Maryja Panna Niepokalana

W 1854 r. papież Pius IX w konstytucji apostolskiej „Ineffabilis Deus” ogłosił dogmat o niepokalanym poczęciu Najświętszej Maryi Panny, czyli wolności Matki Bożej od grzechu pierworodnego. Artyści jednak ilustrowali tę ideę już w średniowieczu, a w dobie nowożytnej temat ten stał się najpopularniejszym motywem obrazów maryjnych.

Francisco de Zurbarán ukazuje Niepokalaną Dziewicę zgodnie z obowiązującą w tym czasie konwencją, nawiązującą do tekstu dwunastego rozdziału Apokalipsy św. Jana: „Potem wielki znak się ukazał na niebie: Niewiasta obleczona w słońce i księżyc pod jej stopami, a na jej głowie wieniec z gwiazd dwunastu”. Wśród obłoków, otoczona światłością, w aureoli z gwiazd, stoi na półksiężycu, mając ręce złożone do modlitwy. Namalowana została tak, jak zalecały siedemnastowieczne traktaty o malarstwie. Hiszpański malarz Francisco Pacheco w „Arte de la Pintura” z 1649 r. tak podawał: „Należy malować Maryję w wieku 12-13 lat, jako bardzo piękną panienkę z dużymi oczami, cudownymi ustami i nosem, z różowymi policzkami, ze złotymi rozpuszczonymi włosami, tak dobrze, jak tylko może to uczynić pędzel człowieka”.

Piękną Panienkę otaczają symbole pochodzące z ksiąg Starego i Nowego Testamentu, wskazujące na jej cnoty, dziewicze macierzyństwo, poczęcie bez grzechu pierworodnego, szczególne wybraństwo i piękno duchowe. Matkę Chrystusa już w X w. utożsamiano z Oblubienicą opisaną w Pieśni nad pieśniami, a występujące w tekście symbole odnoszono do Jej przymiotów, pierwotnie do czystości i dziewiczego macierzyństwa, a następnie do niepokalanego poczęcia. Symbole te zostały spopularyzowane dzięki Litanii loretańskiej, zatwierdzonej w Rzymie w 1578 r., oraz Godzinkom o Niepokalanym Poczęciu Najświętszej Maryi Panny, napisanym w 1617 r. przez św. Alfonsa Rodriqueza, jezuitę.

Pierwszy symbol to Brama Niebieska. Jest to brama zamknięta z wizji proroka Ezechiela, o której czytamy: „I rzekł do mnie Jahwe: Brama ta ma być zamknięta. Nie powinno się jej otwierać, albowiem Jahwe, Bóg Izraela, wszedł przez nią. Dlatego winna ona być zamknięta” (Ez 44, 2). Maryja jest bramą, ponieważ przez Nią przychodzi na świat Chrystus. Zamknięte odrzwia oznaczają Jej dziewictwo. Maryja jest też bramą do nieba, ponieważ pośredniczy między Bogiem a ludźmi.

Podobne znaczenie mają przedstawione po przeciwnej stronie schody, wyobrażające drabinę Jakubową, opisaną w Księdze Rodzaju (Rdz 28, 12-13). Łącząc niebo z ziemią, symbolizują pośrednictwo Maryi i pomoc niesioną ludziom w dążeniu do królestwa niebieskiego. Zwierciadło bez skazy unaocznia wybraństwo Matki Boga, poczętej bez grzechu. Odnosi się do tekstu Księgi Mądrości: „Jest odblaskiem wieczystej światłości, zwierciadłem bez skazy” (Mdr 7, 26). Maryja jest też Świątynią Boga, zapieczętowanym Źródłem Wody Żywej, uosabiającej Chrystusa. Mówią o tym słowa Pieśni nad pieśniami: „Tyś jest zdrojem wód żywych, spływających z Libanu” (Pnp 4, 15). Maryję jako Przybytek Boga wyobraża również przedstawione u dołu kompozycji miasto, wpisane w naturalny krajobraz. Słowa Psalmu 86: „Miasto Boże, najświętszy Przybytek Najwyższego” odnoszono wprost do brzemiennej Matki Boga. W mieście widać wieżę warowną. Można przypuszczać, że jest to ilustracja Wieży Dawidowej znajdującej się w murach obronnych Jerozolimy. Pieśń nad pieśniami, podkreślając piękno Oblubienicy, podaje: „Szyja twa jak wieża Dawida, warownie zbudowana” (Pnp 4, 4). Po przeciwnej stronie nad brzegiem morza rośnie palma, symbol fizycznego i duchowego piękna Maryi wyrażanego w słowach Pieśni nad pieśniami: „Twój wzrost podobny jest do palmy” (Pnp 7, 7). Wieża Dawidowa i palma oznaczają duchowe piękno Maryi Oblubienicy, piękno cnót, dzięki którym jaśnieje na niebie jak gwiazda. Wśród chmur artysta umieścił gwiazdy. Jedna z nich to Gwiazda Morza, oznacza Maryję. Hymn wieczorny „Ave Maris Stella” pozdrawia Maryję jako Gwiazdę Morza, wskazującą drogę i niosącą otuchę żeglarzom. Niespokojne morze namalowane przez artystę u dołu przedstawienia wyobraża niebezpieczeństwa tego świata czyhające na ludzką duszę. Matka Boża jako gwiazda wskazuje bezpieczną drogę człowiekowi unoszonemu na falach życia. Druga gwiazda może odnosić się wprost do Jezusa, którego Maryja nosi pod sercem. Tekst Apokalipsy nazywa Chrystusa „gwiazdą poranną świecącą” (Ap 22, 16). Święty Ambroży, Ojciec Kościoła z IV w., komentując objawienie świętego Jana, napisał: „Słusznie Chrystus nazywa się gwiazdą zaranną, której dajemy nazwę Jutrzenki: jak ona bowiem wschodząc rano, blask swój rozlewa na cały świat, tak i Chrystus przybywając na świat rozjaśnił jego oblicze”.

Maryja nie wznosi oczu ku niebiosom, Jej wzrok skierowany jest ku ziemi. Takie ujęcie wskazuje na to, że Niepokalana Dziewica dopiero na tę ziemię zstąpi. Zatem obraz mistrza Zurbarána nie tylko podkreśla czystość Maryi i Jej wolność od grzechu, lecz także ukazuje Matkę Bożą jako predestynowaną Dziewicę zawieszoną między niebem a ziemią jeszcze przed stworzeniem świata, przed Jej narodzinami. Maryja jest Myślą Bożą, która zstępuje z niebios, by urzeczywistnić się na ziemi. Wizerunki obrazujące ideę o bytowaniu Maryi przed wiecznością, istnieniu od początku w Bożych planach niepokalanego poczęcia przed ziemskim poczęciem Maryi dzięki przewidzianym przez Boga zasługom Jej Syna, Odkupiciela, miały wagę argumentów teologicznych w dyskusji z protestantami, między innymi niemieckim reformatorem Marcinem Lutrem, który istnienie przed wszystkimi wiekami przyznawał jedynie Chrystusowi

opr. mg/mg