Pedagogiczna refleksja nad życiem i śmiercią

Redakcja naukowa Bożena Grochmal-Bach PEDAGOGICZNA REFLEKSJA NAD ŻYCIEM I ŚMIERCIĄ ISBN: 978-83-7767-183-2 wyd.: Wydawnictwo WAM 2013

Spis wybranych fragmentów Bożena Grochmal-Bach Wprowadzenie Józef Bremer Szacunek wobec ludzkich zwłok

Bożena Grochmal-Bach

Wprowadzenie

Oddajemy do rąk Czytelnika książkę Pedagogiczna refleksja nad życiem i śmiercią, która stanowi oryginalny zbiór starannie wyselekcjonowanych rozdziałów opracowanych przez autorów z różnych specjalności medycznych i paramedycznych zajmujących się problemami życia i podejściem do śmierci.

Silną pokusą dla naukowca, na podstawie dostarczonych nam przez zmysły faktów, jest lepsze zrozumienie problematyki życia i śmierci człowieka. Mówiąc o tym zagadnieniu, podkreślamy różnorodne przyczyny dezintegracji osobowości, na przykład wpływ silnego stresu, poczucie deprywacji i lęku czy uszkodzenie mózgu. Wieloaspektowe i wielowymiarowe aspekty życia i śmierci człowieka stanowić mogą tło do dalszych rozważań zarówno w sensie ujęcia różnorodnych zaburzeń występujących w szeroko rozumianym procesie rozwoju, jak i terapii zaburzeń. Interdyscyplinarny charakter problematyki życia i śmierci człowieka, aspekty filozoficzne, psychologiczne i neuropsychologiczne, teologiczne, prawne, medyczne, a przede wszystkim duchowe sprawiają, że monografia poświęcona tej tematyce skupia specjalistów i tematy z różnych dyscyplin, które rzadko albo nigdy się nie spotkają.
Zbiór artykułów właściwie można podzielić na te, które mówią o problemach sensu życia, zaburzeń moralnych, zaburzeń emocjonalnych w wymiarze wychowawczo-edukacyjnym, oraz te, które pozwolą przygotować do śmierci i dzieci, i dorosłych (stąd też istotna jest rola rodziny, opiekunów, nauczycieli i całego środowiska medycznego).

W rozdziale pierwszym Józef Bremer omówił trudny problem szacunku wobec ludzkich zwłok. W zwyczajach społecznych przyjmuje się za coś oczywistego bliski związek zwłok z osobą zmarłą. Zwyczaje te ustalają normatywne wymogi względem zwłok, bez wskazania ich podstaw. Filozoficzno-etyczna refleksja nad tymi wymogami zadaje pytania: Dlaczego powinniśmy okazywać cześć zwłokom? Dlaczego mają one podlegać szczególnej ochronie moralnej i prawnej? Odpowiedź na nie wymaga zdefiniowania śmierci oraz wyjaśnienia antropologicznej zależności, w jakiej znajdują się osoba i ciało, czy ciało i zwłoki.

Elżbieta Gleba stara się analizować podobieństwa i różnice dwu różnych podejść do praktycznej pracy z ludźmi doświadczającymi dylematów egzystencjalnych. Z jednej strony to świadomość skończoności i ograniczoności własnego istnienia i poszukiwania jego sensu (brak kontynuacji ludzkiej świadomości w jakiejkolwiek formie poza granicą śmierci), z drugiej strony — ćwiczenia duchowe do dokonywania świadomych wyborów człowieka w perspektywie życia wiecznego.

Celem przeprowadzonych przez Elżbietę Włodek badań była analiza subiektywnej jakości życia 60 osób niepełnosprawnych intelektualnie (będących uczestnikami Warsztatu Terapii Zajęciowej) oraz wpływu wybranych czynników biopsychospołecznych na poczucie jakości życia badanych. Udział osób niepełnosprawnych intelektualnie w zajęciach WTZ — a więc w środowisku bogatym w różnorodne bodźce rozwojowe — jest czynnikiem zdecydowanie poprawiającym jakość życia badanych osób. W kontekście aktywizacji zawodowej możliwość wykonywania pracy, doświadczania osiągnięć, funkcjonowania w roli pracownika jest najskuteczniejszą drogą terapeutyczną wyzwalającą postawy od niemocy i bezsilności do twórczości i samorealizacji.

Mirosław Rewera pisze o ponowoczesnym świecie, gdzie ulegają przemianie różne konstelacje aksjologiczne, również autorytet jako jeden z komponentów ładu społecznego. Coraz częściej dochodzi do głosu postawa kwestionowania autorytetów, które narzuciłyby uniwersalne wymogi moralne. Ponowoczesny projekt wyzwalania się człowieka spod wszelkich autorytetów staje się jedną z ważnych propozycji życiowych: sposobem na życie. Określany jest on często w różnych dyskursach (naukowych, publicystycznych, a także potocznych) mianem kryzysu autorytetów. Szczególnie interesujące jest zbadanie zakresu jego występowania wśród młodego pokolenia, przygotowującego się dopiero do przyjęcia przyszłych ról społecznych. W pracy wykorzystane zostały wyniki badań, które autor artykułu zrealizował wśród młodzieży licealnej w latach 2002-2004, oraz inne opracowania empiryczne. Głównym celem rozdziału było znalezienie odpowiedzi na pytanie: czy i jakie autorytety ma polska młodzież, które podmioty darzone są przez nią największym szacunkiem, a które mniejszym.

