Mityczne najazdy na Irlandię

Bożena Gierek RELIGIE CELTÓW ISBN: 978-83-7505-003-5 wyd.: Wydawnictwo WAM 2013

Wybrane fragmenty Wstęp Mityczne najazdy na Irlandię

Mityczne najazdy na Irlandię

Określenie daty przybycia pierwszych osadników celtyckich na Wyspy Brytyjskie, jak i obszarów, z których podjęli oni wędrówkę, przysparza wiele problemów, szczególnie w przypadku Irlandii. W trudnym odtwarzaniu historii pierwszych osadników na ziemi irlandzkiej badacze często posiłkują się pseudohistorycznymi dziełami średniowiecznych pisarzy. Pomimo iż historia miesza się tutaj z mitem i legendą, to jednak warto przyjrzeć się bliżej wydarzeniom w nich opisanym. O tym, iż zasiedlanie Irlandii następowało falami, dowiadujemy się z XI/XII-wiecznego dzieła, jakim jest „Księga najazdów na Irlandię” (Lebor Gabála Érenn)¹. Zawiera ono mitologiczną prehistorię tego kraju, a przy tym wyjaśnia pochodzenie niektórych nazw geogra?cznych. To mityczne podejście Irlandczyków do historii oraz geogra?i swojego kraju zostało zauważone przez Marie-Louise Sjoestedt. Znajduje ono odzwierciedlenie w nazwach miejsc, jezior, gór i innych elementów środowiska geogra?cznego Irlandii, których pochodzenie ma źródło w mitologii². Zatem, mit jest wszechobecny w Irlandii, a ponadto wciąż żywy i nie sposób oderwać się od niego nawet na płaszczyźnie historycznej.

Zachowana mitologia irlandzka czy też szerzej — celtycka, nie zawiera żadnego mitu o pochodzeniu świata. Jeśli kiedyś takowy istniał, to zastanawiające jest, że żadne jego pozostałości nie zachowały się w tradycji ustnej, przekazywanej z pokolenia na pokolenie. Tak więc najwcześniejsze³ „dzieje” Irlandii (rzekoma historia kraju) zostały opisane w Lebor Gabála Érenn. Księga ta została skompilowana w XI wieku, ale do naszych czasów zachowały się dwa różne opracowania pochodzące z około 1100 roku. John Carey uważa, że już w IX wieku musiało istnieć coś w rodzaju „protoLebor Gabála” — rodzimego źródła, do którego odwoływali się autorzy różnych utworów traktujących o prehistorii Irlandii. W Lebor Gabála widać liczne i wyraźne ślady wskazujące na miejsce jej powstania, jakim było skryptorium klasztorne. Dzieło stanowi próbę połączenia rodzimej mitologii⁴ z żydowską i chrześcijańską tradycją biblijną oraz z legendami średniowiecznymi. Widoczne są wpływy „Tablic chro

nologicznych i zarysu wszelkiej historii Hellenów i barbarzyńców” (Chronikoi kanones kai epitome pantodapes historia Hellenon te kai barbaron) Euzebiusza (IV wiek), „7 ksiąg historii przeciw poganom” (Historiarum adversus paganos libri VII) autorstwa Orozjusza (V wiek) oraz dzieł Izydora z Sewilli (VII wiek). Chronologia tekstu opiera się na Biblii. Pierwszymi słowami dzieła, tak jak i Biblii, są: In principio fecit Deus caelum et terram⁵. Po opisie stworzenia autor przechodzi do przedstawienia historii Noego i Potopu, następnie do rozproszenia ludów, aż w końcu wyprowadza pochodzenie Gaelów (Irlandczyków) od Jafeta, syna Noego.

Chociaż średniowieczni historycy jako pierwszych osadników na ziemi irlandzkiej wymieniają trzech hiszpańskich rybaków (Capę, Luasada i Laigne), to jednak nie są oni zaliczani do żadnej z sześciu fal migracyjnych wymienianych w Lebor Gabála Érenn. Może dlatego, że nie zdążyli się tam osiedlić, ponieważ zawrócili do Hiszpanii po swoje żony, gdzie zginęli podczas Potopu. Uważa się, że pierwszy w kolejności najazd mitycznych osadników na Irlandię, jeszcze sprzed biblijnego Potopu, miał być późniejszym wymysłem pisarzy, którzy tym sposobem uzyskali sześć najazdów — liczbę odpowiadającą sześciu epokom świata. Osadnicy przybywający do Irlandii pochodzą lub też wykazują powiązania z następującymi krajami: Egiptem, Scytią⁶, Grecją, Hiszpanią. Właściwie każda grupa osadników ma swój udział w kształtowaniu ziemi irlandzkiej. Z każdą z grup związane jest jakieś pierwsze wydarzenie, wprowadzenie czegoś na tę ziemię, zapoczątkowanie czegoś.

