Nadpobudliwość psychoruchowa. Z czym muszą się zmierzyć dzieci i dorośli

Nie trzeba być specjalistą od pedagogiki czy psychologii, by stwierdzić, że dzieci i młodzież z ADHD stanowią niemałe wyzwanie dla ich rodziców i nauczycieli.  Przypadłość ta, polegająca na zaburzeniu pracy mózgu powoduje, że osoby nią dotknięte od najmłodszych lat mają ogromne trudności z kontrolą swoich zachowań, a także z umiejętnością koncentracji uwagi. Ich problemy zaczynają się już od wczesnych etapów edukacji. W przedszkolu, z powodu swojego niespokojnego zachowania wymagają więcej nadzoru niż inne dzieci. W szkole natomiast ujawniają się u nich trudności z nauką oraz skłonności do wpadania w konflikty z otoczeniem.

Wspomniane trudności nie występują u wszystkich dzieci z ADHD jednakowo.  Wszystko zależy od odmiany ADHD i jej objawów, z jakimi zmaga się dane dziecko. Część z nich będzie miała więcej problemów z nauką. Typowymi problemami tej pierwszej grupy będzie zapominanie prac domowych, częste nieprzygotowanie do odpowiedzi przed klasą oraz bycie rozkojarzonym. Z powodu problemów z pamięcią i koncentracją na bieżących zadaniach będą otrzymywać gorsze oceny. Mogą mieć też trudności z zyskaniem wysokiej pozycji wśród rówieśników, a nawet stać się ofiarami szkolnych prześladowców. Z kolei dzieci z ADHD z przewagą zachowań nadaktywnych będą tymi osobami, na których zachowanie najczęściej skarży się otoczenie. To właśnie one zakłócają przebieg lekcji,  są niespokojne, wiercą się oraz komentują wszystko, co się wokół nich dzieje. Mają one ponadto skłonność do wygłupów oraz żartów, które często są odbierane przez otoczenie jako złośliwe.

 Przynoszenie złych ocen lub otrzymywanie od nauczycieli skarg na fatalne zachowanie dziecka wobec innych uczniów wzbudza niepokój rodziców o jego przyszłość. Dlatego warto prześledzić obszary, na których występują trudności oraz wskazać na zagrożenia z nimi związane.

Trudności z nauką. Z czego wynikają.

Christopher Green oraz Kit Chee piszą, że objawy ADHD z racji swojej długoterminowości nie przemijają. Zmienia się tylko ich charakter. W niektórych odmianach ADHD  część  z zachowań takich jak: niemożność usiedzenia w miejscu, gadatliwość oraz zmienność nastrojów może przechodzić z wiekiem. Z kolei  trudności z koncentracją, które uniemożliwiają skuteczną naukę mogą albo pozostać, albo przybrać na sile.²¹. Autorzy wskazują, że „Problemy  z deficytem uwagi dotyczą organizacji, rozpoczynania pracy, umiejętności słuchania, kończenia zadań, tendencji do rozpraszania się i pamięci krótkotrwałej”²². Deficyty te powodują, że dziecko przez pewien czas wykonuje zadanie, jakie kazano mu wykonać. Może być to czytanie tekstu, pisanie, rozwiązywanie zadań. Jest to wykonywane do chwili, gdy pojawi się jakiś bodziec, który wyda się mu bardziej interesującym. Wtedy przerywa ono dotychczasową czynność i przenosi swoją uwagę na niego. Dziecko przywoływane do porządku niechętnie wraca  do poprzedniej czynności i trudniej jest mu ją dokończyć. Szczególną trudność w nauce przejawiają w takich sytuacjach osoby dotknięte ADHD z przewagą objawów w postaci trudności z koncentracją.  Rozkojarzenie uniemożliwia im skuteczną naukę, co odbija się na ich ocenach.

