Pojęcie małżeństwa w afrykańskich plemionach Bantu

Afrykańskie plemiona Bantu stanowią największą i jedną z najstarszych grupę etniczną w Afryce. Obecnie rozmieszczone są w różnych krajach Afryki Południowej (Kongo, Tanzania, Mozambik, Zambia, Botswana i RPA). W Tanzanii zamieszkuje ponad 120 czarnych grup etnicznych z grupy Bantu.

Bantu stanowi zespół wielu różnych plemion afrykańskich i konglomerat ponad 450 języków. Słowo "Bantu" znaczy "ludzie", "ntu" -"osoba". Około dwa tysiące lat przed Chrystusem plemiona Bantu z terenu obecnego Sudanu i Południowego Egiptu przemieściły się na teren Afryki Równikowej. Zajmowały się uprawą roślin, hodowlą zwierząt domowych, łowiectwem i przystosowywaniem się do życia w lasach tropikalnych. Nie znali jeszcze wówczas obróbki żelaza. Bantu w okresie ekspansji nie tworzyli zbrojnych grup dla podboju innych terenów, lecz nawiązywali kontakty z sąsiednimi plemionami i usiłowali je asymilować, a równocześnie asymilowali ich osiągnięcia. Obecnie Bantu stanowią najliczniejszą grupę plemion Afryki Południowej, zarówno Wschodniej jak i Zachodniej. W Tanzanii z grupy Bantu żyją obecnie m.in. plemiona: Sukuma, Nyamwezi, Haya, Ngonde, Chagga, Gogo, Ngom, Masajowie.

Z bogatych tradycji plemiennych Bantu i w tradycji Makua wybrałem jedno zagadnienie dotyczace rodziny, a w szczególności pojęcia małżeństwa.

Małżeństwo w patriarchalnej tradycji Bantu

We wszystkich plemionach Bantu oczekuje się, że osoba normalna, dorosła powinna zawrzeć związek małżeński. Dla mężczyzny okres zawierania małżeństwa przypada zazwyczaj na 18. rok życia, a dla kobiety 15. Małżeństwo jest traktowane jako doniosłej wagi wydarzenie społeczne, ważne dla całego plemienia. Unikanie małżeństwa uważane jest za obrazę, a nawet przestępstwo wobec plemienia, za odrzucenie i sprzeciw wobec całej grupy plemiennej. W konsekwencji plemię potępia i odrzuca tego, kto odmawia małżeństwa. J.Mbiti podkreśla, że: "W wielu plemionach afrykańskich istnieje przekonanie, że na początku istnienia rodzaju ludzkiego Bóg nakazał i pouczył ludzi, że mają zawierać związki małżeńskie i wydawać potomstwo".

W pojęciu plemion afrykańskich małżeństwo jest "instytucją społeczną, którą tworzą mężczyzna i kobieta, dążący do trwałego związku i jedności życia. Małżeństwo może być zawarte zarówno wobec władzy świeckiej lub zgodnie z obrzędami religijnymi, albo według zwyczaju religii mahometańskiej".

Typy małżeństw i afrykańskie pojęcie małżeństwa

Wśród znanych typów małżeństw najczęstsze są małżeństwa monogamiczne, w których jeden mężczyzna i jedna kobieta tworzą wspólnotę, łącząc się w jedno małżeństwo i stanowią jedność małżeńską. W różnych kulturach znane są jeszcze inne typy małżeństw. Na przykład małżeństwa poligamiczne, w których jeden mężczyzna posiada więcej kobiet (żon); małżeństwa poliandryczne, w których kobieta wychodzi za mąż za wielu mężczyzn (mężów). Istnieją również małżeństwa grupowe, w których zarówno mężczyźni jak i kobiety żyją wspólnie, tworząc wzajemne pary.