Pierwszych osadników miała poprowadzić Cesair⁷, córka Bitha, wnuczka Noego, która czterdzieści dni przed Potopem przybyła do Irlandii z małej wyspy na Nilu. Cesair była przekonana, iż kraj ten zostanie uchroniony przed klęską, jako że niezamieszkany przez ludzi nie był skażony ich grzechem. Z trzech statków, które wypłynęły pod wodzą Cesair, zatonęły dwa, na trzecim uratowało się pięćdziesiąt kobiet i trzech mężczyzn (Bith — ojciec Cesair, Ladra — przewodnik, Fintan). Interesujące jest to, iż Noe nie chciał zabrać tych mężczyzn do swojej arki, ponieważ uważał ich za rozbójników. Statek Cesair przybił do Corcu Duibne (półwysep Dingle, hrabstwo Kerry)⁸. Stąd osadnicy powędrowali na wschód, docierając w okolice dzisiejszego portu Waterford. Mężczyźni rozdzielili pomiędzy siebie wszystkie kobiety, Cesair została żoną Fintana. Wkrótce jednak zmarł Ladra, którego pochowano we Wzgórzu Ladry w hrabstwie Wexford. Był to pierwszy człowiek, który zmarł na ziemi irlandzkiej. Lebor Gabála Érenn jako powód jego śmierci podaje „nadmiar kobiet”. W takiej sytuacji pozostałych dwóch mężczyzn podzieliło między siebie owdowiałe kobiety, po czym Bith udał się na północ, gdzie niebawem zmarł. Został pochowany w wielkim kamiennym kopcu — Cairn Mór (na górze zwanej Sliab Betha na granicy hrabstw Tyrone, Fermanagh i Monaghan). Opuszczone kobiety wróciły do Fintana i Cesair. Prawdopodobnie w obawie przed niepodołaniem obowiązkom Fintan zbiegł. Dotarł na Tountinna — najwyższy szczyt gór Arra nad rzeką Shannon w hrabstwie Tipperary, gdzie ukrywając się w ziemi miał przeżyć Potop. Jak podaje Lebor Gabála Érenn, porzuconej Cesair, wcześniej doświadczonej utratą ojca, pękło serce. Miejscem jej pochówku ma być wzgórze Knockmaa w hrabstwie Galway lub megalityczny grobowiec Drumanone w hrabstwie Roscommon.

Na skutek Potopu zginęli wszyscy oprócz wspomnianego wcześniej Fintana, który żył przez 500 lat przybierając postać jednookiego łososia, orła i sokoła⁹. To on miał opowiedzieć o wszystkim, co widział pierwszym osadnikom, którzy przybyli do Irlandii po Potopie. W jednym z pseudohistorycznych tekstów Fintan rozmawia z jastrzębiem z wyspy Achill (hrabstwo Mayo), któremu szczegółowo opowiada swoją historię. Z niej dowiadujemy się, że Fintan miał piętnaście lat, kiedy przyszła powódź, a po niej żył jeszcze przez 5500 lat. Jastrząb, również bardzo stary, był świadkiem wszystkich ważniejszych wydarzeń w historii kraju takich, jak: zasiedlenia irlandzkiej ziemi; mityczne bitwy na Mag Tuired¹⁰ (Równinie Tuired); czyny Cú Chulainna, największego irlandzkiego bohatera; rządy mitycznego króla Conna Cétchathacha (od Stu Bitew); oraz innych królów, panujących aż do przyjęcia chrześcijaństwa.

Rola, jaką odegrał Fintan, oraz jego zdolności przybierania różnych postaci wskazują, że był osobą zaliczaną do grupy mędrców, jasnowidzów czy też poetów. Imię Fintan pierwotnie było odbiciem aspektu mitycznego, związanego z wieszczeniem, jako że fi n d oznacza „wiedzieć, jasny, biały”. Ó hÓgáin przypuszcza, że wyraz ten pochodzi od celtyckiego Vindo-senos, oznaczającego „starego Finda”, co w rezultacie wskazuje na postać wielkiego, mitycznego wieszcza.