  Z kolei dzieci z przewagą zachowań nadaktywnych uczą się całkiem dobrze. Ich główny problem polega na tym, że ciężko znoszą bezruch wymagany przy odrabianiu lekcji. Trudnością samą w sobie może być nakłonienie takiego dziecka, aby usiadło na miejscu. Autorzy piszą, że nawet osiągnięcie tego ostatniego nie gwarantuje, że zadane czynności będą wykonane dobrze. „Nadaktywne, impulsywne, niekontrolowane zachowania powodują, że dziecko spieszy się z wykonywaniem zadań, wolno uspokaja się po przerwie, stuka i wierci się, krzyczy w klasie i nie jest w stanie sprawdzić pracy, zanim odda ją nauczycielowi”²³. Skłonność do rozpraszania uwagi i zwracania jej na nieistotne dla innych sprawy oraz niemożność usiedzenia w  szkolnym krześle powoduje niedokładność w wykonywaniu zadań.

Mieczysław Dudek również wymienia typowe błędy popełniane przez uczniów z ADHD: nie dokańczanie zdań w zeszycie, pomijanie słów i liter, przestawianie znaków nad literami z kreską oraz przestawianie znaków interpunkcji.  Autor pisze, że trudności te wynikają z częstego występowania razem z ADHD dysfunkcji w postaci: dysleksji, dysgrafii i dyskalkulii. Dlatego też dzieci mają kłopoty zarówno z wypowiedzią pisemną jak i z liczeniem. Dodatkowo, muszą one włożyć w te czynności dwa razy więcej wysiłku niż ich rówieśnicy. Niestety wyniki są często niewspółmierne do niego, co powoduje szybkie zniechęcanie się do nauki²⁴.

Inną sprawą jest impulsywność dzieci z ADHD. Iwona Myśliwczyk  pisze, że zapytane o coś na lekcji przez nauczyciela udzielają nieprzemyślanych odpowiedzi. Takie zachowanie można różnie tłumaczyć. Dziecko z przewagą trudności z koncentracją często jest rozkojarzone i zamyślone. Stąd dezorientacja i błędne odpowiedzi, lub złe wykonanie zadania. Z kolei dziecko z przewagą nadruchliwości będzie wyrywało się do każdego pytania zadanego przez nauczyciela mimo, że nie zawsze zna właściwą odpowiedź. Reakcją na to ostatnie zachowanie jest zdziwienie lub irytacja nauczyciela oraz złośliwe komentarze ze strony rówieśników. Autorka zaznacza, że takie dzieci mają trudność w uczeniu się na błędach, organizowaniu sobie czasu pracy. Są postrzegane jako mniej zdolne od innych uczniów²⁵. Z powodu skłonności do rozpraszania uwagi i kłopotów z pamięcią taki uczeń będzie ciągle zaskakiwany. Dowiaduje się o ważnym sprawdzianie w dniu jego przeprowadzania. Przegapia momenty, gdy nauczyciel właśnie zadał pracę domową, lub powiedział coś ważnego. Wszystko to powoduje, że dziecko może być niewłaściwie oceniane pod względem zachowania i dostawać gorsze oceny, mimo potencjału w zdolnościach i inteligencji.

Problemy z pamięcią oraz organizacją pracy rzutują też na naukę domu. Dziecko nie potrafi ustalić  sobie planu dnia, gdy nie wie co ma aktualnie do zrobienia. To powoduje chaos, a w efekcie porzucanie zadań przez zniechęcenie się do nich. Często też, zamiast zająć się odrabianiem lekcji i powtarzaniem materiału, takie dzieci zajmują się właśnie tym, co je akurat absorbuje. Nie potrafią oddzielić czasu na naukę od czasu na zabawę, co powoduje niewykonanie zadań do końca lub ich brak. Rodzice mimo stosowanych kar i próśb często są bezsilni. Nie są w stanie wyegzekwować od nich dyscypliny, zwłaszcza przy własnej, często niewielkiej wiedzy o schorzeniu, które dotyka ich dziecko. Nakłada się na też brak czasu, zabieganie oraz zmęczenie z powodu własnych obowiązków. Jak twierdzi Dudek, takie dziecko potrafi mieć dobre oceny, niestety jest ich niewiele. Dzieje się to z powodu tych chwil, gdy jest ono rozproszone, a zadania sprawdzające wiedzę dość trudne.  Nadruchliwość z kolei, gdy stanowi cechę dominującą u danego dziecka dodatkowo utrudnia uspokojenie, które jest niezbędne przy wykonywaniu prac domowych²⁶.