W plemionach Bantu małżeństwo uważane jest za obowiązek, z którego wypływa powinność zrodzenia dzieci. Małżeństwo więc tworzy i utrzymuje rodzinę, jest jednością dzielącą się miłością i życiem. Małżeństwo łączy przeszłość, teraźniejszość i przyszłość pokoleń - poprzez dziadków, swoje dzieci i wnuków. W pojęciu ogólnym i subiektywnym celem małżeństwa jest atrakcyjność i miłość, natomiast w pojęciu obiektywnym tym celem jest podtrzymanie gatunku. W afrykańskim ujęciu celem małżeństwa jest tworzenie rodziny oraz pomnażanie i rozpowszechnianie życia. W tradycji afrykańskiej często stawiano sobie pytanie: "Jeżeli nie zawrzesz związku małżeńskiego i nie będziesz miał dzieci, to kto urządzi ci pogrzeb (stypę), kiedy ty umrzesz?" Tak więc w plemionach Bantu uznawano za pełną i normalną osobę tylko taką, która po zawarciu małżeństwa miała dzieci. Im więcej ktoś miał dzieci, tym większym cieszył się autorytetem w plemieniu. Uważany był za doskonałego i prawdziwego mężczyznę czy kobietę. Natomiast umrzeć bez związku małżeńskiego i bez potomstwa oznaczało odpaść od plemienia i stracić wszelkie związki z rodzajem ludzkim. Każdy członek plemienia, który nie chciał się żenić, tym samym skazywał się na to, że będąc bezżennym wyłącza się z plemienia i zostaje poza nim. Poprzez małżeństwo więc tworzona jest nowa rodzina. Ludzie Bantu pojmują małżeństwo jako: "umowę (kontrakt) między młodym mężczyzną i młodą kobietą, którzy żyjąc razem powołani są do utworzenia nowej rodziny i wydania potomstwa". Według prawa zwyczajowego małżeństwo uznawane jest za instytucję, która jako pierwszy cel stawia sobie posiadanie potomstwa, a jako drugorzędny cel - wzajemną miłość między współmałżonkami i pomoc. Małżeństwo bezdzietne jest bezużyteczne.

Zwyczaje związane z przygotowaniem i zawarciem małżeństwa

W niektórych plemionach afrykańskich o doborze partnerów do małżeństwa decydują sami partnerzy. I oni przygotowują się do urodzenia dziecka. Oczywiście tak jest przeważnie w teorii, bo w praktyce to nie oni decydują o małżeństwie. Przede wszystkim nie posiadają dostatecznej wiedzy o celach związku i nie bardzo wiedzą, jak się zachowywać w małżeństwie. Zwyczajowe przygotowanie do małżeństwa prowadzą zazwyczaj krewni - ciotki i wujkowie. W plemieniu Udhuk np., kiedy rodziny już się poznają i gdy chłopak zadeklaruje chęć zawarcia małżeństwa z określoną dziewczyną, wybiera się w drogę i spotyka swoją dziewczynę na ścieżce, wtedy wzajemnie wyjawiają swoje intencje dotyczące małżeństwa. Jest to symbolem pewnej niezależności i dobrowolnej decyzji.

Zwyczaje dotyczące małżeństw regulowane są normami społecznymi, np. istnieje zakaz zawierania małżeństw między bliskimi krewnymi lub członkami tego samego klanu. Takie małżeństwa przynoszą bowiem nieszczęścia - rodzaju śmierci małżonków lub ich dzieci. W aspekcie moralnym, kulturowym i naukowym małżeństwa między bliskimi krewnymi, jak się okazywało, były nieszczęśliwe, zwłaszcza gdy rodzice mieli pewne zaburzenia dziedziczne, które potem przekazywali swojemu potomstwu. Wierzono, że ich dzieci mogą być bezpłodne.

W plemieniu Makua tylko mężczyzna obrzezany ma szanse na małżeństwo. Obrzezania dokonuje się w wieku dorastania, w 12 roku życia, uroczyście, wobec lokalnego wodza Mwene. Jest ono nakazane zwyczajem plemienia. Dziewczyna również nie może poślubić nieobrzezanego mężczyzny. Na miesiąc przed obrzezaniem chłopak odstawiony jest od swej matki i ćwiczony przez starszych (Namku), którzy przygotowują go do obowiązków wieku dorosłego. Po ukończeniu tych ćwiczeń następuje obrzezanie. Dziewczęta nie są poddawane w tym plemieniu obrzezaniu, ale również są trenowane i przygotowywane do przyszłego życia przez starsze kobiety z rodu i szczególnie uczulane na zachowanie dziewictwa do czasu zawarcia małżeństwa. Do matki należy pouczyć córkę, aby nie stała się ofiarą gwałtu lub wykorzystania przez mężczyznę. Jeżeli dziewczyna zajdzie w ciążę przedmałżeńską, zostaje wyłączona z plemienia, a jej obecność traktowana jest jako zapowiedź złej wróżby.