Iwona Nowakowska-Kempna w swoim rozdziale pisze o skojarzeniu pierwszym w diachronicznych i synchronicznych badaniach kognitywnych, które ułatwiają między innymi konceptualizację uczuć w języku polskim. Leksykograficzne próby opisu znaczenia gniewu i złości są przedmiotem refleksji semantycznych. Doprowadzają one do agresji i przemocy, a dalej do uzależnienia i śmierci. W Polsce prowadzi się rozpoznanie zagrożeń, czyli agresji i przemocy, stosując działanie prewencyjno-resocjalizacyjne. Profilaktyka, diagnoza i terapia mają nie tylko znaczenie pedagogiczne, ale i psychologiczne. Jednak zbyt mało mówi się w programach pedagogicznych o terapii radzenia sobie ze złością i gniewem.

Żadnemu człowiekowi, jak zaznacza Tomasz Niemirowski, nie wystarcza to, kim jest i jak żyje; każdy chciałby być w pełni doskonały i szczęśliwy (być Bogiem, żyć jak Bóg). Filozoficzna analiza struktury bytowej i świadomości człowieka ukazuje zmienny obraz siebie. Wskazuje też na niesamodzielność bytową człowieka oraz stałe i powszechne pragnienie szczęścia, a także niemożliwość zaspokojenia go w tym życiu. Rozróżniamy w człowieku podmiot i obraz siebie („ja podmiotowe” i „ja przedmiotowe”). W pedagogice podkreśla się rolę wzorów osobowych oraz pojęcie godności człowieka jako podstawy wychowania. Godność tę można uzasadniać boskim pochodzeniem i powołaniem człowieka. Równie ważna jest problematyka celów wychowania, gdyż od nich zależy kierunek rozwoju człowieka oraz wolność i doskonałość człowieka.

Autorki następnego rozdziału: Patrycja Kniejska, Edyta Barska, Jagoda Biczysko, Aleksandra Inglot, Anna Półtorak, Krystyna Szablicka biorą pod uwagę poznanie opinii seniorów na temat własnego pogrzebu oraz życia pozagrobowego. Ze względu na charakter jakościowy badań zastosowano metodę indywidualnych przypadków. W badaniach wzięło udział siedmioro słuchaczy opolskiego Uniwersytetu Trzeciego Wieku. Badania pozwoliły na konstatacje dotyczące tego, w jakim stopniu ludzie starzy przygotowują się do nieuchronnej śmierci, gdzie leżą przyczyny zbyt wczesnego rozpoczęcia przygotowań do własnego pogrzebu i jakie ma to konsekwencje zarówno dla samych badanych, jak również ich najbliższego otoczenia. Odpowiadają również na pytanie, dlaczego rytuał pogrzebowy ma tak niebagatelne znaczenie. Ważna jest też świadomość istnienia życia pozagrobowego. Jednak najbardziej istotne jest wypracowanie odpowiednich metod wsparcia psychopedagogicznego i duchowego, które będą niwelowały lęk osób starszych przed umieraniem i przeciwdziałały społecznej stygmatyzacji czy idiosynkrazji.

Justyna Kotowicz w swoim rozdziale skupia się nad analizą postrzegania śmierci przez dzieci terminalnie chore oraz przez ich rodziców. Na podstawie Piagetowskiej koncepcji rozwoju dziecka można obserwować zmiany w postrzeganiu umierania w zależności od psychiki małych obywateli. Nie bez znaczenia jest określenie czynników wpływających na interpretowanie śmierci przez dziecko (według R. Kastenbauma). Model trajektorii umierania (M. Górecki) pozwala zrozumieć etapy w postrzeganiu siebie i świata zewnętrznego, zależne od zmieniającej się świadomości śmierci. Strach przed śmiercią szczególnie jaskrawo widoczny jest w wytworach plastycznych dzieci. Należy również podkreślić, że dzieci potrzebują czasu na przygotowanie się do umierania. W momencie postawienia diagnozy o śmiertelnej chorobie dziecka rodzina może równocześnie odczuwać lęk przed śmiercią oraz potrzebę współtowarzyszenia dziecku w umieraniu. Rola rodziny zmienia się z prokreacyjnej na tanatologiczną. Dzieci terminalnie chore oraz ich rodzice poprzez własne doświadczenia zostają zmuszeni do konfrontacji z tematyką śmierci. Jest to zadanie stojące przed tanatopedagogiką, subdyscypliną pedagogiki, której nadrzędnym celem jest przygotowanie do (ku) śmierci.