Z powodu uciążliwości zachowań dziecka z ADHD, a także jego miernych postępów w nauce jego zachowanie będzie podlegało osądowi otoczenia. Nauczyciele, którzy mało wiedzą o przypadłości ADHD mogą przyczynić się do zaniżenia samooceny dziecka. Jest ono zwykle oskarżane przez nich o lenistwo, celowe utrudnianie prowadzenia zajęć i złośliwość. Często otrzymuje ono uwagi do dziennika klasowego. Zwykle jest w nim opisywane, że jest nieprzygotowane do zajęć lub zakłóca nich swoimi wygłupami. Uwagi te często się powtarzają, mimo próśb nauczyciela o posłuszeństwo i uspokojenie się. 

Wydawać by się mogło, że takie negatywne informacje od nauczycieli nie docierają do niego lub ich nie słyszy. Takie myślenie mogłoby być uzasadnione zwłaszcza, gdy prośby i groźby, aby zachowywało się jak inni uczniowie nie przynoszą rezultatu. Wbrew pozorom uczniowi z ADHD również zależy na dobrych wynikach w nauce i na tym, aby być lubianym przez otoczenie. Niestety, z powodu niemożności do skupienia uwagi oraz zapanowania nad nadpobudliwymi zachowaniami, nie jest w stanie zmienić swojej postawy.

 Tomasz Hańć wskazuje, że tym, co przyczynia się do utrwalenia problemów z nauką jest negatywne ocenianie dziecka z ADHD przez nauczycieli. Brak zrozumienia przyczyn  jego zachowań, które przez swoją uciążliwość utrudniają prowadzenie lekcji powodują niechęć do takiego ucznia. Kiepskie oceny są interpretowane przez niego, jako lenistwo, które ma się objawiać gdy uczeń odwraca się do kolegów, komentuje to co się dzieje w klasie lub odpływa w świat własnych myśli. Nie branie pod uwagę faktu, że są to po prostu objawy przypadłości ADHD powoduje, że nauczyciele szybko tracą cierpliwość do takiego ucznia. Według autora, może zadziałać tutaj mechanizm tzw. „samospełniającego się proroctwa”.

Uczeń z ADHD słysząc ciągle opinie, z których wynika, że się do niczego nie nadaje oraz, że ciągle robi trudności może uwierzyć, że jest to prawda o nim.  Wpływa to bardzo negatywnie na jego motywację do nauki. Przez nadmierną krytykę nauczyciel, jako osoba obdarzona autorytetem tego, który sprawdza wiedzę i ocenia zdolności daje mu powody do zwątpienia we własne możliwości. Taka opinia może się utrwalić, jeśli nie zostanie cofnięta, lub skorygowana przez pochwały za mniejsze sukcesy. Wtedy nie tylko nauczyciel, ale i rówieśnicy mogą postrzegać ucznia z ADHD za nieudacznika. To wzmacnia u niego negatywny obraz samego siebie, co tylko pogłębia jego trudności z nauką. Hańć pisze, że resztki chęci do nauki u takiego dziecka niszczy obojętność nauczyciela. Objawia się to często przez nie uwzględnianie go w zgłaszaniu się do odpowiedzi. Dzieje się tak dlatego, ponieważ nauczyciel  spodziewa się, że jego wypowiedź będzie nie na temat. W skrajnych przypadkach nauczyciel nie kontroluje, co uczeń robił w czasie lekcji; czy wypełnił zeszyt ćwiczeń, zapisał podyktowane zdanie lub pracę domową. W efekcie negatywne ocenianie, brak pochwał i wreszcie ignorowanie takiego ucznia pozostawiają go samego ze swoimi problemami.  Paradoks polega na tym, że te błędy pedagogiczne ze strony nauczycieli są przerzucane na poczet przewinień dziecka. Bezradność ucznia z ADHD wobec problemów, z którymi się zmaga oraz nasilanie objawów nadpobudliwości z powodu stresu jest postrzegane jako „potwierdzenie” braku dobrej woli do pracy nad sobą. Czynnikiem wzmacniającym ten efekt jest sytuacja, gdy inni uczniowie z klasy przyłączają się do osądzania, które rozpoczął nauczyciel²⁷.