Natomiast jej matka uważana jest za kobietę nieodpowiedzialną. Gdy dziewczyna odbędzie ćwiczenia wychowawcze (Matenguzi), wówczas staje się kobietą dorosłą, zdolną do małżeństwa.

Kiedy młody mężczyzna gotów jest zawrzeć związek małżeński, oświadcza to swoim rodzicom lub gdy nie żyją, najbliższej rodzinie i najczęściej wujkowie przygotowują go do małżeństwa. Rozmawiają z rodzicami dziewczyny, poznają jej charakter. Jej uroda nie jest decydującym czynnikiem. Ważna jest historia rodziny. Jeżeli dziewczyna wyraża zgodę na małżeństwo, wówczas rozpoczynają się odpowiednie przygotowania, a więc omawianie warunków materialnych i spotkanie dwu rodzin z wymianą podarków mniej lub bardziej kosztownych. Spotkaniu towarzyszy ożywiona rozmowa zaczynająca się od przysłów, ogólników i wkrótce potem przystępuje się do sprawy, do omawiania celu wizyty. Gościom podaje się w tym czasie posiłek. Po nim przywołuje się chłopaka i dziewczynę, a rodzice pytają ich o zamiary co do małżeństwa. Po wyrażeniu wzajemnej zgody i miłości oraz po ustaleniu wysokości "opłaty za przyszłą żonę" ustalonej przez ojca dziewczyny - małżonkowie mogą spędzić noc razem. On może wrócić do siebie następnego dnia. Posag to wcale nie wiano, które otrzymuje córka od ojca, lecz są to podarunki, które należy złożyć rodzinie dziewczyny jako okup za przyszłą żonę. To bardzo ważny moment i na długo przedtem jest dokładnie ustalany w obu rodzinach. Plemię Makua uważa małżeństwo za święty, szlachetny zamiar założenia rodziny zgodnie z planem Bożym.

W plemionach afrykańskich okup czy wykup dziewczyny od rodziny jest czymś różnym od podarunków, które składa się małżonkom. Mężczyzna pretendujący do małżeństwa i jego rodzina "wykupuje" żonę od jej rodziny. Podarunki za przyszłą żonę i ceny wykupu są niekiedy bardzo wygórowane, bo rodzina w ten sposób podnosi wartość córki i swojej rodziny, a kandydat do małżeństwa wyraża w tej formie szacunek dla dziewczyny i jej rodziny. Jest to ważny akt, bo oznacza dalsze więzi między dwoma rodzinami i wpływa na stabilizację małżeństwa. Najczęściej koszt wykupywanej żony uiszczany jest w postaci zwierząt (krowy, cielęta, kozy, itp.) lub ostatnio także w postaci pieniędzy. Wymiana darów była zawsze zewnętrznym wyrazem zjednoczenia się dwóch rodzin. Jeżeli kontrakt małżeński nie został dotrzymany, należało zwrócić okup. W plemieniu Makua, kiedy kobieta zamężna jest już w 6 miesiącu ciąży, to fakt ten po raz pierwszy rodzice małżonków zobowiązani są zapowiedzieć rodzinie i przyjaciołom z obu stron na uroczystym spotkaniu (Ikahi). Ciężarnej kobiecie może towarzyszyć tylko jej mąż, inne małżeństwa siedzą razem. Kobiety tańczą, śpiewają, a treści piosenek zawierają pouczenia na temat ochrony ciąży i zasad moralnych, które należy zachowywać. Kobieta w ciąży aż do rozwiązania nie powinna utrzymywać żadnych kontaktów z innymi oprócz męża i najbliższej rodziny. Nie wolno jej widywać innych ani z nimi rozmawiać. Mąż również jest pouczany i ostrzegany, jak powinien zachować się jako mąż i ojciec dziecka. Starsze kobiety z plemienia Makua pouczają młode matki o tradycjach i przygotowują do porodu. Dodają im odwagi i przestrzegają, aby zachowywały zwyczaje, bo inaczej obróci się to przeciwko nim. Miejscowa akuszerka także bierze udział też w tych pouczeniach. Ikahi i Natara oznaczają więc w tym plemienu przygotowanie ciężarnej matki do pierwszego porodu.

