Uzupełnienie materiału MEN o zadania związane z procesem wychowania w zakresie rozwoju społecznego wydaje się niezbędne, z uwagi na priorytety w zakresie wychowania w szkole, określone w materiale dyskusyjnym MEN-u [6]. Podkreśla się w nim personalizację życia i odnajdywanie swojego miejsca w rodzinie, grupie koleżeńskiej i w społeczności (lokalnej, regionalnej i narodowej).

Realizacja powyższych celów jest możliwa, w różnym stopniu, w ramach poszczególnych przedmiotów. Niewątpliwie spoiwem całości oddziaływań wychowawczych mogą być lekcje wychowawcze. Z drugiej strony wiele spośród wyżej sformułowanych zadań można realizować na lekcjach katechezy.

IV.  GŁÓWNE  CECHY  PROGRAMU  WYCHOWAWCZEGO  SZKOŁY

Omówione powyżej cele wychowania w szkole powinny zostać zapisane w szkolnym programie wychowawczym w formie konkretnych działań. Działania te winny wynikać z aktualnych potrzeb środowiska i z tego względu niezbędna jest coroczna aktualizacja programu.

Program wychowawczy szkoły winien być wizytówką szkoły, określającą jej specyfikę i niepowtarzalny charakter. Ułatwi to również rodzicom wybór takiej szkoły dla swoich dzieci, która będzie realizowała wychowanie w duchu, jaki "ożywia rodziców" (por. Adhortacja Apostolska Jana Pawła II - Familiaris consortio).

Dobry jakościowo program wychowawczy powinien być zwarty koncepcyjnie. Oznacza to wyraźne określenie podstawy ideowej programu oraz spójności myśli wychowawczej. Kolejną cechą programu winna być jednoznaczna hierarchia celów wychowania (cele główne, cele pośrednie). Istotne znaczenie posiada również zasięg oddziaływań wychowawczych. Nie może on ograniczać się tylko do pracy lekcyjnej, lecz musi dotyczyć zagospodarowania czasu pozalekcyjnego, przy zaangażowaniu wszystkich wychowawców i nauczycieli. Kolejną ważną cechą programu jest jego atrakcyjność pod względem form oddziaływań wychowawczych. Winna je cechować różnorodność oraz świeżość.

Stworzenie od podstaw dobrego programu wychowawczego nie jest sprawą łatwą. Stąd też warto sięgnąć do programów opracowanych wcześniej, a spełniających cechy i wymagania podane wyżej. Można tu skorzystać z programów wychowawczych nadesłanych na konkurs MEN-u w 1993 roku. Wyróżnione w nim programy, zgodnie z warunkami konkursu, obejmowały szerokie spektrum problemów wychowawczych. Nie oznacza to rezygnacji z programów wąskotematycznych np. antyalkoholowych, przeciwdziałania narkomanii itp., lecz umiejscowienie ich w całościowej wizji wychowania młodego człowieka.

Przy wyborze programu wychowawczego niezbędna staje się ocena jego jakości. Obejmuje ona trzy najważniejsze aspekty: szerokość problematyki (zakres programu), ocenę treści przekazu oraz ocenę metodyki przekazu.

Celem nadrzędnym programu wychowawczego jest pełna integracja osobowa ucznia. Za najważniejsze, priorytetowe zadania wychowawcze należy obecnie przyjąć:

1. pomoc uczniom w uzyskaniu orientacji etycznej i hierarchizacji systemu wartości,
   
2. personalizację życia i odnajdywanie swojego miejsca w rodzinie, w grupie koleżeńskiej oraz w społeczności lokalnej, regionalnej i narodowej,
   
3. kształtowanie etyki pracy.
   