W opisie powyższego najazdu oprócz grupy poetów, wieszczów, zwanych w Irlandii ?lidami, znajdujemy jeszcze inne elementy charakterystyczne dla społeczności celtyckich. Jeden z nich jest związany z grzebaniem zmarłych, chodzi tutaj o zwyczaj usypywania nad grobem kopców z kamieni (carn)¹¹. Duża ilość kobiet, którą mieli rozdzielić między sobą trzej mężczyźni, może być echem regulacji zawierania związków małżeńskich, w tym związków konkubinatu.

Najazd Cesair i jej ludzi miał charakter pasterski, bowiem to ona miała przywieźć do Irlandii pierwszą owcę. Wyprawa Cesair nie jest ujęta w „Historii Brytów”, co potwierdzałoby przypuszczenia, że tekst dotyczący tej fali migracyjnej został dodany później. Neniusz zaczyna przedstawianie tradycji najazdów od Partholóna.

Trzysta lat po Potopie, kiedy Abraham liczył sobie 60 lat, jak dokładnie podaje Lebor Gabála, do Irlandii przybył Partholón (Parthalán), syn Sery, który w prostej linii pochodził od Jafeta, syna Noego. Rudolf Thurneysen oraz Ó hÓgáin uważają tę postać za wymysł chrześcijańskich mnichów. Prawdopodobnie jest to irlandzka adaptacja Bartolomeusza, którego imię, według św. Hieronima, oznacza „syna tego, który wstrzymuje wody”. Byłby to więc pierwszy człowiek, który osiadł w Irlandii po Potopie. Partholón musiał uciekać ze swojego ojczystego kraju, z Grecji¹², po tym, jak zamordował swego ojca i matkę, próbując przejąć władzę od swojego brata. Wtedy też miał stracić oko. Po siedmiu latach wędrówek, w majowe święto Beltaine przybił do Inber Scéne (Zatoki Kenmare w hrabstwie Cork/Kerry). Pośród jego towarzyszy byli: żona Delgnat; trzech synów wraz z żonami; Beoil (lub Accasbél) — budowniczy pierwszego zajazdu w Irlandii; Bréa — budowniczy pierwsze domostwa, wytwórca pierwszego kotła¹³, a zarazem ten, który wprowadził gotowanie i pojedynek; Bachorbladraa — pierwszy ojciec przybrany¹⁴; Biobal — kupiec, który wprowadził złoto do Irlandii; Babal — kupiec, z którym łączy się początki hodowli bydła w Irlandii; Malaliach — pierwszy poręczyciel¹⁵ oraz pierwszy piwowar wytwarzający piwo (ale) z paproci¹⁶, to on nakazał wprowadzić wróżenie, o?arę i rytuał. Wymienieni ludzie Partholóna są przedstawieni jako twórcy struktur charakterystycznych dla społeczności celtyckich, a zarazem prawodawcy.

Z drugą falą osadników związana jest także pierwsza na ziemi irlandzkiej zdrada i zazdrość. Kiedy Partholón przebywał na łowach, jego żona uwiodła na Mag-Inis (dosłownie Równinie-Wyspie, równinie porośniętej łąką przy rzece Erne, która przepływa między innymi przez hrabstwa Donegal i Fermanagh) sługę Topę. Kochanków zdradził ślad (Lebor Gabála mówi dosłownie o smaku) ich ust pozostawionych na tubie służącej do ssania miodu z kadzi¹⁷. Powodowany złością Partholón miał zabić Topę lub też pieska żony, a następnie zażądał „ceny honoru” od żony. Jednakże według niej, to jej należała się rekompensata, która miała wynikać z obowiązku ochrony własności przez jej właściciela, co Delgnat wyraziła w następujących słowach: „Miód z kobietą; mleko z kotem; jedzenie z hojną osobą; mięso z chłopcem; mistrz, gdzie jest ostre narzędzie — jedno z drugim, ogromne ryzyko!” Stąd też pochodzi powiedzenie: „racja żony Partholóna przeciwko jej mężowi”. Był to pierwszy osąd wydany w Irlandii¹⁸. Interesujące jest to, że autor bądź kompilator Lebor Gabála wspomina o tym wydarzeniu, co wskazuje na jego znaczenie. Zdrada i zazdrość są częstym motywem legend celtyckich, a i najstarsze irlandzkie teksty prawnicze zawierają dotyczące ich regulacje.

Jedynym niezalesionym obszarem, jaki ludzie Partholóna znaleźli w Irlandii, była Sean-Mhag nEalta (Stara Równina Stada) — równina, na której obecnie znajduje się Dublin. Zabrali się więc do oczyszczenia czterech kolejnych, między innymi Mag Tuired w Connachcie, na której osadnicy związani z późniejszymi mitycznymi najazdami (Tuatha Dé Danann i Fir Bolg) stoczyli bitwę. Kiedy Partholón przybył do Irlandii, zastał trzy jeziora i dziewięć rzek. Za jego czasów miało powstać siedem jezior, z czego dwa noszą imiona jego synów. Również tym osadnikom przypisuje się utworzenie rzek i gór. Jedna z gór nosi imię trzeciego z synów Partholóna.