Małżeństwo w plemionach Bantu odgrywa istotną rolę w uspołecznianiu członków, ponieważ w rodzinach uczy się postaw społecznych, poszanowania wartości moralnych, zasad postępowania, ideałów i realizowania celów. W rodzinie wpaja się dzieciom przestrzeganie norm społecznych, zachowywanie zwyczajów plemiennych, zachowanie się rodziców i krewnych. Jako metody wychowawcze stosowane są w plemionach zarówno nagradzanie, karanie, jak i pouczanie. W rodzinie dziecko uczy się poszanowania norm społecznych. Małżeństwo kształtuje nowe związki jedności mężczyzny i kobiety w celu ochrony pokolenia i dla ochrony tych, którzy będą wchodzić w związek. Poprzez ten związek jednostka ludzka - człowiek - rodzi się i rozwija jako osoba ludzka. Tak się dzieje oczywiście dlatego, że jeżeli istnieje ojcostwo, to musi istnieć również macierzyństwo, ponieważ kobieta uzdalnia mężczyznę do tego, aby stał się ojcem i odwrotnie, mężczyzna uzdalnia kobietę do tego, aby stała się matką. Oni oboje tworzą jądro rodziny.

Małżeństwo podstawową wspólnotą społeczną

W afrykańskich plemionach Bantu małżeństwo traktowane jest jako pierwsza i podstawowa baza wspólnoty społecznej. W świetle racji przedstawionych wyżej osoba należąca do Bantu istnieje dlatego, że istnieją ludzie. Główną myśl filozofii Bantu można wyrazić następująco: "Jestem, bo jesteśmy, a ponieważ jesteśmy, więc jestem". Małżeństwo w plemionach Bantu ma utrwalać podstawowe i stałe kontakty wzajemne. Przygotowanie do małżeństwa jest długotrwałym procesem, któremu towarzyszą obrzędy. W tym czasie młodzi ludzie wprowadzani są w problemy związane z seksem, małżeństwem, życiem rodzinnym. W plemionach Bantu proces ten dokonuje się w okresie inicjacyjnym; młodych ludzi wprowadzają w sprawy małżeńskie ich rodzice i krewni. Stosowana jest również praktyka obrzezania mężczyzn i kobiet. Uważa się ją za akt religijny, ukazujący młodym ludziom, że powinni wziąć odpowiedzialność za wydanie potomstwa. Sam obrzęd ślubu poprzedzony jest kilku stopniami i rytualnymi czynnościami symbolicznymi. W plemionach Bantu, aby małżeństwo mogło być uznane i nazwane oficjalnie małżeństwem nie wystarczy, aby była wyrażona zgoda na nie między mężczyzną i kobietą, aby rodzice byli o tym powiadomieni, aby mężczyzna uiścił odpowiednią opłatę rodzicom dziewczyny i aby wszystko było przygotowane do zawarcia małżeństwa. Konieczne jest jeszcze długie i stopniowe przygotowanie do małżeństwa.

Pierwszym stopniem jest spotkanie się młodych i wyznanie miłości oraz gotowości zawarcia związku małżeńskiego. Przy tej okazji następuje również wymiana podarków. Ten okres nazywa się przedmałżeńskim. Rodzice młodych wyrażają zgodę na ich zamiary małżeńskie. Czasem takie spotkania aranżują pośrednicy. W niektórych regionach, jak Rwanda, pierwszy kontakt podejmowany jest między ojcem chłopaka a jego dziewczyną. W okresie "zaangażowania" młodych składane są ofiary przodkom i duchom-stróżom rodziny. W okresie obrzędów ślubnych panna młoda przeprowadzana jest z jej domu do domu narzeczonego. Po uroczystościach ślubnych oboje małżonkowie na kilka dni są odizolowani od innych w domu. Jest to symbolem wskazującym na to, że młode małżeństwo wchodzi w nowe życie. Obrzędy i ceremonie uzupełniane są i kontynuowane po ślubie, a więc odbywają się modły w intencji młodych, aby im się dobrze wiodło, aby mieli błogosławieństwo w wydaniu potomstwa oraz w praktykowaniu zasad i zachowaniu właściwych małżonkom.