V.  MIEJSCE KATECHEZY W SZKOLNYM PROGRAMIE WYCHOWAWCZYM

Z zarysowanej w poprzednich rozdziałach tematyki wynikają szerokie zadania dla katechezy. W większości polskich szkół przygotowany program wychowawczy będzie oparty na światopoglądzie chrześcijańskim [1]. Udział katechety w jego opracowaniu, a następnie jego realizacja wydają się być nieodzowne i bardzo pożądane. Dotyczy to szczególnie problemów związanych z budowaniem własnego systemu wartości oraz jego formułowaniem. Można zatem stwierdzić, że katecheza winna stanowić syntezę tych treści wychowawczych (przekazywanych na różnych przedmiotach), które kształtują hierarchię wartości ucznia. Rzeczowa i spokojna refleksja w tym zakresie będzie możliwa, jeżeli zmniejszy się liczbę tematów obowiązkowych typu poznawczego. Niewątpliwie konieczna będzie zmiana programów katechetycznych, nie tylko w odniesieniu do treści, lecz również w odniesieniu do filozofii budowania tych programów.

Spróbujmy wskazać na te elementy, które w istotny sposób dotyczą katechezy, w ramach przedstawionego w rozdz. 3 schematu celów wychowania.

1. Wychowanie fizyczne

Respektując zasadę "w zdrowym ciele zdrowy duch", katecheza winna ukierunkowywać spojrzenie człowieka na ciało jako dzieło, które ma służyć człowiekowi do realizacji dobra. Nie może być zatem przedmiotem handlu lub zysku. Nie może być poniżana jego godność. Wymaga szacunku, dbałości, troski o jego wszechstronny rozwój.

2. Kształcenie zdolności spostrzegania i kojarzenia

Główne cele wychowawcze w tym zakresie dotyczą kształtowania sfery zmysłowej. Katecheza może wspierać umiejętności koncentracji i wnikliwości, szczególnie przy trudnych tekstach biblijnych, wymagających dużego wysiłku zarówno ze strony ucznia, jak i katechety.

3. Ukierunkowanie uczuć i emocji

W tym zakresie zadania katechezy obejmują kształtowanie wrażliwości uczuciowej, w szczególności wrażliwości na potrzeby drugiego człowieka. Stanowi to bezpośrednie odniesienie do chrześcijańskiego przykazania miłości bliźniego. Innym ważnym elementem będzie sprawiedliwość i bezstronność w wydawaniu sądów i ocen. Jednym z elementów istotnych, szczególnie w okresie dojrzewania, będzie zdolność opanowania emocji i reakcji wybuchowych. Wychowanie w tej dziedzinie winno utworzyć strukturę psychiczną młodego człowieka, zdolną do nawiązywania trwałych więzi uczuciowych i rozróżniania uczuć pozytywnych i negatywnych, jak również świadomą zagrożeń wynikających z przewartościowań w tej dziedzinie.

4. Rozwój intelektualny

Podstawowym celem rozwoju intelektualnego jest poszukiwanie prawdy. Katecheza jest przekazem prawdy objawionej człowiekowi przez samego Boga-Stwórcę. Winna zatem wytworzyć umiejętność poszukiwania rozumowego "w świetle wiary". Pozwala to na pełne rozwinięcie umysłu, bez obawy przesadnego hołdowania wiedzy i rozumowi. Chodzi o uniknięcie zagrożenia, jakie powoduje intelektualizm moralny, w którym kryterium prawdy staje się racjonalność czynu, a przecież nie wszystko co racjonalne musi być dobre.

5. Rozwój moralny

Rozum jest istotnym elementem w ocenie moralnej czynu, bowiem pozwala go rozeznać, zrozumieć; nie może jednak być decydującym kryterium. Umiejętność oceny własnych zachowań związana jest z przyjętym systemem wartości i ich hierarchią; ona decyduje, co jest ważne, co najważniejsze. Jest to jedno z najważniejszych zadań wychowawczych, w którym katecheza ma swoje szczególne miejsce.

6. Kształcenie woli

Zadanie to można by w języku moralności chrześcijańskiej określić mianem kształtowania cnót chrześcijańskich, takich jak pracowitość, rzetelność, wytrwałość, odwaga, odpowiedzialność. Proces ten zmierza jednoznacznie do samowychowania, w którym młody człowiek sam potrafi postawić sobie wymagania i konsekwentnie je realizować.