Mnożące się nieprzyjemne sytuacje i ich długotrwałość mogą, zdaniem Tomasza Hańcia wytworzyć u dziecka silne stany lękowe. Autor pisze, że reakcją na niepowodzenia mogą być impulsywne działania spotęgowane przez stres, co powoduje nieadekwatne do sytuacji zachowania. Jest to reakcja obronna. Może ona przyjmować postać o czynną (agresywne zachowania) lub bierną (wycofanie i izolacja).  Uczeń z ADHD, jak pisze Hańć nie rozumie, że jego protesty z powodu otrzymania złych oceny nie przyniosą rezultatu. Nie potrafi też przewidzieć, że wypieranie się oskarżeń kolegów o złośliwe traktowanie tylko pogorszy jego sytuację. Taki uczeń, zaczyna opacznie interpretować rzeczy, które go spotykają. Ma on wrażenie, że wszyscy są przeciw niemu, a on sam jest niewinny. Jego niezrozumienie przyczyn negatywnych reakcji otoczenia powoduje ciągłe napędzanie  spirali agresji oraz  stosowania kar²⁸.

Skumulowane trudności w nauce mogą spowodować, że dziecko nie sprosta zadaniom wymaganym przez system edukacji. Według Tomasza Hańcia jest to poważny problem. „Szacuje się, że od 25 do 40% uczniów z ADHD przynajmniej raz będzie powtarzać klasę, zostanie przeniesionych, zawieszonych lub nie ukończy  szkoły średniej”²⁹. Oczywiście w razie poważnych zaległości w nauce istnieje zagrożenie, że dziecko edukację skończy znacznie wcześniej, co może odbić się na jego przyszłym życiu zawodowym. Wszystko zależy od tego, czy rodzice wiedzą o przypadłości dziecka, która utrudnia mu funkcjonowanie i czy podejmą kroki aby temu zaradzić.

Kłopoty w relacjach z rówieśnikami

 Oprócz nauki, jedną z ważniejszych rzeczy dla rozwoju młodego człowieka jest kontakt z rówieśnikami. Posiadanie kolegów sprawia, że dziecko nie czuje się samotne, zwłaszcza wobec zadań charakterystycznych dla okresu dziecięcego. Wśród rówieśników dziecko spędza znaczną część swojego czasu. Bawi się z nimi, uczy przestrzegania zasad w grach i zabawach. Dzięki rówieśnikom kształtuje się samoocena dziecka. Ich towarzystwo pozwala lepiej zmierzyć się z wyzwaniami nauki szkolnej. Ponadto grupa rówieśnicza kontroluje przestrzeganie zasad i uczy zachowań akceptowanych wewnątrz niej.  Przez doświadczanie podobnych sytuacji dzieci uczą się wzajemnie od siebie rozwiązywania problemów przez naśladownictwo. Stanowi to silny bodziec wspomagający rozwój intelektualny. To właśnie w towarzystwie innych osób ujawniają się różne pomysły na gospodarowanie czasem wolnym. Grupa rówieśnicza wspomaga ujawnianie się talentów sportowych oraz przywódczych. Przyczynia się ona do wymiany i rozwoju zainteresowań³⁰. Znając dobrodziejstwa, jakie płyną dla dziecka z posiadania kolegów, można powiedzieć, że są one dla niego niezbędne. Akceptacja ze strony rówieśników jest kluczowa dla prawidłowego funkcjonowania w społeczeństwie.