Obowiązki małżonków

Małżonkowie mają obowiązek wydać potomstwo. Liczba zrodzonych dzieci świadczy o sile i mocy rodziny, a także o mocy jej nieśmiertelności: "Im więcej kobiety i mężczyźni pragną mieć dzieci, im więcej mają dzieci, tym większą wykazują moc nieśmiertelności w rodzinie...im więcej nas jest, tym większy jestem i ja". W październiku 1997 r. prasa w Tanzanii opisywała, że 55-letnia Amina Mohamed z plemienia Waluguru poczęła 17. dziecko, dziewczynkę. Jej mąż 70-letni Mario Hassan pytany o komentarz do tej ciąży, uśmiechając się odparł: "no cóż, moja głowa jest tylko stara, ale nie moja męskość"!.

Małżonkowie zobowiązani są do wychowywania dzieci, tzn. do zaspokajania ich fizycznych potrzeb, karmienia i okrywania, powinni stworzyć odpowiednią atmosferę zapewniającą dziecku dojrzewanie do bycia odpowiedzialnym członkiem wspólnoty. Rodzice zobowiązani są do nauczania dzieci właściwych zachowań, postaw, do rozwijania uzdolnień, kształtowania przekonań, wierzeń, motywów postępowania, które świadczyłoby o dojrzałości do podejmowania obowiązków członków wspólnoty. Rodzice odpowiedzialni są przed starszyzną plemienia, przed przodkami, duchami i przed Bogiem oraz przed duchami stróżami ich dzieci. Funkcje w życiu rodzinnym podzielone są między mężczyzn i kobiety. Kobiety jednak zazwyczaj mają więcej pracy i odpowiedzialności niż mężczyźni. W niektórych plemionach stale jeszcze traktowane są jak niewolnice i bardzo poświęcają się dla całej rodziny i dla plemienia, z którego pochodzą.

W plemionach Bantu istotą małżeństwa jako źródła życia jest płodność. Małżonkowie są powołani do przekazywania życia. Ich własne życie jest przedłużane poprzez ich potomków. Podkreśla to wyraźnie Hastings: "W afrykańskich tradycyjnych wspólnotach kładło się nacisk w małżeństwie bardziej na produkcję dzieci niż na kontakty interpersonalne małżonków''. Tak więc zrodzenie potomstwa w plemionach Bantu jest traktowane jako pierwszy cel małżeństwa.

Podsumowując powyższe refleksje na temat małżeństwa w afrykańskich plemionach Bantu, należy stwierdzić, że w wielu plemionach małżeństwo ma charakter tradycyjny, patriarchalny, chociaż główną rolę wychowawczą odgrywają w nim kobiety. Jest to małżeństwo o silnych więzach rodowych, klanowych, plemiennych. Zarówno przygotowanie do małżeństwa jak i same uroczystości weselne podlegają kontroli społecznej. Indywidualne upodobania młodych podporządkowane są społeczności plemiennej, która jednak wspiera i ochrania młode małżeństwa. Są to na ogół małżeństwa i rodziny trwałe, wielodzietne, z silnymi więzami rodowymi, zwyczajowymi i religijnymi. Rozwody bardzo rzadko są tolerowane i tylko ze względu na bezpłodność lub niewierność kobiety. Proces wychowywania dzieci dokonuje się w środowisku rodzinnym i społecznym, plemiennym. Wychowanie spoczywa przede wszystkim na kobiecie oraz jej najbliższych krewnych. Główny akcent w życiu małżeńskim położony jest na wydanie potomstwa, im liczniejszego tym bardziej uznaje się, że rodzina spełnia swoje zadanie, nie tylko w wymiarze doczesności, lecz także w aspekcie wieczności - pomnożenie nieśmiertelności w rodzinie.

Ks. prof. Czesław Cekiera SDS