Przy opisie najazdu pod wodzą Partholóna po raz pierwszy pojawia się tajemnicze plemię Fomorian (Fomoire), którego siedziby były lokowane „na północy”. Legendy wskazują na wyspy u północno-zachodnich wybrzeży Irlandii. Niektórzy badacze, po uwzględnieniu pewnej poprawki, identy?kują je ze Skandynawią i Hebrydami, czyli miejscami zamieszkiwanymi przez wikingów. Nic nie wiadomo o ich przybyciu na te tereny. Interesujące jest to, że nazwę Irlandia odnoszono do main land („głównego lądu”), czyli głównej wyspy¹⁹, natomiast małe wyspy na północnych czy zachodnich wybrzeżach Irlandii zdają się nie być obejmowane tym mianem. Fomorian utożsamiano z „podziemnymi zjawami”, zamieszkującymi najgłębsze partie ziemi. Irlandzki wyraz mór („zjawa”) pomylono z muir („morze”) i stąd Fomorian uważano także za morskich piratów, podwodne duchy²⁰. Jeden z tekstów Lebor Gabála opisuje ich jako wstrętne, jednorękie i jednonogie potwory. Jednak nie wszyscy Fomorianie jawią się jako odpychający, przykładami są tutaj Ethne (Ethliu), matka Luga i Elatha, ojciec Bresa. W tekstach pochodzących z VIII wieku z dodatkami z XI wieku, dotyczących drugiej bitwy na Mag Tuired, są łączeni z glebą i umiejętnościami rolniczymi. Przykładowo, wzięty do niewoli Bres został wypuszczony dopiero po tym, jak nauczył plemię bogini Danu uprawiać ziemię. Słowo fomhóire jest stosowane ogólnie na określenie jakiejkolwiek dziwnej, groteskowej postaci. Późniejsza forma fomhórach oznaczała „ogromnego i wstrętnego wroga”, a następnie była odpowiednikiem fathach, używanego w folklorze na określenie olbrzyma²¹.

Jak podaje Lebor Gabála, ludzie Partholóna stoczyli bitwę z Fomorianami po 10 latach od swojego przybycia do Irlandii. Bitwa miała miejsce na Mag nÍotha (Równinie Ziarna/Tłuszczu) na południu hrabstwa Donegal. Trwające tydzień zmagania zakończyły się zwycięstwem ludzi Partholóna. Nikt nie zginął w walce, ponieważ była to „magiczna bitwa”. Walczono „na jednej nodze, jedną ręką i o jednym oku”. Jest to znany motyw próby sił — boskiej z demoniczną. Prawdopodobnie wskutek odniesionych w trakcie bitwy ran, po 20 latach od jej zakończenia, na tejże równinie zmarł Partholón. Jego ludzie, w liczbie 9 tysięcy (5 tysięcy mężczyzn i 4 tysiące kobiet) żyli jeszcze przez 520 lat, po czym wymarli zdziesiątkowani przez tygodniową („pomiędzy dwoma poniedziałkami”) zarazę. Według utworu „Historia Tuána, syna Cairella” (Scél Tuáin meic Chairill), pochodzącej z IX wieku, przeżyła jedna osoba — tytułowy Tuán mac Cairill, wnuk brata Partholóna. Podobnie jak Fintan z plemienia Cesair, Tuán miał przybierać różne postaci: człowieka przez 100 lat; dzikiego wołu/jelenia przez 300 lat; dzikiego ogiera/odyńca przez 200 lat; drapieżnego ptaka przez 3000 lat; łososia przez 100 lat. W końcu jako łosoś został zjedzony przez królową Muiredach Muinderg, a następnie przyszedł na świat jako jej dziecko. Przeżył do czasów św. Finniana i św. Columcille (około VI wiek n.e.) po to, aby opowiedzieć im dzieje Irlandii od przyjazdu Cesair. Wątek Tuána zdaje się być powtórzeniem wątku Fintana, tym samym potwierdzałby obecność grupy jasnowidzów także pośród tej drugiej grupy imigrantów. Z tą samą grupą można łączyć opis stoczonej bitwy magicznej, ale wydaje się, że tutaj mamy do czynienia z umiejętnościami grupy mędrców, stojącej najwyżej w hierarchii społeczności celtyckiej — mianowicie z druidami.