 W wypadku dziecka z ADHD prawdopodobieństwo klęski w nawiązaniu prawidłowych i wspierających jego rozwój relacji jest ogromne. Dziecko z ADHD zdecydowanie gorzej pełni rolę klasowego kolegi. Bogumiła Bobik uważa, że przez jego problemy z niemożnością usiedzenia na miejscu oraz szybkim znużeniem tematyką lekcji potrzebuje ono zwrócić na siebie uwagę rówieśników. Wygłupy, początkowo zabawne, z czasem obracają się przeciwko ich autorowi. Uczniowie postrzegają taką osobę, jako kogoś z kogo można się pośmiać. Jednak, gdy jego zachowanie zaczyna utrudniać im naukę lub zabawę tracą oni cierpliwość.  W efekcie, po wielu nieprzyjemnych sytuacjach, które spowodowała osoba z ADHD obok niechęci pojawia się wrogość. Właśnie dlatego nie jest ona mile widziana na szkolnych zajęciach rekreacyjnych. Nie jest ona też zapraszana na imprezy i spotkania w domach  rówieśników³¹.

Autorka pisze, że te zachowania wzbudzają niepokój rodziców. Chodzi nie tylko o poczucie braku wpływu wychowawczego na dziecko, ale też o znaczną odmienność zachowań. Zdaniem autorki, te objawy nadpobudliwości można wytłumaczyć zaburzeniem u dziecka funkcji wykonawczych. Przytacza ona wnioski neurologa Russela Barkleya. Twierdzi on, że dzieci z ADHD nie potrafią kontrolować swoich zachowań z powodu nadwrażliwości na różne bodźce. Mają one trudności z przewidywaniem konsekwencji swoich czynów oraz zdolnością do refleksji. Ich pamięć operacyjna jest krótka, dlatego nie wyciągają wniosków z konsekwencji swoich działań. To powoduje, że dziecko wymyśliwszy jakiś żart wciela go natychmiast w życie. Kończy się to najczęściej zrobieniem przykrości klasowemu koledze, skargami rówieśników i na koniec tłumaczeniem się przed wychowawcą.  Inne objawy zaburzenia tych funkcji to: brak hamulców w używaniu wulgaryzmów, gadatliwość oraz krytykowanie innych osób³².

 Podobnie o problemie pisze Tomasz Hanć. Zauważa on, że dzieci z ADHD mają trudności w zrozumieniu,  jakie zachowania są właściwe, a jakie nie. Według niego,  nie potrafią one rozpoznać ważnych społecznie wskazówek, które ułatwiają przebywanie w towarzystwie innych. Odrzucenie ze strony rówieśników wiąże się trudnościami w percepcji różnych sytuacji społecznych i nieprawidłowej ich interpretacji. Nieuzasadnione wybuchy złości, nieprzemyślane żarty czy głupie wypowiedzi zniechęcają innych do nadpobudliwego kolegi.  Autor pisze też, że takie osoby mogą mieć trudności z nawiązaniem trwałych przyjaźni.  Nie potrafią też ich długo utrzymać. Wszystko te sytuacje wynikają z objawów, jakie przejawia dziecko dotknięte ADHD oraz z nieporozumień między nim, a ich rówieśnikami³³.