7. Rozwój duchowy

Zadanie to znajduje się w centrum uwagi katechezy. Obejmuje zarówno wiedzę religijną, jak i rozwój trwałego kontaktu z Bogiem. Zaowocuje on refleksją nad sobą, twórczą postawą wobec świata, własnego życia i postępowania. Ważnym elementem tego zadania będzie związek z kulturą, w szczególności z tą, która zawiera wiele wartości chrześcijańskich i humanistycznych.

8. Rozwój społeczny

Człowiek jako istota społeczna rozwija się w pełni poprzez kontakt z drugim człowiekiem. Umiejętność spojrzenia na bliźniego jako na zadanie (dzięki niemu mogę być bardziej człowiekiem) jest podstawą funkcjonowania wspólnot, począwszy od rodziny, grona przyjaciół, kolegów, klasy, społeczności lokalnej i narodowej. Chodzi o przełamanie stereotypów myślenia o drugim człowieku, jako o zagrożeniu mojej wolności, szczęścia, bytu, itp. W dobie szerzącej się agresji nie jest to zadanie proste i nie może być realizowane w sposób naiwny. Jednoznacznie postawione reguły współpracy (np. na linii nauczyciel - uczeń), respektujące godność obu stron oraz ich konsekwentna realizacja pozwolą na budowanie zaufania, a w przypadku sytuacji konfliktowych, na konstruktywny dialog.

VI.  ZAKOŃCZENIE  -  AKTUALNE  ZADANIA

Przedstawione uwagi obejmują dwie istotne kwestie związane z programem wychowawczym szkoły. Po pierwsze, pokazują schemat i cele programu wychowawczego, zgodnie z wytycznymi MEN-u. Szkoły otrzymały szkielet programu wychowawczego, który wychowawcy winni wypełnić treścią i podjąć trud jego realizacji. Przy opracowaniu tego programu należałoby uwzględnić priorytety wychowania zawarte w materiale MEN-u. Po drugie, prezentują zadania stojące przed katechetą w tym zakresie. Rola katechezy w procesie wychowania jest szczególna, zatem winno mieć to swoje odbicie na etapie jego konstruowania. Wiele zależy od aktywności katechetów, jak również od tego, w jakim stopniu czują się zintegrowani z nauczycielami i wychowawcami innych przedmiotów.

Jeszcze jedna uwaga końcowa, być może najważniejsza. Szkoła pełni swoją funkcję wychowawczą z mandatu rodziców. To oni wybierają sposób wychowania swojego dziecka i oni są za ten proces szczególnie odpowiedzialni. Konsekwencją tego faktu jest konieczność konsultacji programu wychowawczego szkoły z rodzicami. Uzyskanie ich aprobaty pozwoli na przyjęcie wspólnego frontu wychowawczego [4]. Tym samym stworzy szansę skuteczności oddziaływań wychowawczych dla dobra młodego człowieka.

Literatura:

1. Dobrzyńska J., Wychowanie w szkole na tle współczesnych kierunków wychowawczych, Wykład wygłoszony na IX Forum Szkół Katolickich, Częstochowa, 13-14 listopada 1998.
   
2. Podstawa programowa kształcenia ogólnego - projekt roboczy, MEN, Warszawa, 2.11. 1998.
   
3. Reforma systemu edukacji - Projekt, MEN, Warszawa 1998.
   
4. Urbaniak A., Wspólna sprawa - Wychowanie do miłości w domu i szkole, Poznań 1999.
   
5. Urbaniak A., Proces wychowawczy w rodzinie. Przegląd literatury, wstępne propozycje działań instytucji życia publicznego oraz uwagi do procesu legislacyjnego - analiza, Biuro Studiów i Ekspertyz Kancelarii Sejmu, Warszawa 1997.
   
6. Wychowanie w szkole (projekt - materiał konsultacyjny), MEN, Departament Kształcenia i Wychowania, Warszawa, 21.04.1998.
   

opr. ab/ab