Chociaż ludzie Partholóna, tak jak i Fomorianie, zajmowali się polowaniem i łowieniem ryb, to z pewnością także uprawiali ziemię. Znamienne jest to, iż pośród towarzyszy Partholóna wymieniono siedmiu robotników oraz dwóch oraczy, którzy przywieźli ze sobą dwa żelazne pługi i cztery woły, użyte do zaorania ziemi. Sam Partholón zwany jest „przywódcą każdego rzemiosła”, co przywodzi na myśl jeden z przydomków („wszechstronnie uzdolniony” — Samildánach) najbardziej znanego celtyckiego bóstwa — Luga. Niezależnie od tego, czy przydomek Partholóna odnosi się do niego samego czy też do umiejętności jego ludzi, wskazuje on na obecność w tym plemieniu fachowców reprezentujących różne rzemiosła.

¹ Według Johna Carey najlepszym tłumaczeniem tytułu jest „Księga Zajęcia” (Book of Taking) czy też „Księga osadnictwa” (Book of Settlement). Spotyka się także wersję „Księga podbojów”.

² Objaśnienie nazw elementów środowiska geogra?cznego Irlandii znajduje się m.in. w XII-wiecznej „Historii miejsc” (Dindsenchas), która jest zbiorem legend pisanych prozą i wierszem. Dosłowne tłumaczenie oryginalnego tytułu musiałoby brzmieć: „Przekazana wiedza wzgórza/wzniesienia”, jako że irl. dind oznacza „wzgórze, wzniesienie”, a senchas — „przekazaną wiedzę”.

³ Jeśli nie liczyć „Historii Brytów” (Historia Brittonum), dzieła pochodzącego z IX wieku, którego autorstwo przypisywane jest walijskiemu duchownemu Neniuszowi. Zawiera ono opis fal osadników pochodzących z Hiszpanii, którzy zasiedlili Irlandię. Irlandzką wersją „Historii Brytów” jest Lebor Bretnach, dzieło pochodzące prawdopodobnie z tego samego okresu i opierające się na tych samych materiałach, co Lebor Gabála.

⁴ Prawdopodobnie źródłem był m.in. zagubiony manuskrypt z ok. VIII wieku, zwany „Księgą z Drumsnat” (Cín Dromma Snechtai).

⁵ Mircea Eliade zauważa, że w większości kultur (niepiśmiennych, jak i znających pismo) mit pochodzenia zaczyna się zwykle od kosmogonii. Tej konstrukcji przestrzegali także kronikarze średniowieczni.

⁶ Tutaj okolice Morza Kaspijskiego.

⁷ Według Cín Dromma Snechtai pierwszą kobietą, która przybyła do Irlandii jeszcze przed Potopem, była Banba.

⁸ Oczywiście podane hrabstwa odpowiadają współczesnemu podziałowi administracyjnemu.

⁹ Jest to zjawisko metamorfozy, metempsychozy. W mitologii celtyckiej jedno oko posiadają osoby łączone z magią.

¹⁰ Ó hÓgáin przypuszcza, że nazwa ta oznaczała „Równinę Słupa”. Zanglicyzowaną formą jest Moytirra.

¹¹ W liczbie pojedynczej — cairn.

¹² W „Historii Brytów” zarówno on, jak i Nemed, który poprowadził kolejną falę migracyjną, przybył z Hiszpanii.

¹³ Kocioł zwyczajny, jak i magiczny odgrywał ogromna rolę w kulturze celtyckiej. Odwołania do niego znajdują się zarówno w pismach starożytnych pisarzy, jak i w legendach celtyckich.

¹⁴ Instytucja rodziny zastępczej stanowiła podstawę irlandzkiego systemu wychowawczego i edukacyjnego.

¹⁵ Niezwykle ważna instytucja w celtyckim systemie prawnym.

¹⁶ Według jednej z legend irlandzkich wikingowie wytwarzali piwo z wrzosu.

¹⁷ Motyw miodu w kadziach i jego kradzież przez Odyna znany jest w mitologii skandynawskiej.

¹⁸ A. Rees, B. Rees, Celtic Heritage, New York: Thames and Hudson, 1994, s. 106-107.

¹⁹ Tak, jak to czynią do dziś wyspiarscy Irlandczycy.

²⁰ Irl. przyimek fo znaczy „pod”.

²¹ D. Ó hÓgáin, Myth, Legend & Romance; An Encyclopadia of the Irish Folk Tradition, New York: Prentice Hall Press, 1991, s. 233.

opr. ab/ab