Brak akceptacji ze strony innych powoduje frustrację prowadzącą do obniżania się samooceny dziecka w tym obszarze życia. Hanć twierdzi, że o tym procesie decyduje jego reputacja w otoczeniu. Dziecko z ADHD przebywając w szkole i przejawiając dziwne, często irytujące zachowania będzie nieuchronnie narażone na negatywne ocenianie przez rówieśników. Autor zaznacza, że jest to groźne w wypadku nie zdiagnozowania tej przypadłości u dziecka. Brak podjętej terapii oraz współpracy ze szkołą powoduje, że konflikty z otoczeniem przybierają na sile. Wszelkie incydenty z udziałem dziecka z ADHD w postaci bezmyślnych żartów i komentarzy ocierających  się o złośliwość mogą być długo pamiętane. Rówieśnicy takiego ucznia mogą uznać go za klasowego wariata, z którym wiążą się tylko kłopoty. Autor pisze tu niebezpieczeństwie utrwalenie się negatywnych opinii o uczniu z ADHD wśród rówieśników. Oznacza, że nawet, gdy będzie on próbował zmienić swoje zachowanie i poprawić się, jego rówieśnicy będą go osądzać przez pryzmat dawnych zachowań. Dzieje się tak dlatego, że uczniowie, doświadczając jego irytującego zachowania nie chcą wierzyć w możliwość zmiany. Poza tym,  przyzwyczajają się do jego wizerunku „klasowego głupka”, z którego można się wyśmiewać i czasem specjalnie prowokować do takich zachowań³⁴.

Skutki emocjonalne takich doświadczeń dla dzieci z ADHD mogą być fatalne. Monika Dąbkowska pisze, że jego rówieśnicy wypowiadają bardzo brutalne w treści komentarze, co do zachowań, które one przejawiają. Często są wyzywane od „psycholi”. Uważa się je za wariatów lub narkomanów, do których nic nie dociera. Dziecko z ADHD, słysząc tak złośliwe komentarze reaguje obronnie jeszcze gwałtowniejszymi zachowaniami, co tylko pogłębia negatywne nastawienie otoczenia³⁵.  Iwona Myśliwczyk wskazuje, że takie dzieci są niezwykle podatne na mieszanie się w kłopoty. Przytacza wnioski Beaty Chrzanowskiej i Justyny Święcickiej. Zdaniem autorek z powodu specyficznych zachowań, jakie przejawiają  takie dzieci często stają się one klasowymi „kozłami ofiarnymi”. Są one oskarżane o powodowanie wszystkich rzeczy, które denerwują  nauczycieli. Ponieważ są one bardzo skłonne do wygłupiania się i biegania, łatwo dają się podpuścić przez kolegów. Są wręcz zachęcane do przyłączenia się do ogólnego rozrabiania klasy. Jak piszą autorki, inni uczniowie potrafią szybko się uspokoić w przeciwieństwie do dziecka z ADHD, które jest przyłapywane przez nauczyciela na brojeniu³⁶. Wydaje się, że nieco inny los spotyka dzieci z ADHD, z przewagą deficytów uwagi.  Z powodu swojej niezaradności i ciągłego rozkojarzenia mogą one stać się ofiarami szkolnych agresorów. Będąc skłonne do odpływania w świat swoich myśli, mogą nie nadążać za tym, co dzieje się w klasie.  Z tego też powodu mogą stać się obiektem żartów i kpin, które z czasem stają się trwałym elementem życia klasowego.

Wszystkie te sytuacje przez swoją destruktywność mogą przyczynić się do tego, że niska samoocena wynikająca z problemów może przemienić się w depresję. Równolegle pojawiają się silne stany lękowe oraz nerwice. Mają one wpływ  nie tylko na wyniki w nauce. Dziecko może unikać szkoły oraz wagarować. Silny stres odbija się na jego zdrowiu fizycznym. Traci ono apetyt, pojawiają się u niego tiki nerwowe oraz zaburzenia snu. W wielu przypadkach, mogą ujawnić się myśli i próby samobójcze³⁷. Dziecko z ADHD pozostawione be pomocy może być narażone na nieprzystosowanie społeczne, zwłaszcza jeśli przylgnie do niego opinia chuligana. W takich wypadkach może ono uciekać od problemów przez wagarowanie,  angażowanie się w przestępczość i uzależnienie od narkotyków. Postrzega ono takie sposoby jako jedyną alternatywę wobec świata dorosłych, który stawia wymagania niemożliwe do sprostania³⁸. Rodzice powinni interesować nie tylko ocenami dziecka, ale również jego relacjami z rówieśnikami. W przypadku dzieci z ADHD koniecznym jest uznać, że nie od razu będą odnosiły sukcesy, porównywalne z tymi odnoszonymi przez rówieśników. Należy też pamiętać o tym, że skłonności do uciążliwych zachowań są objawami tej przypadłości, a nie celowym działaniem. Jedynie brak stosownej pomocy takiemu dziecku spowoduje, że jego problemy pogłębią się i pojawią się nowe. Nieumiejętność dostosowania się dziecka do otoczenia generuje cierpienie. Powinno ono być łagodzone. Dokona się to skutecznie przez jednomyślną współpracę rodziców, szkoły oraz specjalistów w dziedzinie ADHD.