Zjawisko traktowania tematu śmierci jako tabu w rozmowach z dziećmi opisywała Maria Królica w swoim rozdziale. Przedmiotem artykułu jest opinia rodziców i nauczycieli dzieci w wieku przedszkolnym na temat zasadności i sposobów zapoznawania ich z zagadnieniem śmierci poprzez prowadzenie z nimi rozmów. Artykuł jest próbą odpowiedzi na pytania, czy powinno się rozmawiać z dziećmi o śmierci już od najmłodszych lat. Tego typu rozmowy mogą być pomocne w formowaniu etycznych postaw wobec umierania i śmierci.

Śmierć jest jednym z nielicznych pewnych aspektów ludzkiego istnienia, jak zaznacza to Katarzyna Pająk. Pojawia się niekiedy chęć do prowadzenia rozmów nad losem śmiertelnie chorych pacjentów, którzy otwarcie wyrażają pragnienie zakończenia życia. Zazwyczaj definicja pojęcia „eutanazja” nasycona jest emocjami, pozytywnymi lub negatywnymi, w zależności od tego, czy tworzą ją jej przeciwnicy, czy zwolennicy. Eutanazja może być rozumiana jako przestępstwo lub akt miłosierdzia wobec nieuleczalnie chorego (zabójstwo lub samobójstwo dokonane z pomocą osoby trzeciej). Rozwiązaniem problemu definicji eutanazji mogłoby być stworzenie nowego słownika, który syntetycznie ujmowałby poszczególne pojęcia z jej zakresu.

Bożena Grochmal-Bach zaprezentowała problematykę śmierci klinicznej z punktu widzenia pracy lekarza i psychologa. Przeżycia z pogranicza śmierci NDE (ang. Near Heath Experience) często postrzegane są jedynie jako doświadczenia wynikające z procesów fizjologicznych zachodzących w mózgu. Pomijane są przeżycia i doświadczenia umierających. Przedstawione wyniki badań mają na celu wypełnienie tej luki. Przyczyniają się one do poszerzenia naszej wiedzy, dzięki której możemy pomóc osobom terminalnie chorym. Szczególnie wiedza ta może być przydatna lekarzom, którzy w swojej codziennej praktyce spotykają się z tym zjawiskiem.

Agnieszka Sekułowicz w swoim rozdziale chciała przybliżyć stosunek współczesnego człowieka do śmierci. W momencie, gdy przypadkowo stajemy się świadkami czyjejś śmierci, nie wiemy, jak się zachować. Traktujemy ją jako coś nierealnego, a wręcz niemożliwego. To wszystko powoduje, że nie potrafimy godnie umierać. W momencie zaskoczenia staramy się odwoływać do sił wyższych, by choć trochę przedłużyć nasze życie. Tak bardzo jesteśmy do niego przywiązani, że nie zastanawiamy się nad jutrem.

Krystyna Zabawa przedstawiła analizę niezwykle bogatej oferty wydawniczej książek poruszających tematykę śmierci, skierowanych do dzieci najmłodszych. Zainteresowanie problematyką oswajania dziecka ze śmiercią narasta od lat 90. XX wieku. Na podstawie analizy kilkunastu najbardziej udanych pod względem artystycznym pozycji literackich (wydanych w Polsce w ostatnim dziesięcioleciu) poszukiwane są odpowiedzi na pytania, w jaki sposób przedstawia się dzieciom śmierć (słowem i obrazem), jakie emocje opisywane są dziecku, jak kreowana jest postać dziecka obserwatora przeżywającego śmierć bliskich i dziecka bohatera czekającego na własną śmierć.

W rozdziale „Umieranie i śmierć” Monika Stanek stara się prześledzić filozoficzny wymiar fenomenu śmierci u Bolesława Prusa. Na kartach jego nowel i powieści obserwujemy stopniową zmianę stosunku autora do życia i śmierci. Początkowo nie interesował się śmiercią, w nowelach przedstawił ją jako jeden z elementów ludzkiej egzystencji. W powieściach, na przykład w Lalce, bohater umiera długo i wielokrotnie, tracąc kontakt z ludźmi i pragnąc śmierci. Wreszcie zastanawia się nad duszą, nad życiem wiecznym, nad Bogiem (Non omnis moriar).

Zamysłem redagujących tę książkę było zaprezentowanie problemu życia i śmierci człowieka z możliwie różnych punktów widzenia. Nie możemy obecnie zaproponować przedstawienia pełnej syntezy problemu, ale mamy nadzieję, że lektura tego opracowania umożliwi Czytelnikowi uzyskanie pełniejszego poglądu na tematy nadzwyczaj ważne, związane z życiem i śmiercią człowieka, które zaowocować mogą poprawą jakości życia osób z różnymi problemami, kończącego się zawsze śmiercią.

opr. ab/ab