opr. ab/ab

²¹ Por. Christopher Green, Kit Chee, Zrozumieć ADHD, przeł. K. Sobiepanek-Szczęsna. Wydawnictwo Larum, Warszawa 2009 r.,  s. 14-15.

²² Por. Tamże, s. 16.

²³ Tamże, s. cyt s. 16.

²⁴ Por. Mieczysław Dudek. Nieprzystosowanie społeczne dzieci z ADHD, Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Warszawa 2009 r., s.  51-55.

²⁵ Por. Iwona Myśliwczyk. Iwona Myśliwczyk. Problemy dziecka z ADHD w świetle analiz biograficznych rodziców, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej Towarzystwa Wiedzy Powszechnej w Warszawie, Warszawa 2010 r.,  s.  86-88.

²⁶  Por.  Mieczysław Dudek. Nieprzystosowanie społeczne dzieci z ADHD, Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Warszawa 2009 r., s.  16-17.

²⁷ Por. Tomasz Hańć. Dzieciństwo i  dorastanie z ADHD, Rozwój dzieci nadpobudliwych psychoruchowo. Zagrożenia i możliwości wsparcia, Wydawnictwo „Impuls”, Kraków 2009 r., s. 68-85.

²⁸ Por. Tamże.

²⁹ Tomasz Hańć. Dzieciństwo i  dorastanie z ADHD, rozwój dzieci nadpobudliwych psychoruchowo. Zagrożenia i możliwości wsparcia Wydawnictwo „Impuls”, Kraków 2009 r., s. 57.

³⁰ Por. Monika Dąbkowska, Styl atrybucji oraz funkcjonowanie społeczne adolescentów z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej z zaburzeniami koncentracji uwagi (ADHD), Wydawnictwo Adam Marszałek, Cop,  2008 r., s. 56-57.

³¹ Por. Bogumiła Bobik, Funkcjonowanie uczniów z zespołem ADHD w szkole, Problemy opiekuńczo wychowawcze, numer 5/2010 r., s.  45.

³² Por. Tamże, s. 43.

³³ Por. Tomasz Hańć. Dzieciństwo i  dorastanie z ADHD, rozwój dzieci nadpobudliwych psychoruchowo: zagrożenia i możliwości wsparcia Wydawnictwo „Impuls”, Kraków 2009 r., s. 75-78.

³⁴ Por. Tamże,  s. 67-68.

³⁵ Por. Dąbkowska Monika. Styl atrybucji oraz funkcjonowanie społeczne adolescentów z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej  z zaburzeniami koncentracji uwagi (ADHD). Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń  2008 r., s. 96.

³⁶ Por. Chrzanowska. B, Święcicka. J., Oswoić ADHD. Przewodnik dla rodziców i nauczycieli dzieci nadpobudliwych psychoruchowo, Warszawa 2006 r. [w] Iwona Myśliwczyk. Problemy dziecka z ADHD w świetle analiz biograficznych rodziców, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej Towarzystwa Wiedzy Powszechnej w Warszawie, Warszawa 2010 r.,  s. 88-89.

³⁷ Por. Monika Dąbkowska, Styl atrybucji oraz funkcjonowanie społeczne adolescentów z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej  z zaburzeniami koncentracji uwagi (ADHD). Wydawnictwo Adam Marszałek, Cop 2008 r., s. 96-99.

³⁸ Por. Tamże.